Więcej o książce
CENA 54 ZŁ
(+VAT) ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-8012-131-7
D Dramat i
doświadczenie
Dramat i doświadczenie czyniono już prze d - miotem niejednej refleksji, ale warto było zgromadzić w jednym tomie różnorodne wypowiedzi, zwłaszcza o nachyleniu teatro- logicznym, by zobaczyć zjawisko z poziomu konkretnych, nieraz drobiazgowych analiz i interpretacji.
Autorzy artykułów stanowiących zawar- tość tej książki przyjmują różne style wypo- wiedzi, stosują odmienne metodologie, po- kazują własne źródła inspiracji, sięgając po podłoże filozoficzne, refleksję teatrologiczną i kulturową. Uprawiają, chciałoby się powie- dzieć, kulturową teatrologię, wskazując na rozliczne powiązania człowieka z procesa- mi rozwoju kultury i modeli różnych scen (dramatycznych, mentalnych, obrazowych).
Wszystko po to, by ukazać dramatyczność jako preformatywne doświadczenie ludzkie- go niepewnego istnienia.
Prof. zw. dr hab. Anna Krajewska fragment recenzji wydawniczej
D ramat i doświa dcz enie
Dramat-i-doswiadczenie-WERSJA-OSTATECZNA.indd All Pages 2014-08-31 15:08:49
Dramat i doświadczenie
NR 3156
Dramat i doświadczenie
pod redakcją
Beaty Popczyk ‑Szczęsnej i Magdaleny Figzał
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2014
Redaktor serii: Studia o Kulturze
Dobrosława Wężowicz‑Ziółkowska
Recenzent
Anna Krajewska
Za zgodę na udostępnienie fotografii Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego dziękuje
Archiwum Teatru Polskiego we Wrocławiu, Archiwum Teatru Ósmego Dnia w Poznaniu
oraz Pani Danucie Drytwie — dyrektor Muzeum Obozu Koncentracyjnego Stutthof
Wstęp (Beata Popczyk-Szczęsna)
Część pierwsza
Mediatyzacje doświadczeń
Marek Pieniążek
Podmiot w transmedialnym dialogu z kulturą. Od fantazmatu do nowych form dramatu egzystencji
Wojciech Baluch
Doświadczenie odcieleśnione: nowe wymiary dramatyzacji w świecie nowych mediów
Ewa Wąchocka Doświadczenie pamięci
Antoni Winch
Ostatnia zabawa. Doświadczanie dramatu i dramat doświadczania w Ostatniej taśmie Samuela Becketta i Zabawie Sławomira Mrożka na tle przemian kultu‑
rowych związanych ze śmiercią Boga
Część druga
Doświadczenia historyczne udramatyzowane
Krystyna Latawiec
Dramatyczne i teatralne reprezentacje przeżywania historii
Spis treści
9
15
31 45
59
73
Spis treści
6
Maja Siedlecka
Tekst dramatyczny jako reprezentacja doświadczenia obozowego na przykładzie utworu Jedno serce Włodzimierza Głowackiego
Marta Niedziela ‑Janik
Wojenne doświadczenie na pograniczu rzeczywistości i fantastyki w dramaturgii Niny Sadur
Adriana Świątek
Doświadczenie stanu wojennego w spektaklu Piołun Teatru Ósmego Dnia Tatjana Lazorčáková
Teatr jako zapis doświadczeń jednostki i pamięć narodu (Współczesny nurt cze‑
skiego teatru dokumentalnego i politycznego) Agnieszka Watras
Tekst dramatyczny jako reprezentacja doświadczenia zbiorowego na przykładzie Naszej klasy. Historii w XIV lekcjach Tadeusza Słobodzianka
Część trzecia
Doświadczenia graniczne
Barbara Bibik
„Hekabe, czyli o granicy cierpienia”
Ewa Szkudlarek
Rzeźby z mgły — doświadczenie wizualne Witkacego Aleksander Kopka
Doświadczenie śmierci w dramacie Jeana ‑Paula Sartre’a Irena Górska
Śmierć jako doświadczenie graniczne w polskim dramacie współczesnym Dorota Szewczyk ‑Świerniak
Poetyckie monologi kobiet w dramatach Tadeusza Różewicza jako forma artyku‑
