D siłach, działających na odległość.

M 8. Warszawa, d. 20 lutego 1898 r. Tom XVII.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM P R Z Y R O D N IC Z Y M .

PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA".

W W ars za w ie: rocznie rs. 8, kw artalnie rs. 2 t. p rze s y łk ą pocztow ą: rocznie rs. 1 0. półrocznie rs. f>

P renum erow ać można w Redakcyi .W szechśw iata"

i w e w szystkich księgarniach w kraju i zagranica.

Komitet Redakcyjny W szechświata stanow ią Panow ie:

Deike K., Dickstein S., H oyer H., Jurkiew icz K., Kw ietniew ski Wł., K ram sztyk S., M orozew icz J., Na- tanson J „ Sztolcm an J., Trzciński W. i W róblew ski W.

- A - d r e s Z E 3 e d . a ł c c 3 r i : i s z r a l s r o - w s l s i i e - ^ r z e c i m i e ś c i o , 3S T r S S .

D siłach, działających na odległość.

Określenie działań na odległość. Jeżeli ciało A wywiera działanie na inne ciało B, oddzielone od niego przestrzenią, i niezłączo- ne z niem zapomocą innych ciał m ateryal- nych to mówimy, że A wywiera na B dzia­

łanie z odległości. Należy wejść w szczegóły tego określenia, aby nadać mu wyraźne .zmysłowe znaczenie.

Pojęcie „działania” można uważać w spo­

sób specyalny, jako pojęcie wyłącznie me­

chaniczne lub też można mu nadawać szersze znaczenie. Od czasów G alileusza mówimy w mechanice , że ciało wtedy ulega jakiem uś działaniu (sile), jeżeli nie posiada szybkości stałej co do wielkości i kierunku. Z ruchów więc ciał wnosić będziemy w mechanice o tem , czy zachodzą między niemi jakieś działania z odległości. D ziałania te wyrażać się będą w tem, że przyśpieszenia ciat zale­

żeć będą od położenia ich względem siebie, o raz—co równie jest możliwem— od ich więk­

szej szybkości. Najprostszym oczywiście przy­

padkiem będzie, gdy tylko odległość ciał działających oznacza wielkość działania.

W niektórych jednak razach i rozmieszcze­

nie ciał względem siebie ma znaczenie—na­

wet wtedy, gdy wymiary tych ciał są drobne

! w porównaniu z ich odległościami. M a to miejsce np. w działaniach ciał magnetycz­

nych. Tego rodzaju działania z odległości odróżniamy często nazwą biegunowych.

Możemy jednak pojęcie działania wziąć szerzej, aniżeli się to czyni zazwyczaj w me- 1 chanice czystej. Będziemy mówili o d ziała­

niu wogóle wtedy, kiedy zmiany w stanie ciała A wywołują pewne zmiany w ciele B, które to zmiany w B nie występują, gdy A nie zmienia się lub też nie jest obecne.

Oo zaś dotyczy „połączenia zapomocą ciał m ateryalnych” , to oczywiście, że może ono być dwojakiego rodzaju. Popierwsze, to po­

łączenie m ateryalne istnieć może jednocześ­

nie, gdy np. A i B złączone są sznurem, lub gdy są częściami tego samego ciała stałego, lub też gdy pogrążone są w jakim ś płynie.

W tym przypadku A może wywierać pewien wpływ na B, ale niema tu działania na od­

ległość, bo działanie z A przechodzi na B właśnie wskutek połączenia materyalnego, które między niemi istnieje.

Powtóre, połączenie m ateryalne między A i B może nie istnieć jednocześnie, ale udzie­

lać się kolejno zapomocą uderzeń ciał O, D...

W SZECHSW IAT I\r 8 .

w czasach, kolejno po sobie następujących.

I w tym razie działania A na B nie będziemy mogli uważać za działanie z odległości. P o ­ łączenia m ateryalne pierwszego typu może­

my nazwać ciśnieniowemi, drugiego typu zaś—uderzeniowemi. P ołączenia uderzenio­

we są też w istocie rzeczy ciśnieniowemi, tyl­

ko że ciśnienie działa tu w określonych mo­

m entach czasu, mianowicie w chwilach ude­

rzenia. W wielu przypadkach jednak, cho­

ciaż między A i B istnieje połączenie m ate­

ryalne, mówimy, że działanie między niemi zachodzi na odległość. Połączenie m ateryal­

ne bowiem, wywierając naw et wpływ na sa­

mo działanie może nie mieć jed n ak pierwszo­

rzędnego znaczenia i działanie do skutku zarówno dobrze dochodzić może i w próżni.

D ziałanie wzajemne ciał naelektryzowanych zmienia się, np., ze środowiskiem, w którem te ciała się znajdują, ale istnienie środowiska tego nie je st niezbędne do wywołania zjawisk elektrycznych.

W innych znów przypadkach możemy mieć do czynienia z pozornemi tylko działa­

niami na odległość. T akie działania zacho­

dzą np. przy ruchach ciał, pogrążonych w pły­

nach. Przyciąganie ciał, wywołane przez włoskowatość, także tu ta j policzyć należy.

W ogóle więc nie przedstaw ia wielkiej tru d ­ ności rozstrzygnąć, czy dane zjawisko n a ­ leży do katfgoryi działań na odległość, czy też nie. Działaniami na odległość są :

1) w znaczeniu czysto-mechanicznem : cią­

żenie powszechne, siły między ciałami naelek- tryzowanemi i nam agnetyzowanemi, zjawiska elektro magnetyczne i elektro-dynamiczne;

2) w znaczeniu ogólniejszem : wszystkie zjaw iska promieniowania.

Do działań zaś, przy których połączenie m ateryalne je st niezbędne, liczymy : zjawiska sprężystości, hydrom echaniki, włoskowatości, przewodnictwa ciepła i elektryczności, prze­

wodnictwo elektrolityczne, reakcye chemicz­

ne, zmiany stanu skupienia. Różnicę między działaniam i na odległość i działaniam i przez zetknięcie można ostatecznie streścić w afo­

ryzm ie : działania na odległość rozchodzą się przez próżnię, wszystkie inne zaś tylko przez m ateryą.

Sprowadzenie działań z odległości do dzia­

ła ń przez zetkniecie i odurotnie. Rozpo-

wszechnionem jest mniemanie, że działania na odległość są, czemś dla umysłu ludzkiego niepojętem , a więc je s t prawdziwą zdobyczą naukową dowieść, że wszystkie te działania są w istocie rzeczy pozorne i sprowadzić się dają do działań przez zetknięcie.

Że zaś przy tych działaniach na odleg­

łość, które uznaliśmy za rzeczywiste, brak połączenia m ateryalnego, więc nie pozostało nic innego, ja k tylko próżni przypisać zna­

czenie takiego łącznika i nadać tej próżni pewne określone własności fizyczne. Aby t a uczynić zrozum iałem , uciekamy się do hypo­

tezy, że próżnia zupełna właściwie nie istnie­

je, że przestrzeń zawsze wypełniona jest pew­

n ą m ateryą, k tó ra nie ulega sile ciężkości,- a więc je s t nieważką. M ateryą tę nazywamy eterem .

N a ten eter znów możemy się zapatrywać z dwojakiego p unktu w idzenia: popierwsze, możemy mu przyznać—poza nieważkością—

wszystkie te własności, które w zwykłej ma ­ teryi widzimy; możemy go uważać np. za bardzo subtelne ciało płynne lub sprężyste, rozmieszczone w przestrzeni bądź w sposób ciągły, bądź nieciągły; z drugiej zaś strony możemy eterowi nadać zupełnie dowolne ce­

chy, inne niż własności materyi, lecz dobrane tak, aby wszystkie znane działania z odleg­

łości dały się sprowadzić do działań przez zetknięcie. Zwykle uważamy pierwszy punkt widzenia za bardziej zadawalniający, gdyż daje bardziej jednolity pogląd na całokształt zjawisk; ale i z drugiego punktu możnaby również dojść do jednolitego poglądu, gdyby się udało własności m ateryi, np. sprężystość, spójność sprowadzić do własności eteru.

A priori zaś je st zupełnie obojętnem, czy np.

sprowadzimy działanie elektryczne do p raw mechaniki, czy też naodwrót praw a m echani­

ki wyprowadzimy z własności eteru.

