Thom as K e l l y , A H I S T O R Y O F A D U L T E D U C A T I O N I N G R E A T B R I T A I N , L iv e rp o o l U n iv ersity P ress 1962, s. 352.
Dzieje, ośw iaty dorosłych za jm u ją ju ż od d a w n a dość w a ż n ą pozycję w a n g ie l
skiej h istoriografii o św iatow ej. A n g lia jest b o w ie m k o lebk ą now oczesnej ośw iaty dorosłych. W ie le współczesnych instytucji ośw iatow ych , ja k n a p rzy k ład u n iw e r sytet powszechny, zrodziło się w tym w ła ś n ie k ra ju . B u rz liw y ro z w ój ośw iaty d o
rosłych b y ł w y n ik iem ogólnych przem ian ekonomicznych, społecznych i k u lt u r a l
nych, które zaistniały w okresie re w o lu c ji'p rz e m y s ło w e j. O św ia ta dorosłych z a j
m u je w A n g lii db dnia dzisiejszego bardzo w a ż n e m iejsce w ogólnym systemie ośw iatow ym . Jej dzieje m a ją w tym k r a ju dość bogatą literaturę n au k o w ą, uw zględn ian e są ró w n ież obszernie niem al w e w szystkich podręcznikach historii w y ch o w an ia.
P ie rw s z y zarys historii ośw iaty dorosłych p o ja w ił się w A n g lii ju ż w ro k u 1851 (J. W . Hudson, H istory of A d u lt Education). Z a w ie r a ł on przede w szystkim o braz ro z w oju szkół dla dorosłych, w p ierw szy m rzędzie in stytutów m echaniki. Jedną z nowszych prac, częściowo tylko poruszającą pro blem aty kę historyczną, stan ow i k siążk a R. P e e rsa A dult Education. A C om p arative Study, L on don 1958.
W iększość h isto rykó w ośw iaty ustalała początki ośw iaty dorosłych na schyłek X V I I I w iek u , w ią żą c je j ro z w ój z re w o lu c ją p rze m ysło w ą i ze w zrostem klasy robotniczej. Z u p e łn ie odm ienne stanowisko z a jm u je autor o m aw ian ej tu pracy..
Rozszerza on p ojęcie ośw iaty dorosłych na w szystk ie środki o d d ziały w a n ia na do
rosłych. W ychodząc z tego założenia poszerza znacznie ra m y chronologiczne sw oich rozw ażań. Po szu ku jąc źródeł tak pojętej o św iaty dorosłych, sięga on aż do czasów śred niow iecza. Z a pierw szy p r z e ja w ośw iaty dorosłych u w a ża działalność m nichów irlandzkich, a za w aż n y k ro k naprzód w je j ro z w o ju — ru ch refo rm acy jn y . P o czątki św ieckiej ośw iaty dorosłych w ią że z okresem O drodzenia. Jej p rze ja w e m b y ły , jego zdaniem, w y k ła d y z zakresu m atem atyki, fizyki, geo grafii, m edycyny i um iejętności praktycznych o rganizow ane przez angielskie mieszczaństwo.
N a dalszy postęp ośw iaty dorosłych, dow odzi autor, w p ły w a ła działalność sekt re lig ijn y c h w X V I I w iek u , które oprócz szkółek dobroczynnych orga n iz o w a ły r ó w
nież odczyty d la rzem ieślników . P e w ie n w p ły w na te poczynania w y w ie r a li n ie
mieccy pietyści, których uczniem b y ł jeden z in sp irato rów tego ruchu A . H orneck.
Szczególne zasługi na polu lipowszechnieńią o św iaty elem entarnej w A n g lii p rz y p is u je autor d ziałającem u od ro k u 1699 T o w a rz y stw u Szerzenia N a u k i C h rz e śc ija ń
skiej (Society fo r Prom oting C hristian K n o w led g e).