lacji doświadczeń granicznych Ewa Dąbek ‑Derda
W stronę metafizyki. Doświadczanie życia — doświadczanie teatru w dramatach Jona Fossego
Małgorzata Krakowiak
Czy możliwy jest brak dramatu w dramacie o śmierci? (Kwintet Andrzeja Sta‑
siuka)
Anna Sobiecka
Doświadczenie Boga w najnowszym polskim dramacie
87
97 107
119
139 151 163 173
189
205
217
229
127
Spis treści 7
Monika Błaszczak
Dramat doświadczenia a doświadczenie dramatu
Część czwarta
Przeżycia — świadectwa — reprezentacje
Berenika Palus
Syn naturalny Denisa Diderota: dramat jako komemoracja przeżycia i jako ekspe‑
ryment
Grażyna Starak
Doświadczenie Innego w dramatach Bernarda‑Marie Koltèsa Anna Sieroń
Czas żałoby. Niewystarczalność poetyki dramatu realistycznego na przykładzie dramatu Ariela Dorfmana Śmierć i dziewczyna
Dorota Gołek ‑Sepetliewa
Doświadczenie pustki we współczesnym dramacie bułgarskim Magdalena Figzał
Melancholia jako sposób doświadczania rzeczywistości w dramatach Hanocha Levina
Aneta Głowacka
Doświadczenie kobiece. Odrzucona w dramatach Antoniny Grzegorzewskiej Beata Popczyk ‑Szczęsna
Doświadczone — powtórzone: strategie reprezentacji świata w wybranych drama‑
tach Artura Pałygi i Zyty Rudzkiej
Część piąta
Teksty w działaniu — dramaturgia doświadczeń
Lilianna Dorak ‑Wojakowska
Dramat a kult na przykładzie misterium wielkanocnego Katarzyna Fazan
Teatralne portrety artystów. Dramatyczność biografii w inscenizacjach Jerzego Jarockiego i Krystiana Lupy
Piotr Rudzki
Poczekalnia.0 w reżyserii Krystiana Lupy — prehistoria tekstu
251
269 277
285 295
307 321
335
349
365
381
Spis treści
8
Piotr Dobrowolski
Estetyka doświadczenia a doświadczenie estetyczne w twórczości dramatycznej Tadeusza Słobodzianka
Magdalena Kędzierska
„Bezrobotny aktor staje się autorem”. Zjawisko pisania dramatów dla własnej sceny na przykładzie wybranych dramatów Fausta Paravidina
Alicja Paszkowska
Autor/reżyser. Doświadczenie sceny w twórczości Didier ‑Georgesa Gabily’ego i Joëla Pommerata
Karolina Klejewska
Artykulacja „doświadczenia” w twórczości scenicznej Rodriga Garcíi Magda Nabiałek
Doświadczenie sceny w polskim dramacie najnowszym Monika Gorzelak
„Zagraj to jeszcze raz, Marsjaszu” — performatywność w dramacie współczes‑
nym na podstawie tekstów: III Furie, Lenz, Judyta i Jak być kochaną w kontek‑
ście festiwalu „Interpretacje”
Indeks nazw osobowych (Dorota Szewczyk-Świerniak, Magdalena Kędzierska) Noty o Autorach
399
413
425 437 445
457
467
479
Wstęp
Doświadczenie jako kategoria badawcza i problem teoriopoznawczy pozostaje dziś — podobnie jak zagadnienia związane z pamięcią i tożsamoś‑
cią — jednym z kluczowych pojęć w różnych dyskursach humanistycznych.
O doświadczeniu, ujmowanym w szerokiej perspektywie epistemologicz‑
nej, z uwzględnieniem wielu zakresów znaczeniowych tego pojęcia, dysku‑
tują zarówno filozofowie, jak i estetycy, socjolodzy i kulturoznawcy, literaturo‑
znawcy i lingwiści. Najnowsze refleksje naukowe na ten temat, wśród których istotną rolę drogowskazu teoretycznego odgrywa cykl publikacji Nowoczesność jako doświadczenie pod redakcją Anny Zeidler ‑Janiszewskiej i Ryszarda Nycza, wyrastają z przekonania o potrzebie prowadzenia rozważań na temat kategorii doświadczenia, poddanej jednak adekwatnym dla naszej późnej nowoczesności dookreśleniom i redefinicjom.