Hypoteza eteru sprow adza się w istocie rzeczy do tego, że przestrzeni przypisujemy pewne własności fizyczne, które ulegają zmia­

nie w miejscach zajętych przez m ateryą.

Powinniśmy się jed n ak starać, aby te w łas-

ności były we wszystkich przypadkach je d ­

nakowe, t. j. aby dla wyjaśnienia różnych

działań z odległości używać zawsze tego s a ­

mego eteru. Potężnym krokiem naprzód

w tym kierunku była elektro-m agnetyczna

teorya św iatła Maxwella, według której ten

Nr 8. WSZECHSWIAT

115 sam eter je st podścieliskiem zjawisk świetl­

nych i elektrycznych.

Ze wszystkich działań na odległość, zja­

wiska promieniowania najpierw zaczęto uwa­

żać za wywołane przez pośrednictwo. Teorya emisyjna Newtona używała połączenia ude­

rzeniowego, teorya undulacyjna H uygensa—

ciśnieniowego. Sprowadzenie zjawisk pro­

mieniowania do działań przez zetknięcie sta­

ło się koniecznością, gdy wykryto, że prom ie­

niowanie np. św iatła odbywa się z oznaczoną sta łą szybkością. Rzeczywiście, zasada za­

chowania energii wymaga, abyśmy wykazać mogli dla energii jakieś siedlisko na prze­

ciąg czasu, gdy opuściła np. ciało A, a nie dosięgła jeszcze ciała B. P rzy promienio­

waniu przez próżnię, musimy zatem tę o stat­

nią uważać za ów przenośnik energii świetl­

nej. „P ró żn ia” zmienia się w pewien okreś­

lony sposób pod działaniem światła.

Inaczej jedn ak rzecz się ma z ciążeniem powszechnem. D la ciążenia nie wykryto jeszcze z pewnością stałej, skończonej szyb­

kości i nawet niema zgody co do tego, czy potrzeba wogóle ciążenie powszechne—ten prototyp działań z odległości— sprowadzać ( do działań przez uderzenie. Trudno wiedzieć dzisiaj, ja k się sam Newton na kwestyą tę z a p a try w a ł: z pism i listów jego można zna- j leźć urywki, które świadczą raz za jedną, ' raz za d ru g ą stroną. Z daje się jednak, źe | Newton całemu zagadnieniu wielkiej wagi

nie przypisywał. W swoich „P rin cip ia” pi-

sze : „Nie udało mi się jeszcze wykryć istot- | nej przyczyny własności ciążenia powszech­

nego, a hypotez tworzyć nie chcę”. W innem znów miejscu znajdujemy ustęp, z którego należałoby wnosić, że Newton przypisywał ciążenie pośrednictwu jakiegoś duchowego czynnika. W końcu dzieła swego pisze bo­

wiem : „T u byłaby pora, aby powiedzieć nie­

co o duchowej substancyi, k tó ra przenika wszystkie ciała i je s t w nich zaw arta. Przez siłę i działanie tej substancyi cząsteczki ciał wzajem się przyciągają. Ale nie dosyć je s t jeszcze doświadczeń, aby można wykryć p ra ­ wa, według których działa ta substancya duchowa”. Praw dopodobnem je s t jednak, źe w tej substancyi duchowej Newton u p atry ­ wał transcendentalną przyczynę ciążenia po­

wszechnego, nie zaś łącznik m ateryalny, nie­

zbędny przy działaniach przez uderzenie.

Zóllner znów stoi n a stanowisku czystego działania na odległość, ale opiera je na rozu­

mowaniach bardzo solistycznych. Aby oba-

j

lić zasadę

corpus agere ibi non potest, ubi non est, k tó ra wyraża właśnie niepojętość działań na odległość, Zóllner rozumuje i w sposób następujący. Gdzie je st ciało?— py-

! ta się nas. Tam , gdzie działa. W tem więc

< znaczeniu księżyc istnieje np. również na po­

wierzchni ziemi, jeżeli tutaj właśnie wystę- puje jego działanie. Przez to pozorne rozu-

j

mowanie ginie oczywiście wszelka różnica i między działaniam i na odległość i działania*

i mi przez uderzenie. Lecz zamiast tej tru d ­ ności, którąśm y ominęli, ukazuje się nowa gorsza. Dlaczego np. nieprzenikliwość ciał zapomocą dotyku daje nam poznać, że m ają one pewne, oznaczone granice, gdy na zasa­

dzie własności ciążenia musielibyśmy przyjąć, że ciała są zupełnie nieograniczone i wzajem dla siebie przenikliwe? Chęć sprowadzenia działań z odległości do działań przez uderze­

nie s ta ła się żywszą, gdy F a ra d a y i Maxwell myśl tę wykonali w dziedzinie elektryczności i magnetyzmu. Do najwybitniejszych zwo­

lenników tej idei należą w Anglii William Thomson i Lodge, w Niemczech—E . du Bois-Reymond. W mowie swej o „granicach poznania przyrody” du Bois-Reymond m ów i:

„Siły, działające przez próżnię na odległość, są niepojęte, a naw et sprzeczne z rozum em ”.

(Dok. nast.).

L. Br.

I najnowsaycli postępów botaniki.

(Dokończenie).

Chemia chlorofilu należy do zagadnień, pociągających ku sobie szczególniej fizyolo- gów ze względu n a ogrom ną rolę, wykony­

waną przez to ciało w ekonomii całej przy­

rody. Jak oż każdy rok niemal przynosi nowe postępy w tej dziedzinie. W ażnym krokiem ku poznaniu budowy racyonalnej

| ciała organicznego jest zbadanie jego pochod-

I nych. N a tym polu wielkie zasługi położył

] 1 6 W SZECHSW IAT N r 8.

obok innych chemików, w spółrodak nasz, p.

L. M archlewski, któ ry sam p odał wyniki doświadczeń swoich we Wszechświecie ‘).

Zbliżenie niektórych pochodnych chlorofilu do ciał, otrzym anych przez p. Nenckiego i p.

Sieberową z barwników krwi i żółci, posiada szczególniej doniosłość ogólnie biologiczną 2).

Niemniej ważnym krokiem ku chemii chlo­

rofilu je s t otrzym anie tego barw nika w stanie krystalicznym przez p. M onteyerdego 3).

Oblewał on świeże, drobno pocięte liście roś­

lin alkoholem 9 5 % . P o upływie godziny odcedzał roztw ór i zostaw iał go na powietrzu dla odparowania alkoholu, lu b też wyparo­

wywał w atm osferze wodoru. O trzym ane kryształy obm ywał wodą i benzyną dla usunięcia obcych domieszek i żółtych barw ­ ników. K ry ształy te są drobne, .ciemno-zie­

lone, prawie czarne, z błękitnawo-metalicz- nym połyskiem. R oztw ór alkoholowy je st ciemno-zielony ze w spaniałą fluorescencyą purpurow ą. R oztw ór łatw o odbarwia się na świetle, ale kryształy w ytrzym ują bardzo dobrze naw et silne oświetlenie. N ajlepiej nadają się do otrzym ania kryształów chloro­

filu następujące rośliny : D ianthus barb atu s, L ath y ru s odoratus, Galeopsis versicolor, G a- leopsis te tra h it, A cacia lophantha, D alia va- riabilis. Z niektórych innych roślin chlorofil otrzym uje się w formie bezpostaciowej. Rów­

nież i z tych roślin, k tóre d a ją zwykle chlo­

rofil krystaliczny, otrzym uje się bezposta­

ciowy, jeżeli liście poprzednio zostaną zago­

towane w wodzie.

T en sam uczony otrzym ał z liści wypłonio- nych 4) nowy związek, który nazwał proto- chlorofilem. R oztw ór alkoholowy tego ciała

') W szechśw iat n-ry 1 9 , 3 0 z r. 1 8 9 5 . 2) M ianowicie otrzym ana z chlorofilu filopor- firyna (C

3

4

micznej i w łasności optycznych je s t nadzw y­

czaj zbliżona do ham atoporfiryny (C

10

18

= otrzym anej z hem oglobiny. (P or.

artykuł p. M archlew skiego

w

1 1

r. 1 8 9 6 ).