W X V I I w ie k u na ro z w ój św ieckiej ośw iaty dorosłych w p ły w a ł coraz silniej ro z w ó j nauki i w zrost zainteresow ań n au kow ych rozbud zan y przez pism a F. B acona i J. A . K om eńskiego. W y ra ze m tych zainteresow ań jest p ow stanie w 1660 r. R o y a l Society — sw ego ro d zaju d yskusyjnego k lu b u naukow ego. O św ia ta dorosłych za
p rzątała w ó w cza s u w a g ę w ie lu um ysłów, w a ż n e m iejsce za jm o w a ła w e w szystkich w iz ja c h idealnego społeczeństwa stworzonych przez ówczesnych utopistów. Z kolei autor d aje krótkie om ówienie m iejsca i roli o św ia ty dorosłych w utopiach M o r e ’a, S.- Gotta, G. W in stan leya i J. H arringtona. D o ro z w o ju św ieckiej o św iaty dorosłych p rzyczyniły się rów nież, jego zdaniem, p o w stają ce licznie od rok u 1650 k a w ia rn ie , których liczba w sam ym L on dy n ie w y n o siła pod koniec X V I I w . ponad d w a tysiące.
S tan o w iły one p ew ien rodzaj k lu b ó w , w których toczyły się dyskusje na tematy religijn e, polityczne i naukowe.
W ła ś c iw y ro z w ó j ośw iaty dorosłych przyp ad a, zdaniem autora, n a ostatnie lata X V I I I w ieku. W ią ż e się on z g w ałto w n y m i przem ianam i ekonomicznymi, z szybkim
172
RECENZJEprzyrostem ludności i p ow staw an iem w ie lk ich skü pisk p rzem ysłow ych. G łó w n ą rolę w szerzeniu ośw iaty dorosłych o d g ry w a ją w ó w cza s szkoły niedzielne, do któ
ry ch oprócz dzieci uczęszcza znaczny procent dorosłych i m łodocianych robotników, oraz różnego ro d zaju k lu b y i tow arzystw a. D la zaspokojenia w zrastający ch zainte
resow ań o św iatow ych w śró d m ieszczaństwa organ izow an e są od p o ło w y X V I I I w ie k u różnorodne odczyty filozoficzne i literackie, które stan ow ią p ie rw o w z ó r póź
niejszych un iw ersy tetó w powszechnych.
A u to r n az y w a w ie k X I X w iek iem instytutów m echaniki. Instytucje te, mimo iż zapoczątkowane zostały przez klasy oświecone, nie zaw sze b y ły dziełem p atro
natu w a r s t w w yższych. Z naczna część instytutów m ech aniki stan ow iła ośrodki k laso w ej ośw iaty robotniczej, a p ow o łan e b y ły z in ic ja ty w y sam ych robotników.
W o k ó ł nich sku piała się rady kaln a, antykapitalistyczna opozycja. A u t o r zw raca u w a g ę na dużą różnorodność tych instytucji. N iek tóre z nich oprócz dokształcania robotników^ zak ładały z w łasn y ch śro d k ó w szkoły początkow e dla dzieci robotni
czych oraz o rga n izow a ły orkiestry i c h ó r/ robotnicze. W a ż n ą ro lę w szerzeniu ośw iaty robotniczej od e grał zdaniem autora ruch spółdzielczy, ro z w ija ją c y się od początków X I X w . pod w p ły w e m idei R. O w ena. O d d z ia ły w a ł on p rzew ażn ie na pierw sze zw iązk i zaw od o w e, p ro w ad ząc w śró d ich członków p racę polityczną i ośw iatow ą. R u ch ten d ał początek Stow arzyszeniu Robotniczem u (W o rk in g ,M e n ’s Association), założonemu w 1836 r. przez W . Lovetta.
W ie le u w a g i autor pośw ięca działalności k u ltu raln ej czartystów, om aw ia po
g ląd y o św iatow e L ovetta i T. C oopera, podkreśla entuzjazm o św iatow y w śród robotników .