3) W yniki sw oje M onteverde ogłosił jeszcze w roku 1 8 9 3 , ale w piśm ie z b y t mało rozpo- wszechnionem (A cta Horti P etrop olitan i) tak że spraw ozdania w pismach botanicznych niem iec­

kich ukazały się dopiero w zeszłym roku.

4) Por. A cfa h orti Petropolitanei, X III, n-r 14 1394.

je s t słomkowo-źółty o silnej czerwonej fłuo- rescencyi. Słabe naw et roztwory pochłania­

j ą w silnym bardzo stopniu promienie czer­

wone, leżące poza linią B (F rauenhoffera) ku czerwonemu końcowi widma, które chlo­

rofil przepuszcza; bardzo skoncentrowane roztw ory protochlorofilu przepuszczają tylko promienie czerwone, leżące pomiędzy liniami B a C, t. j. te właśnie, które chlorofil n a j­

energiczniej pochłania. W e własnościach więc swoich optycznych protochlorofil jest niejako przeciwstawny chlorofilowi. Skoro liście wypłonione wystawimy na światło, znika z nich protochlorofil, a pow staje n a j e ­ go miejscu chlorofil.

A . E ta rd poddał badaniom szczegółowym widma chlorofilu, otrzym anego z rozmaitych roślin ‘) i doszedł do wniosku, że w rozm ai­

tych roślinach znajduje się chlorofil o roz­

m aitym składzie chemicznym, dający rozm ai­

te widma. N a podstawie badań swoich na-

j

daje on chlorofilowi, otrzym anem u z M edi- cago (Medicagophyll a) wzór 0 28H 45N 0 4 , z B orago (Boragophyll a) wzór C34H 35N 0 12.

O ba te ciała b adał w koncentracyach ro z­

maitych (1 na 400, 1 na 1000 i 1 : 10 000 w alkoholu 90% -ym , oraz w siarku węgla).

Okazało się, że zm iana koncentracyi powo­

duje takie zmiany w widmie, które nie po­

zwalają rozróżnić odmiany chlorofilów.

Przechodząc do dziedziny, k tóra je st na pograniczu między fizyologią a morfologią, spotykam y się przedewszystkiem z dwuma oddzielnie wydanemi rozprawam i, dotyczące- mi rozmnażania.

K siążk a Jerzego K lebsa 2) skupia owoce kilkuletnich poszukiwań auto ra, których wy­

niki częściowo były ju ż ogłoszone w pismach peryodycznych. D ążnością jeg o je s t dowieść, że formy rozmnożenia się wodorostów i g rzy­

bów zależne są całkowicie od warunków ze­

wnętrznych.

Przytoczym y tu niektóre z wybitniejszych doświadczeń w tym kierunku.

A u to r bada i opisuje rozm aite wpływy św iatła i jego natężenia na ukształtow anie

') L e spectre des chlorophylles. „C om ptes i R endus” , tom CXXI1I (1 8 9 6 ) .

2) G. K le b s : D ie Bedingungen der Fort- pfłanzung b ei einigen A lgen und Pilzen, Jena,

| 1 8 9 6 .

W SZECHSWIAT

plemni (antheridium) i lęgni (oogonium)

u Y aucheria. Podniesienie tem peratury i nizkie ciśnienie powietrza wstrzymuje for­

mowanie lęgni u tego wodorostu, sprzyja zaś wytworzeniu plemni, ta k że autorowi udało się otrzym ać po 6 plemni na jednę lęgnię.

U Hydrodiction zm iana warunków ze­

wnętrznych powoduje to wytworzenie pływek (rozmnożenie wegetacyjne), to gam et (roz­

mnożenie płciowe).

U P rotosiphon (au to r oddziela ten rodzaj od B otrydiuui) można powstrzymać pływki rozrodcze (gamety) od sprzężenia utrzym u­

ją c je w stałej tem peraturze 25— 27° C.

G atunki Spirogyra, umieszczone w silnem oświetleniu, przestają rosnąć i wkrótce do­

prowadzone zostają do kopulacyi; przeciwnie, woda płynąca i obfite pożywienie niedo- puszczają kopulacyi (sprzężenia). Spirogyra varians, gotująca się do sprzężenia, umiesz­

czona będ;(c w roztworze żelatyny, agar-agar i 2—4 % cukru, którego gęstość niedopusz- czała do kopulacyi, w racała po dodaniu po­

żywienia do stanu wegetacyi. Nić skrętnicy (Spirogyra), gotowa do sprzężenia, tworzyła zarodniki dziewicze (parthenosporae) po prze­

niesieniu jej do 6°/0 roztworu cukru trzcino­

wego.

Oedogonium diplandrum , stosownie do wa­

runków zewnętrznych, rozmnaża się to pływ­

kami, to przy pomocy organów reprodukcyi.

Pływki rozrodcze (gamety) Chlamydomo- nas można powstrzymać od sprzężenia; stają się one wtedy komórkami wegetacyjnemi.

D rugie dzieło Móbiusa ') rozważa sprawę rozmnażania się u wszystkich roślin i ze s ta ­ nowiska bardziej wszechstronnego. Zam iast zwykłego podziału na rozmnożenie płciowe i bezpłciowe au to r rozróżnia dwa typy re p ro ­ dukcyi : przy pomocy pączków i przy pomo­

cy zarodków. Is to ta rozróżnienia polega na tem, że w drugim przypadku ma miejsce od­

nowienie się komórki lub komórek, w pierw ­ szym zaś go ninna. Zarodniki i nasiona należą do typu „zarodków”, gdyż odnowienie miało tu miejsce; czy zaś nastąpiło ono drogą płcio­

wą czy bezpłciową, jestto rzeczą drugorzęd­

ną. W rozmnożeniu przez pączki odbywa

') M. M obius : B eitrage zur Lelire von der F ortpflanzung der Gewachse Jena, 1 8 9 7 .

j

się zwykły wzrost przez dzielenie się komó-

! rek bez ich odnowienia.

Ustanowiwszy te pojęcia w pierwszym roz-

| dziale, autor poświęca drugi zbijaniu opinii, i jakoby rośliny miały słabnąć wskutek wy- łącznie bezpłciowego rozmnożenia. Bardzo liczne fakty przytoczone są na korzyść tw ier-

j

dzenia autora. W rozdziale 3-im jest roz-

| trząsan a zależność kwitnięcia roślin od roz­

maitych warunków wewnętrznych i zewnętrz­

nych, jakoto wieku ich, tem peratury, wilgot-

i

ności i t. p. Dalej jest rozważany stosunek wzajemny obu typów rozmnożenia wegeta- j cyjnego i płciowego i dowodzi się, że w więk­

szej części przypadków rozmnożenie wegeta- I cyjne nie je st zjawiskiem pierwotnem, lecz wynikiem przymusu ze strony warunków ze­

wnętrznych, które przez długi czas nie do­

puszczały tworzenia kwiatów i owoców.

W reszcie poddawszy rozwadze stopnie roz­

woju płciowości u wodorostów, au tor prze­

chodzi do ogólnych wniosków co do znaczenia

; rozmnożenia płciowego : polegać ono ma na sposobności, ja k ą daje przez krzyżowanie ku utworzeniu nowych gatunków i bardziej zło-

! żonych form roślinnych. Innem i słowy roz-

; mnożenie płciowe uważane jest jak o źródło odmian.

B ardzo doniosłym faktem w dziedzinie

| morfologii je st odkrycie ruchomych ciałek w łagiewce pyłkowej niektórych nagonasien-

| nych, mianowicie przez S. H irase u Ginko biloba '), a przez H e rb e rta W ebbera u Za- inia integrifolia 2) (u Cycas —przez Ikeno).

W ostatnim przypadku pow stają one jak o dwa ciała stożkowate, zetknięte podstawami.

Rzęsy tw orzą linią spiralną, wijącą się po powierzchni od wierzchołka stożka ku pod­

stawie. C iałka te, w zupełności odpowiada­

jące plemnikom rodniowców, po w itają wsku­

tek dzielenia się „komórki rozrodczej” ła- giewki pyłkowej 3); rzęsy zaś z ciałka podob-

') „Botaniscbes C entralblat”. Tom 69; 34

w

2) „Botanical G a zette” , wydawana w Chica­

go. Z eszyty czerwcowy i lipcow y. (The Deve- lopm ent o f the A ntherozoides o f Zamia).

3) Por. co do znaczenia tego i innych wy­

mienionych tu terminów, artykuł p. t. „ N a j L O W -

sze badania nad zapłodnieniem u okrytonasien­

nych” we W szechśw iecie za r. 1 8 9 3 .

118

Nr 8.

nego do centrozomy w tej sam ej komórce.

Poprzedza je „kom órka kierow nicza”. C iałka te zostają, wyrzucone razem z kropelką wod­

nistej cieczy jeżeli dotkniemy płaskim brze­

giem skalpela końca łagiewki pyłkowej; toż samo oczywiście następuje, skoro łagiewka w rastając we wklęsłość zalążka naciśnie na kom órki szyjkowe rodni.

W celu dokładniejszego zbadania ciałek ruchowych, a u to r umieszczał odcięte końce łagiewek pyłkowych w 10%-wyin roztworze cukru trzcinowego; ciałka oddzielały się wte­

dy od siebie i zaczynały się ruszać. W ro z ­ tworze tym udaw ało mu się utrzym ać je w ruchu do dwu godzin. R oztw ór cukrowy działa jako bodziec, wprawiający w ruch plemniki i praw dopodobnie ten sam bodziec oddziaływa na nie w roślinie żywej w chwili zapłodnienia.

Gdy pływ ają swobodnie, plem niki te m ają postać spłaszczonokulistą i wielkość od 258

do 332

(podana przez H irasego wiel­

kość plemników u Ginko je s t 49 ji szerokości na 82 [i. długości). Podczas zapładniania całe plemniki (zwykle w liczbie kilku) wpły­

wają do rodni, przechodząc przez zmiażdżone komórki szyjki. Tylko jedno ciałko wszakże bierze udział w zapłodnieniu.

Doniosłość odkrycia tego polega na tem, że zapełnia ono o statnią przerw ę, ja k a is t­

n iała jeszcze pomiędzy roślinam i bezkwiato- wemi (rodniowcami) a kwiatowemi. G rom a­

da kłodziniastych (Cycadaceae), do której należą dwa z wymienionych rodzajów, rów­

nież ja k pośrednicząca pomiędzy niemi a szyszkowemi oraz najbliższe do niej ciso- wate (do których należy Ginkgo) stanowią n atu ra ln e przejście od rodniowych do kwia­

towych i tu właśnie widzimy, ja k odbywa się ów ogromny krok zamiany zapłodnienia, wy­

m agającego wilgotnego ośrodka (zwyczajne plemniki) na form ę zapłodnienia, mogącą odbywać się w suchym ośrodku (łagiewka pyłkowa), co, ja k już m iałem sposobność wy­

tknąć, niejednokrotnie usuwa potrzebę zm ia­

ny pokoleń, obserwowanej u rodniowców.

K locker i Schionning po !dali nanowo b a ­ daniu kwestyą pochodzenia i samodzielności grom ady drożdżaków (Saccharom ycetes) '), |

--

i) Comptes R endus des Travaux da L abo- ' ratoire de C arlsberg, 4 (1 8 9 6 ) .

które wielu uczonych uważało za formę spe- cyalną innych grzybów. B adania te, z któ ­ rych usiłowano usunąć wszelkie źródła błę­

dów, doprowadziły do wniosku, że niema ani jednego faktu pozytywnego, upoważniającego do zapatryw ania się na drożdżaki jako na formy rozwoju innych grzybów. Autorowie skłonni są raczej uważać je za grom adę sa­

modzielną, podobnie ja k Evoasceae.

L au te rb o rn w swoich szczegółowych stu- dyach nad okrzemkami opisuje zjawiska karyokinezy podczas dzielenia się tych d rob ­ nych istot jednokomórkowych, które udało mu się obserwować na większych okazach S urirella całcarata. Zjaw iska te, jak k o l­

wiek odrębne od tych, które widzimy u wyżej uorganizowanych roślin, wogóle jedn ak są bardzo typowe. T ak samo w jąd rz e d ają się dostrzedz ciałka chromatynowe; centrozoma- ty sta ją się ogniskami wrzeciona i t. p. D zie­

lenie całkowite trw ało około 5—5,5 godzin.

Podobneż zjawiska au to r stwierdził później na innych gatunkach (Nitzsćhia sigmoidea, P leurosigm a attenuatum , P in n u laria obłon- ga i viridis).

W przód, nim zakończę, muszę powiedzieć kilka słów o ważniejszych nowych dziełach, dotyczących botaniki.

Prócz wymienionych już książek Mobiusa i K lebsa, zjawiskiem, które każdy botanik mile powita, je s t nowe wydanie „A natom ii fizyologicznej" H a b erlan d ta 2). Pierwsze wydanie tego dzieła 3) z roku 1884 stanowiło pierwszą próbę systematycznego przedstawie­

nia całej anatom ii roślin z punktu widzenia, (przyjętego w anatom ii zwierząt) czynności fizyologicznej pojedyńczych tkanek. Z nacz­

ny przeciąg czasu, który upłynął od owej daty i wzbogacił anatom ią obfitym nowym m ateryałem , czynił wydanie drugie wysoce pożądanem. Jak oż zawiera ono około 150 stron i 90 rysunków więcej niż pierwsze,

') Uutersucbungen uber Bau, Kerntheilung und B ew egung der Diatom aceen. „Aus dem Zoo- logisch. In stitu t zu H eidelberg” , 1 8 9 6 , str, 16 5 .

2) P hysiologische Pflanzenanatom ie. 1 8 9 6 , str. 5 5 0 .

3) B yło ono rozszerzeniem i u system atyzo­

waniem pracy U eber physiologischen L eistungen der Gewebe, um ieszczonej

w

N r '8.

a wzbogacone jest nowemi rozd ziałam i:

o komórce (którego brakowało w wyd. 1-em), oraz o narządach specyalnej czynności.

A utor znanej każdemu, poważnie pracu ją­

cemu botanikowi książki o komórce roślin­

nej ‘), obejmującej wszystkie dane, dotyczące je j morfologii i fizyologii, Zimmermann, wy­

d a ł obecnie podobnież wyczerpujące dzieło o jąd rze, jego morfologii i fizyologii 2). J e s t­

to podręcznik niezbędny dla każdego, kto chce wejść w szczegóły tego, tak obficie wzbogaconego przez najnowsze studya przed­

miotu.

Dzieło Ludw iga o biologii roślin 3) je st pierwszem ta k wyczerpująco traktującem u ową młodą gałąź wiedzy botanicznej, której przedmiotem jest zbadanie wpływu warun­

ków zewnętrznych i ośrodka na formy roślin­

ne. Obejm uje ono takie kwestye ja k odży­

wianie, rozmnażanie, rozpowszechnienie geo­

graficzne, biologią kwiatu i t. p.

Nową gałąź morfologii ściśle związanej z fizyologią próbuje założyć C. B. D avenport w swojej Morfologii doświadczalnej 4). P y ­ tanie, na które m a odpowiedzieć ta um iejęt­

ność, je s t następujące : dlaczego organizm rozwija się tak jak on się rozwija? W pierw­

szej części a u to r poddaje rozważaniu sprawy charakterystyczne dla żyjącej plazmy, wspól­

ne zwierzętom i roślinom; wzięte tu są pod uwagę : działanie czynników chemicznych na protoplazmę, wilgoć, gęstość ośrodka,-czyn­

niki molarne (mechaniczne), ciążenie, elek­

tryczność, światło i ciepło. P rzykłady wzię­

te są przeważnie z pierwotniaków.

W ł. M. Kozłowski.

') p. t. M orpliologie und Physio logie der Pflanzenzelle.

2) D ie M orpliologie und P hysiologie des pflanzliches Zellkernes, 8łr. 1 8 8 , 1896.

3) Lehrbucli der Biologie der Pflanzen, 1 8 9 5 , str. 6 0 5 .

i ) E xperim ental M orpłiology. Part I. Nowy Y ork, 1 8 9 7 .

NOWSZE POGLĄDY

na budowę i czynności układu nerwowego.

(Z krakowskiego Kółka przyrodników).