W kolejn ych rozdziałach o b ra z u je ro zw ój ekstensyw nych fo rm oświaty do
rosłych w X I X w ieku. Z alicza do nich przede wszystkim coraz liczniejsze szkoły niedzielne i w ie czo ro w e oraz ro zw ój prasy, w y daw n iG tw popularnych, bibliotek publicznych, ga le rii i m uzeów. Sporo u w a g i pośw ięca ró w n ież ak tyw ności an g iel
skiego m ieszczaństwa w dziedzinie p op u laryz acji w iedzy, której p rz e ja w e m b y ła m iędzy in nym i działalność T o w a rz y stw a Szerzenia W ie d z y Pożytecznej (Society for the D iffu sio n o f U s e fu l K n o w le d g e ), budząca duże zainteresow anie i w Polsce w p oło w ie X I X w ie k u . W drugiej p o ło w ie X I X w ie k u , w zw iązk u z szybszym rozw ojem szkolnictw a początkowego, zw łaszcza po ro k u 1870, i stopniow ym zani
kaniem analfabetyzm u, zm ieniają się instytucje o św iaty dorosłych. Instytuty m e
chaniki p rzekształcają się w za w od o w e szkoły techniczne, p o w stają now e insty
tucje, zajm u jące się przede w szystkim p o p u laryzacją w iedzy. O d rok u 1854 p ow stają kolegia robotnicze (W o rk in g M e n ’s C olleges), zakładane p rzew ażn ie przez chrześci
jańskich socjalistów. Ich zasługą jest, w e d łu g autora, rozdzielenie wykształcenia ogólnego od zaw od ow ego w ośw iacie dorosłych. W ię c e j m iejsca p ośw ięca autor ro z w o jo w i p ierw szych u n iw ersy tetó w powszechnych, p odkreślając, że utorow ały one drogę ogólnokształcącem u k ieru n k o w i ośw iaty dorosłych i przyczyniły się do spop u lary zo w an ia w ie d z y w społeczeństwie angielskim . Spośród instytucji p o w o ły w a n y ch do życia przez u g ru p o w an ia lib e ra ln e szerzej o m a w ia działalność settle- m entów i k lu b ó w W ro d zaju T o yn bee H a ll i R u sk in H all. Pod kreśla, że w b r e w intencjom założycieli z settlem entów korzystali przede wszystkim przedstaw iciele
klas średnich, a robotnicy stan ow ili w nich znikom y procent.
W w ie k u X X p o w sta ją organizacje o św iatow e o w iększym zasięgu, które p ro w ad zą systematyczne kształcenie dorosłych. G łó w n ą rolę o d g ry w a d ziałające do dnia dzisiejszego Robotnicze Stow arzyszenie O św iato w e (W o rk e rs ’ E ducational A sso cia
tion), p ow o łan e do życia w rok u 1903. D o upowszechnienia w ie d zy p rzyczyn iają się ró w n ież uniwersytety, które oprócz działalności n au k o w ej p ro w ad zą ak cję p o p u -
N
R ECENZJE
173
laryzatorską. N a w ie k X I X , dow odzi autor, p rzy p ad a p ogłębien ie i udoskonalenie metod nauczania dorosłych.
D z ie je o św iaty dorosłych traktow an e są przez autora przede w szy stk im ja k o dzieje instytucji ośw iatow ych, ą nie jak o historia ru ch u społeczn o-ośw iatow ego różnych klas społecznych. Przyzn ać jed n ak trzeba, że au tor dostrzega k la so w y charakter ośw iaty dorosłych. W ielo k ro tn ie akcentuje on in icjaty w ę robotniczych środow isk socjalistycznych w zakładan iu w łasn y ch orga n izacji ośw iatow ych , u w z ględ n iający ch ich polityczne interesy. Jako jeden z p rz y k ła d ó w przytacza ro z łam w K o le g iu m R u sk in a dokonany w ro k u 1909, w w y n ik u którego p ow stało C en tral L a b o u r C ollege jako szkoła dla działaczy socjalistycznych i zw iązk ow ych . N arastan ie zainteresow ań ośw iatow ych w ś ró d robo tn ik ów autor w ią że słusznie z ich a k ty w iz acją polityczną. P o d k reśla n a p rzy k ład , że w okresie w ie lk ie g o strajk u 1926 r. liczba słuchaczy W instytucjach ośw iatow ych , o rgan izow an ych przez zw iązk i zaw odow e, b y ła w yższa niż k ied yk olw iek przedtem i potem.