(D okończenie).

B adając dalej tę sarnę komórkę nerwową pod mikroskopem, H eld po niejakim czasie zauważył pewne różnicowanie się owej jedno­

stajnej masy zarodzi. Zm iany te, które ów autor uważa za towarzyszące powolnemu za­

mieraniu komórki, polegają na tem, źe w obrębie zarodzi wytwarzały się pęcherzyki w kształcie wakuoli, a w odstępach pomiędzy niemi ukazywały się ciemniejsze ziarnka. J e ­ żeli w tem stadyum przyśpieszał śmierć ko­

mórki przez dodanie wody dystylowanej, wte­

dy owe wakuole powiększały się bardziej, a pomiędzy niemi w miejscu owych ziarenek stawały się widoczne ciemne masy, które doskonale barwiły się przy pomocy błękitu metylowego. S tąd au to r wyciąga wnioski, że ciemne owe masy, które dają charaktery­

styczną dla bryłek N issla reakcyą, są rz e­

czywiście! owemi bryłkam i, i że początkowo znajdowały się one w stanie rozpuszczonym w zarodzi komórki i dlatego nie dawały się wyśledzić, przez śmierć zaś tej zarodzi, zosta­

ły strącone z roztworu ijułoźyły się w sku­

pienia, odpowiadające bryłkom.

Te wnioski zdaje się popierać drugie spo­

strzeżenie tegoż a u to r a : badając komórki nerwowe; wydobyte z ośrodków w pół godzi­

ny po śmierci zwierzęcia, H eld zauważył, że zawierały one znaczną ilość bryłek Nissla.

N a korzyść tych wniosków zdają się prze­

mawiać także badania Dogiela '). Dogiel zmienił metodę Nissla w taki sposób, że usu­

n ął zupełnie działanie bardzo stężonego alkoholu na użyty do badania m ateryał.

Alkohol ów, odciągając wodę, może znacznie zmieniać stosunki, zachodzące w zarodzi ko­

mórki nerwowej, dlatego też Dogiel działał błękitem metylowym wprost na żywą jeszcze

‘) A. S. D o g ie l: D ie Structur der N erven - zellen der Retina. Arch. f. raikr. Anat. T. 4 6 . 1895.

W SZECHS WIAT

Nr 8.

(iiberlebende) komórkę. D o badań swoich używał specyalnie siatkówki, ze względu ua to, że bardzo szybko po śmierci zwierzęcia wydobytą być może, postępy zaś barw ienia śledził pod mikroskopem. N a podstawie swoich badań au to r doszedł do wniosku, że w działaniu błękitu metylowego na zarodź d a się wyróżnić kilka okresów. W okresie pierwszym błękit metylowy początkowo b a r ­ wi zwykle bardzo nieznaczną ilość ziarenek, ugrupowanych przeważnie około ją d r a ko­

mórki. W m iarę dłuższego oddziaływania tego barw nika ilość zabarwionych ziarenek ciągle się zwiększa, tak że cała kom órka ner­

wowa przyjm uje wygląd drobnoziarnisty; nie spostrzegam y przytein żadnej prawidłowości w ułożeniu tych ziarenek. W krótce jed n ak ziarnka zm ieniają swoje położenie i zaczyna-

j ą się grupować w rzędy, które krzyżują się

w zarodzi w najrozm aitszych kierunkach.

Powoli wszakże ta prawidłowość znów znika i drobne ziarnka zaczynają się skupiać w większe ziarna, i z czasem cała kom órka przybiera wygląd gruboziarnisty, tylko gdzie­

niegdzie widać jeszcze ziarnka drobniejsze.

W reszcie zarówno ziarna ja k i ziarn ka two­

rz ą coraz większe skupienia i w ytw arza­

ją bryłki o charakterystycznem ułożeniu i kształcie bryłek N issla. P rzy użyciu sil­

niejszych powiększeń, da się z łatwością wy­

kazać, że bryłki owe, prawie wszystkie, skła­

dają się z owych ziarn. T rzeb a tu ta j dodać, źe budowę ziarnistą bryłek Nissla, dawniej spostrzegał ju ż de Q uerrain ').

Mamy tutaj ten sam proces powolnego za­

m ierania zarodzi i powolnego występowania bryłek Nissla, co w badaniach H elda, tylko źe u D ogiela proces sam je s t bardziej dostęp­

ny dla bezpośredniej obserwacyi wskutek za­

barw ienia istoty, z której owe bryłki po­

wstają.

N a podstawie wyników prac H e ld a i Do­

giela rzeczywiście musimy dojść do wnios­

ków, że bryłki N issla jako takie w żywej ko­

mórce nerwowej nie istnieją, lecz powstają prawdopodobnie wskutek śm ierci zarodzi lub też pod wpływem rozmaitych odczynników.

U znał to sam nawet Nissl w ostatnich cza-

.') Cytowany w L enhosseka ; D er feinere Bau des N ervensynstem s. Berlin, 1 8 9 5 . Absch. 5.

sach, gdyż na zjeździe niemieckich psychia­

trów w H eidelbergu, wypowiedział zdanier źe zapomocą jego metody zam iast rzeczywi­

stych komórek nerwowych, otrzymujemy ich równoważniki (Aequivalent). P od tym wy­

razem „równoważnik” Nissl rozumie okolicz­

ność, że jeżeli będziemy działali na komórkę w ściśle określonych warunkach w pewien ściśle określony sposób, to w rezultacie otrzy­

mamy zawsze pewien ściśle określony obraz.

Je stto rzecz niezmiernej wagi, gdyż pozwala nam spostrzegać najlżejsze zmiany, zacho­

dzące w komórce nerwowej. B ryłki N issla pod względem chemicznym, sta ra ł się scha­

rakteryzow ać H eld (1. c.). Musimy tutaj od­

dać mu sprawiedliwość, źe zab rał się do p ra ­ cy ze świadomością celu, do którego dążył,

j

Przedewszystkiem zadał sobie pytanie, w j a ­ kich odczynnikach strącają się owe bryłki, a w jakich są rozpuszczalne. Postępow ał on w sposób następujący -. utrw alał tkankę ner­

wową przy pomocy alkoholu i otrzymywał w kom órkach znaczną ilość bryłek. Następ>

nie wystawiał skrawki lub też całe kawałecz­

ki tkanki na działanie rozm aitych odczynni­

ków i przekonał się, że w ten sposób otrzy­

mywane bryłki nie rozpuszczały się ani w rozcieńczonych, ani też w stężonych kwa­

sach mineralnych; nie rozpuszczają się one także w kwasie octowym lodowatym, w wrą- cym alkoholu, w eterze i w chloroformie, po­

mimo tego, że często były wystawiane n a działanie tych odczynników przez kilka g o ­ dzin. N atom iast z łatwością w pokojowej tem ­ p eraturze bryłki rozpuszczają się w rozcień­

czonych lub stężonych zasadach, np. 0,5%

roztw ór sody gryzącej lub węglanu lity- nu w bardzo krótkim czasie pozostaw iał na skrawku tylko luki w tych miejscach, gdzie przedtem znajdowały się bryłki Nissla. N a ­ stępnie przekonał się H eld, źe możemy za- pobiedz powstawaniu bryłek, jeżeli słabo nawet zalkalizujem y alkohol, w którym utrw alam y dany kaw ałek tkanki nerwowej, natom iast bardzo nieznaczny dodatek kwasu jakiegokolwiek (np. 0,01% kw. octowego) przyśpiesza znacznie strącenie się tych bry­

łek. Spostrzeżenia Gscheidlena wykazały,

że przy zam ieraniu ośrodków nerwowych

zwiększa się kwaśność istoty szarej. H eld

tłum aczy więc fakt, że w pół godziny po

śmierci zwierzęcia w jego komórkach nerwo-

N r 8^. WSZECHSW1AT [2 1

wych znajdujem y znaczną ilość bry łek —

prostem zachowaniem się istoty, z których bryłki się składają, względem kwasów. Cie­

kaw ą również jest rzeczą zachowanie się tych bryłek względem sztucznego soku żo­

łądkowego, J a k wykazały badania tegoż H elda ’) sok żołądkowy (kwas solny i pepsy­

na) traw i istotę niezabarwioną, a bryłki Nissla pozostają przytem nietknięte. T a okoliczność pozwoliła tem u autorowi uzyskać z rdzeni kilku cieląt tak ą ilość owych bryłek, że można było wykonać rozbiór ich jakościo­

wy. Otóż okazało się, że zaw ierają one fos-

for, wobec czego należałoby zaliczyć istotę

białkow atą, z której one się składają, do grupy nukleoalbuminów. Ten wynik zgadza I się z poszukiwaniami H aliburtona, który w szarej istocie mózgu znalazł pewien rodzaj i nukleoalbuminu, krzepnącego w tem peratu- | rze 55— 60° C.

Pozostaje nam jeszcze jedno pytanie do ro z p a trz e n ia : jak ie znaczenie dla komóiki nerwowej posiada istota barw iąca się, wy­

stępująca w postaci bryłek Nissla. Kw estya ta posiada ju ż dość obszerną swoję lite ratu ­ rę. Nissl 2) ju ż spostrzegł, a spostrzeżenia jego potwierdził Lenhossek, L ugaro i inni, źe w kom órkach ruchowych możemy zauw a­

żyć jakgdyby dwa stany : Jeden z nich cha­

rakteryzuje się przez to, że bryłki leżą blisko obok siebie, a istota niezabarwiona wypełnia tylko nieznaczne przestwory pomiędzy brył­

kami. S tan ten nazwano chromofilią komór­

ki nerwowej. W drugim stanie widzimy | zjawisko odwrotne : bryłki są bardziej rozsu­

nięte, tak że niezabarwiona istota między- bryłkow a znacznie wyraźniej występuje; jest- ; to znów t. zw. stan chromofobii. Zrobiono przypuszczenie, źe stany te odpowiadają s ta ­ nom fizyologicznym komórki, mianowicie

chromofilią odpowiada stanowi czynnemu, ! zaś chromofobia odpowiada stanowi spoczyn­

ku. Stwierdzić to przypuszczenie można [ było tylko na drodze doświadczalnej. To też Nissl pierwszy zastosował tu taj prąd

*) Held H. : B eitrage zur Structur der Ner- Tenzellen u. ihrer F ortsatze. I A btb. Arch. f.

Anat. u. Phys. 1 8 9 5 .

2) N issl Fr.: Ueber die Noinenclatur in der N eivenzellenanatom ie u. ihre nachsten Ziele N eur. Centr. 1 8 9 5 .

elektryczny: drażnił on jąd ro nerwu tw a­

rzowego królika i po podrażnieniu znalazł znaczną ilość komórek w stanie chromofilii.

Z licznych doświadczeń innych autorów za*

sługują na uwagę wyniki prac Y asa '), Lu- gara 2) i M anna 3). Wszyscy ci autorowie używali do swoich doświadczeń prądu elek­

trycznego. Vas zauważył, źe po podrażnie­

niu ilość istoty barwiącej się bywa zwiększo­

na; Lugaro doszedł, między innemi, do tego wniosku, że w początkach stanu czynnego możemy zauważyć zwiększenie się ilości bry­

łek w komórce; w m iarę zaś przedłużania się tego stanu ilość ich powoli się zmniejsza i komórki ze stanu chromofilii przechodzą do stanu chromofobii. M ann znowu, który spraw dzał doświadczenia Vasa, doszedł do przekonania, że i komórka zużywa tę istotę w stanie swoim czynnym. Prócz tego R a ­ mon y C a j a l 4), który przez czas dłuższy zajmował się tą kwestyą, uważa, że bryłki Nissla najprawdopodobniej przedstaw iają za­

pasy m ateryału odżywczego, który komórka w czasie czynności zużywa. W reszcie J u - liusburger 5) wypowiedział podobny pogląd, uważając, że bryłki owe, prócz nagromadzeń m ateryału odżywczego przedstaw iają także zbiorowiska sił napiętych, czyli inaczej są nośnikami energii potencyaluej komórki ner*

wowej.

Jednem słowem na podstawie tych i wielu innych spostrzeżeń i doświadczeń musimy dojść do wniosku, że bryłki owe N issla są w pewnym związku ze stanem odżywiania komórki w danej chwili. Postępując zgodnie z przepisami Nissla, otrzymamy w rezultacie obrazy, które nam rzu cają światło na stan wewnętrznego odżywiania komórki nerwowej,

') Vas Fr.: Studien uber den Ban des Chro- matins in den aympatischen G anglienzellen. Arch.

f. rnikr. Anat. T. X L . 1 8 9 2 .

:) Lugaro E .: Sulle modifioazioni delłe cellu- le nervose nei diversi sta*i funzionali (podł. re­

feratu). 1 8 9 5 .

3) Mann G.: H istological changes induced in sym pathetic motor and sensory nervecells by functional ac'ivity 18 9 4 (p od ł. referatu).

*) Ramon y C a ja l: D ie Structur des nervo- sen Protoplasm a. 18 9 7 (podł. referatu).

5) Juliusburger: Bemerkungen zur Patholo- gie der G anglienzelle. 1 8 9 6 (praca znana mi

; z referatu).

122

Nr 8.

ale obrazy, nieodpowiadające rzeczywistości, tylko, ja k słusznie wyraził się N issl, równo­

ważniki tych stanów, gdyż stosunki w zarodzi przez utrw alenie i barwienie ju ż się zmieniły.

Niezm iernej doniosłości rzeczą, n a co Nissl położył szczególniejszy nacisk, je s t praw id­

łowość i stałość w ystępujących obrazów.

Możemy być pewni, że jeżeli zabijemy zwie­

rzę w pewien określony sposób i będziemy trakto w ali jego tk an k ę nerwową w ściśle określony sposób, to otrzym am y ściśle okreś­

lone obrazy. To nam pozwala śledzić n aj­

drobniejsze i najm niej uchwytne zmiany, z a ­ chodzące w odżywianiu komórki nerwowej, gdyż w takim razie wygląd i ułożenie bryłek N issla ulegnie natychm iastowej zmianie. Z a wąskie są ram y tego spraw ozdania na to, ażebyśmy mogli rozwodzić się n ad cennemi i ważnemi wynikami, otrzym anem i w zakre­

sie patologii komórki nerwowej przy pomocy tej metody. Dość tylko wspomnieć, źe każde zaburzenie w organizm ie zwierzęcym, ja k anem ia, przebywanie w zbyt wysokiej tem pe­

ra tu rze, dalej każde zatrucie, czy to zze­

w nątrz do organizm u wnikające, ja k np. z a ­ życie jakiejś trucizny, czy też t. zw. autointo- ksykacye, ja k mocznica, powodują charakte­

rystyczne dla każdego z tych stanów zmiany w komórce nerwowej, k tó re dadzą się wyka­

zać pod mikroskopem. J a k o przykład, jak wrażliwa je s t kom órka nerwowa na wszystkie te czynniki, mogą posłużyć doświadczenia prof. G oldscbeidera i d-ra F la ta u a z AVar- szawy w Berlinie '). Uczeni ci zastrzykiwali zwierzętom toksynę lasecznika tężcowego, która w dostatecznej ilości zadana powoduje śmierć wśród drgawek. J u ż po upływie dwu godzin daw ały się zauważyć w kom ór­

kach nerwowych wybitne zmiany, pole­

gające na tem, że bryłki N issla pęcznieją, tra c ą swój charakterystyczny układ i wresz­

cie rozpadają się n a drobniejsze cząsteczki wskutek tego zabarw ia się i isto ta między- bryłkow a i ca ła kom órka w ygląda ja k gdyby zam azana, a na niebieskiem tle występują silniej zabarwione i nieregularnie porozrzu­

cane bryłki. Jeżeli zaś takiem u zwierzęciu, które zakażono tężcem, po upływie 23/ 4 go­

dziny po zakażeniu zastrzykniem y antytoksy- nę i pozostawimy je przy życiu jeszcze przez 18 godzin, to po upływie tego czasu, komórki nerwowe nie wykażą żadnych zmian patolo­

gicznych, charakterystycznych dla tężca, O ile więc metoda Nissla nie posiada wiel­

kiego znaczenia z punktu widzenia teoretycz­

nego, t. j. niewiele rzuca św iatła na budowę komórki nerwowej, o tyle jest ona olbrzy­

miej doniosłości ze względów praktycznych, gdyż pozwala nam śledzić nieuchwytne do­

tychczas zmiany w układzie nerwowym D a ­ je nam ona w ręce środek, zapomocą którego być może uda się znaleść podstawę realną dla tych wszystkich faktów i zaburzeń na­

szego życia psychicznego, o których dotych­

czas mówiliśmy, że przebiegają „bez podsta­

wy anatom icznej”, co jest równe otw artem u przyznaniu się do naszej nieświadomości w tym względzie.