O m ó w io n a synteza d zie jó w ośw iaty dorosłych w A n g lii, u w z g lę d n ia ją c a n a j
nowszy stan b a d a ń w tej dziedzinie, stanow i cenną pozycję, gd yż bardzo p ow a żn ie w zboga ca haszą w iedzę o drogach ro z w o jo w y c h o św iaty dorosłych.
Józef M ią so
Janina S c h o e n b r e n n e r , W A L K A O D E M O K R A T Y C Z N Ą S Z K O Ł Ę P O L S K Ą W L A T A C H 1918— 1922, W a rs z a w a 1963, s. 256.
K siążk a J. Schoenbrenner za jm u je sw oistą pozycję w w y d a w n ic tw a c h z z a kresu historii ośw iaty i szkolnictw a czasów najnow szych. O b e jm u je lata, w których ro z g ry w a ły się decydu jące w a lk i o charakter i oblicze id eow e szkody okresu m ię d zy wojennego.
Z asadn iczą treść, objętą tematem, autork a poprzedziła k ilk u rozdziałam i, o b e j
m u jący m i ro z w ó j szkolnictw a polskiego w latach p ierw sz ej w o jn y św iato w ej, szczególnie od 1915 do 1918 roku.
W części zasadniczej, o b ejm u jącej lata 1918— 1922, J. Schoenbrenner p rze d staw ia w ie lk ą ilość fak tó w , obrazujących b u d o w ę z rę b ó w p olskiego system u o ś w ia towego w p ierw szych latach niepodległości. Szkołę uk azu je ja k o jedno z zasadn i
czych o gn iw w a lk i m as lu d o w y ch o byt m aterialn y i o stanowisko spo łeczn o-p o li
tyczne w państw ie. W zw iązk u z tym stara się też każdy z w y s u w a n y c h p ro b le m ó w om aw iać w ścisłym p ow iązan iu z sytuacją społeczno-polityczną w k r a ju i za g r a nicą oraz doszukiw ać się źródeł i przyczyn takich czy innych z ja w isk i fak tów . S ta w ia ją c sobie za zadanie ukazanie n ajw ażn iejszy ch m om entów w a lk i o d e - ' m okratyczną szkołę w Polsce, koncentruje się na k ilk u w ę z ło w y c h p roblem ach.
Poszczególne etapy w a lk i o polski system szkolny autorka p rze d sta w ia na tle w a lk i poszczególnych u g ru p o w a ń politycznych, o rga n izacji nauczycielskich i d u ch o w ień stw a o w p ły w y i w ładzę. Szczególnie u k azu je k rzy żu jące się dążenia i interesy lew icy i p ra w ic y społecznej, gdzie na p rze ciw legły ch biegunach stały z jedn ej strony ideały Kom unistycznej P a rtii Robotniczej P o lsk i (K P R P ), a z d ru g iej strony cele K ościoła katolickiego, pow iązanego z E n d ecją i C hrześcijańską D em o k racją.
P rzy analizie w artości szkoły, jej. celó w i zadań, d u ż o -m ie js c a p ośw ięca n a uczycielowi, jego p rzy gotow an iu zaw odow em u, sytuacji społecznej i b y to w ej, a szczególnie jego przynależności do organ izacji za w o d o w ej i politycznej. S ta ra się też analizow ać cele i kieru n k i działalności poszczególnych o rga n izacji nau czyciel
skich i stronnictw politycznych, m ających w p ły w y n a oświatę. U k a z u je -w n ow ym