Dotychczas rozpatrywaliśm y z punktu wi­

dzenia wyników, otrzym anych zapomocą m e­

tody Nissla. głównie komórkę ruchową obwo dową, nad k tó rą dokonano największej liczby spostrzeżeń i której zachowanie się je st względnie najlepiej zbadane. N ie p otrąca­

liśmy przytem prawie wcale innych typów komórek układu nerwowego. W ogóle p rzy ­ zwyczajono się uważać komórki nerwowe j a ­ ko komórki szczególniejszego rodzaju, ale zato przy opisie szczegółowym przyzwyczajo­

no się przypisywać wszystkim komórkom nerwowym jednakowe właściwości pod wzglę­

dem budowy. Jednakowoż, im więcej d o ­ skonalą się metody histologiczne, im głębiej wnikamy w budowę tej komórki, tein b a r ­ dziej dochodzimy do przekonania, że takie jednakowe traktow anie wszystkich kom órek nerwowych je st niesłuszne i że każdy typ tu ta j posiada pewne osobliwości ze względu na swoję budowę. Ju ż Schwalbe ') (1876) zwrócił n a to uwagę, ale dopiero badania, prowadzone zapomocą metody Nissla, pozwo­

liły ustalić ten fakt, że różnice budowy, za­

chodzące w rozmaitych typach komórek ner­

wowych, należy położyć nie na karb przy­

padku, lecz raczej należy wprowadzić je

i kom órki nerw owe. Kron. lek. l s 9 7 n-r 14. ') Cytowany u L enliosseka (v . c.).

WSZECHSWIAT

123 w przyczynowy związek z fizyologicznem

znaczeniem, jakie posiadają komórki każdego typu.

Zachowanie się komórki ruchowej rogów przednich rdzenia ju ż znamy. Przechodze­

nie poszczególnych typów komórek przekro­

czyłoby zakres niniejszej pracy, musimy więc ograniczyć się tylko do rozpatrzenia drugiego głównego typu, t. j. komórki czu­

ciowej, w danym przypadku obwodowej.

Kom órki te różnią się dość wybitnie od komórek ruchowych pod względem formy, w jakiej występuje tutaj istota barw iąca się.

Nie spotykamy w nich tak wielkich skupień, które zasługiwałyby na miano bryłek, n ato ­ m iast strąca się tu ta j istota barw iąca się w postaci mniejszych lub większych ziarenek.

N a szczególniejszą uwagę zasługuje fakt, że komórki różnie zachowują się względem me­

tody N issla. Zwykle zauważamy, że w pew­

nych kom órkach istota barw iąca się wystę­

puje wyłącznie w postaci drobniutkich ziare­

nek, podczas gdy w innych, tuż obok leżących przyjm uje wygląd ziarn o większych wymia­

rach. W skutek tego podzielono komórki czu­

ciowe obwodowe n a dwie kategorye, drobno- i gruboziarniste. Od czego zależy ta różnica w zachowaniu się tych komórek, nie je s t rz e ­ czą dotychczas zbadaną : jedni badacze p rzy ­ puszczają, ż e je s t o a a w związku ze stanem fizyologicznym komórki, t. j. zależy od tego, czy dana kom órka została utrwalona w stanie czynności, czy też w spokoju; inni znów chcą wyróżnić tu ta j dwa typy o różnych własno­

ściach czynnościowych.

Oo dotyczy gęstości ułożenia tych ziarn, to spotykamy, tu taj mniej więcej te same sto- i sunki,co i w komórkach innych typów. Ją d ro zwykle je s t otoczone przestrzenią, w której ziarna ta rozmieszczone są najgęściej; ku obwodowi ilość ziarn powoli się zmniejsza, aż wreszcie na obwodzie możemy zauważyć wąski rąbek, gdzie ziarn tych nie spotykamy wcale. R ąbek ten otacza komórkę i prze­

chodzi w stożek osiowy, który przez zupełny b ra k ziarn wybitnie odcina się od reszty c iała komórkowego.

W ugrupowaniu tych ziarn starano się do patrzeć pewnej prawidłowości; i ta k Nissl podał, że ziarna te grupują się we współśrod- kowe kręgi. Dalsze badania nie w zupełno­

ści potwierdziły spostrzeżenia Nissla; znale­

ziono wprawdzie ułożenie współśrodkowe, ale w tak nieznacznej ilości komórek, że raczej należy uważać je za wyjątek, nie za prawidło.

W ostatnich czasach Dogiel ') sta ra ł się określić tę prawidłowość i podaje, że ziarnka istoty barwiącej się uk ład ają się tu taj w rzę­

dy; im drobniejsze są te ziarnka, tem lepiej znać to ułożenie. Rzędy te tworzą jakgdyby

! dwa układy włókien, będące względem siebie I mniej więcej pod kątem prostym. To uło-

j

żenie, podług jego zdania, je st w związku

J

z ułożeniem innych części składowych zaro­

dzi, o których mówić będziemy później.

Tyle o jednym składniku zarodzi komórki nerwowej—o istocie barwiącej się; pozostaje nam jeszcze pomówić o pozostałej części, t. j.

istocie niezabarwionej. Isto ta ta tworzy wła­

ściwą zaródź komórki nerwowej, a bryłki i ziarnka m ają wygląd taki, jakgdyby stano- I wiły tylko inkrustacye. Z tego względu nie­

którzy autorowie nazywają słusznie tę istotę istotą podstawową zarodzi.

W obec tego, że istocie barwiącej się przy­

pisujemy tylko czynność odżywczą komórki, to istotę podstawową uważać musimy jako podścielisko właściwych czynności nerwo­

wych. Oo dotyczy budowy tej istoty, to do­

tychczasowe badania nie doprowadziły do żadnych stanowczych wyników. Nie wyda się nam to dziwnem, jeżeli zważymy, jakie olbrzymie trudności ma do zwalczenia tech ­ nika mikroskopowa. W szystkie teorye, od­

noszące się tu taj, możemy podzielić na trzy grupy.

N ajstarszą teoryą w tym względzie je s t pierwotna teorya N issla, podług której istota podstawowa ma być zupełnie bezkształtna, a najwybitniejszym obecnie jej zwolennikiem jest v. Lenhossek 2). Uczony ten podaje, że w całym szeregu przedsiębranych przez sie­

bie badań nad komórką nerwową nigdy nie

' ) D ogiel A. S.: Der Bau der Spinalganglien- zellen bei den Saugethieren Vorl. Mifth. Anat.

Anz T. X II i to samo obszernie w Intern. Mo- natschr. f. Anat. u. E ntw . Tom X IV , zesz. 4 —-5, 1 8 9 7 .

2) v. Leuhossek M.: D er feinere Bau des N ervensystem s. Berlin, 1 8 9 5 . V Abth.

Centrosom u. Sphaere in den Spinalganglien- zelleu des Frosches. Arch. f. mikr. Anat. Tom X LV I (1 8 9 5 ) .

124 WSZECHSW1AT

l \ r 8.

mógł wykazać najlżejszych śladów budowy w istocie podstawowej. N aw et przez użycie najsilniejszych powiększeń nie udało mu się wyśledzić w tej istocie żadnych włókienek ani siatki, lecz tylko znaczną ilość gęsto obok siebie ułożonych punkcików, k tóre n ad a ją jej wygląd pienisty (fig. 6).

D ru g ą i najw iększą g ru p ę stanow ią zwo­

lennicy teoryi włóknistej budowy, na ich cze­

le stoi Flem m ing i Dogiel. Dogiel używa do swoich bad ań wyłącznie m etody barw ienia żywych komórek nerwowych zapom ocą b łę ­ kitu metylowego. Całym szeregiem doświad­

czeń przekonał się on, że nietylko isto ta b a r­

wiąca się, lecz tak że i isto ta podstawowa może się połączyć z tym barw nikiem , wyma­

ga tylko znacznie dłuższego na to czasu ').

Fig. 6. Komórka zwojów międzykręgowycb, podług Lenhosseka.

a ziarnka istoty barwiącej się, b jądro z jąderkiem, c stożek osiowy.

Zanim jed n ak cała kom órka zabarw i się na niebiesko, możemy zauważyć, że w istocie podstawowej wprzód zabarw ią się pewne jej części składowe, m ające postać włókienek, przebiegających pomiędzy bryłkam i od wy­

rostków protoplazm atycznych ku stożkowi osiowemu i przechodzących następnie w włók­

no osiowe (fig, 7). W komórkach zwojów ( międzykręgowych, t. j. czuciowych obwodo- wych (fig. 2 i 3 w n-rze 6) możemy wyśledzić aż dw a układy tych włókien, które przebie­

g a ją między ziarnkam i istoty barw iącej się

') D ogiel A. S.: D ie Structur der N erven- zeilen der Retina. Arch. f. mikr. Anat. T. 46 ( 1 8 9 5 ) .

i m ają wpływać na ułożenie tych ziarnek.

Podobnie ja k przy ziarnkach—według Do- gla— możemy wykazać, że oba układy włó­

kien są względem siebie pod kątem p ro sty m : jeżeli wyobrazimy sobie ta k ą komórkę w po­

staci kuli z odchodzącym od jednego z bie­

gunów wyrostkiem, to włókna obwodowe bę­

dą się u kładały w kierunku równoleżników;

włókna zaś, leżące bliżej ku środkowi ciała komórki, będą przebiegały w kierunku po­

łudników; oba te układy włókien w kierunku ku stożkowi osiowemu stopniowo się ku so­

bie zbliżają i przechodzą nawet we włókno osiowe.

Ifj

Fig. 7. Komórka siatkówki podług Dogla.

a wyrostek osiowy, b wyrostki protoplazmatycz­

ne, c stożek osiowy.

B adania Flem m inga *), prowadzone przy pomocy kilku innych metod, także w ykazują

') F lem m ing W . : U eber den Bau der S p i- nalganglienzellen bei Saugethieren u. Bem erkun- gen uber den der centralen Zellen. Arch. f.

mikr. Anat. T. X L V I (1 8 9 5 ).

A rtykuł „Z elle” w Ergebn. der Anat. u Entw . T. IV. 1 8 9 4 .

Tam że T. V 1 8 9 5 .

D ie Structur der Spinalganglienzellen bei Sau­

gethieren Sonderabdr. aus dem Arch f. Psych.

T. X X IX , zesz. 3 , 1 8 9 7 .

Uber die Structur der Spinalganglienzellen bei Saugethieren. A naV 1 8 9 6 .

N r 8

w istocie podstawowej istnienie włókien, któ­

re m ają następnie przechodzić w stożek osiowy.

Przedstawicielem znów trzeciej grupy jest H e ld '). Je g o teoryą możnaby znów nazwać teoryą budowy siatkowatej. H eld mianowi­

cie twierdzi, że jeżeli zabarwim y istotę podstawową i będziemy przy odpowiedniem oświetleniu rozpatryw ali bardzo cienkie, bo czasem dochodzące do grubości 1 [j. skrawki, to przekonam y się, źe budowa tej istoty nie je s t czysto włóknista, lecz pomiędzy włókien- kam i dadzą się wyśledzić połączenia w po­

staci delikatniejszych niż poprzednie po­

przecznych włókienek. N ajw ybitniej tę bu­

dowę siatkową znać na wyrostku i stożku osiowym, gdzie istoty barwiącej prawie wca­

le nie spotykamy, da się jednak wyśledzić ta siatka i w samem ciele komórki.

Postaram y się teraz streścić ostateczne wyniki dotychczasowych badań nad budową komórki nerwowej. Przedewszystkiem mu simy przyznać, że zaródź tej komórki składa się z dwu istot, pod względem chemicznym różnie się zachowujących; jed n a z tych istot, barw iąca się zapomocą błękitu metylowego, strąc a się pod wpływem pewnych czynników w postaci bryłek lub ziarenek i ma wielkie znaczenie w odżywianiu się komórki nerwo­

wej; drugą, t. zw. istotę podstawową, z ko­

nieczności uważać musimy jako podścielisko czynności nerwowych komórki. Obie istoty nie są równomiernie rozmieszczone we wszyst­

kich częściach neuronu. P od tym względem wyrostek osiowy, oraz ta część ciała kom ór­

ki, z której on bierze początek, zwana stoż­

kiem osiowym, wybitnie się różni od reszty neuronu brakiem , a przynajm niej bardzo nie­

znaczną zawartością istoty barwiącej się.

N atom iast wyrostki protoplazmatyczne wy­

kazują pod tym względem takie sam e sto­

sunki, ja k reszta zarodzi, wskutek czego uważać je musimy jak o bezpośrednie prze­

dłużenie ciała komórki.

Z zachowania się istoty barwiącej się mo­

żemy wyciągać wnioski o stanie odżywiania komórki w danej chwili, przyczem najlżejsze

') Held H. : B eitrage zur Structur der Ner- yen zellen u. ihrer F ortsatze. I A btb. Arch. f.

Anat. u Phys. 1 8 9 5 . Tam że II Abtli. 1 8 9 7 .

zaburzenia w komórce nerwowej natychm iast odbijają się na jej odżywieniu. Mamy więc otw arte pole do wykazania podstawy an ato­

micznej dla wielu bardzo takich zjawisk w układzie nerwowym, które podług dotych­

czasowych pojęć tej podstawy nie miały. Oo dotyczy bliższej budowy istoty podstawowej, je st ona dotychczas rzeczą nierozstrzygniętą.

Rozstrzygnięcie tej kwestyi nastąpi wtedy, kiedy technika mikroskopowa poczyni takie postępy, że usunięte zostaną wszelkie podej­

rzenia co do powstawania wytworów sztucz­

nych. Największa, ilość badaczów obecnie oświadcza się za budową włóknistą tej istoty.

J. K. D u dziń ski.

SEKCYA CHEMICZNA.

Posiedzenie 2-g ie w r. 1 8 9 8 Sekcyi II p rze­

mysłu chemicznego odbyło się dnia 2 2 stycznia w gmachu Muzeum przem ysłu i rolnictwa.

Protokul posiedzenia poprzedniego został od­

czytany i przyjęty.

P . Bohdan Zatorski odczytał rzecz o ołowiu w kom trukcyi aparatów przemysłu chemicznego.

Ołów dla fabrykanta chemika je s t tem , czem szkło w laboratoryum, dlatego znajom ość w łas­

ności ołowiu oraz sposobu obrabiania go, a spe- cyalnie lutownictwa ołowianego je s t konieczną.

Z literatury, traktującej o tym przedm iocie, należy zaznaczyć dziełko Schlóssera (wyd. Hart- lebena) i w yczerpującą pracę Richtera.

Ołów techniczny zawiera zaw sze dom ieszki innych m etali, a otrzym ujem y go z t. zw. ołowiu surowego (W erkblei), zawierającego do 26°/o antymonu, przez topienie i poddanie działaniu przegrzanej pary. Ołów utlenia się, poczem przez redukcyą otrzym uje się t. z w. ołów han­

dlowy. Ołów, zaw ierający srebro, oczyszcza się albo 1) przez w olne stygnięcie i w ykrystalizo­

wanie (m etoda angielska Pattisona), albo 2) przez topienie z cynkiem (m etoda niem iecka Parkesa).

W sporze, który ołów je s t technicznie wytrzy­

m alszy i lep szy, należy polegać na wyczerpują­

cych doświadczeniach Lungego i Schmidta z kw.

siarczanym i nitrozą Do prób użyto ołowiu czys­

tego i rozmaitych gatunków ołowiu z zawartością innych m etali. Wnioski wyciągano ze straty na wadze; są one następujące :

1) najlepszym technicznie ołowiem je s t ołów jaknajczysts^y; 2) zawartość antymonu niżej 0,2% , j es^ nieszkodliwą, a nawet dó pewnego