Uwzględnienie przemian w statusie samego doświadczenia, które przestało funkcjonować jako źródło wiedzy i gwarancja spójnych projektów tożsamościo‑
wych, poszukiwanie języka opisu doświadczeń niejednorodnych, fragmentarycz‑
nych, czy wreszcie intuicyjne przekonanie wielu badaczy, że refleksja o doświad‑
czeniu łączy różne typy namysłu nad egzystencją, prowadzone nierzadko w sposób interdyscyplinarny, w zderzeniu różnych dyskursów i/czy artefaktów — wszyst‑
kie te postawy poznawcze pozwalają wnioskować o inspirującej roli kategorii doświadczenia, która umożliwia debatowanie na temat różnych aspektów obecno‑
ści człowieka w świecie. Prowadzona w tym kierunku refleksja naukowa rozwija się w nawiązaniu do i niejako w polemice wobec tez Giorgia Agambena, który pisał o niedostępności problemu doświadczenia, o wywłaszczeniu człowieka nowoczes‑
nego z własnych doświadczeń. Wskazana przez filozofa niezdolność do posiada‑
nia i komunikowania doświadczenia idzie bowiem w parze z nieustającą potrzebą werbalizowania tego braku i związanych z nim problemów tożsamościowych.
Książka Dramat i doświadczenie to publikacja nawiązująca do rozważań,
podejmowanych w nurcie poetyki doświadczenia, z intencją włączenia w ten
Wstęp
10
obszar badawczy refleksji o dramacie i teatrze. Zebrane w tomie teksty wygło‑
szone zostały na konferencji zorganizowanej przez Zakład Teatru i Dramatu Instytutu Nauk o Kulturze
1Uniwersytetu Śląskiego w maju 2012 roku, w cza‑
sie której podjęto wieloaspektowe dyskusje o ścisłych związkach i wzajemnych zależnościach między pojęciami/problemami, wskazanymi jako hasło wywo‑
ławcze konferencji.
W pierwszej części tomu, zatytułowanej Mediatyzacje doświadczeń, znajdują się artykuły, w których punktem wyjścia są przemiany w sposobie artykułowa‑
nia problematyki doświadczenia. Autorzy, wykorzystując obszerne konteksty współczesnej filozofii podmiotu, teorii mediów i performatyki, podejmują refleksję na temat mediatyzacji doświadczeń; przedmiotem ich zainteresowa‑
nia pozostają zarówno nowe tożsamości, ukształtowane w kulturze medialnej
— z założenia niespójne, heterogeniczne, jak i problem pamięci jako medium doświadczeń przedstawionych, nie tyle jednak odtwarzanych, ile kreowanych z jawną tendencją do podważania ich wiarygodności.
Część druga Doświadczenia historyczne udramatyzowane gromadzi teksty poświęcone różnym przykładom reprezentacji dwudziestowiecznych doświad‑
czeń historycznych, i to zarówno w dramacie, jak i w teatrze — w spektaklach powstałych na kanwie tekstów dramatycznych bądź kreowanych na podstawie różnych scenariuszy jako przykłady szczególnej potrzeby wypowiadania się artystów na temat zagłady, konfliktów wojennych i zdarzeń politycznych deter‑
minujących życie zbiorowości.
W części trzeciej Doświadczenia graniczne znalazły się artykuły będące ana‑
lizą skrajnych sytuacji egzystencjalnych przedstawionych w tekstach drama‑
tycznych. Sposób ukazywania tego, co niewyrażalne, rozważania o śmierci czy próby wizualizacji doświadczenia religijnego, to najważniejsze obszary zainte‑
resowania autorów, którzy omówili teksty tak różnych twórców, jak na przykład Jean ‑Paul Sartre, Tadeusz Różewicz czy Jon Fosse. Obecne w tej partii książki refleksje na temat stanów granicznych, warunkowanych cierpieniem, doświad‑
czeniem cudzej śmierci czy też złudzeniami poznawczymi człowieka, łączą się z uwagami dotyczącymi graniczności samej formy dramatu eksponującego poprzez niejednorodny tryb prezentacji świata wszelkie pęknięcia i zaprzecze‑
nia charakterystyczne dla ludzkiej tożsamości.
Część czwarta Przeżycia — świadectwa — reprezentacje to zbiór artykułów poświęconych ekspresji różnych doświadczeń ludzkich ukazanych w dramacie;
chodzi przede wszystkim o istotne, by nie rzec: konstytutywne, dla człowieka doświadczenia: miłości, samotności, odrzucenia, melancholii, które pojawiają się w omawianych dramatach jako składniki biografii postaci i/lub świadectwa traumy piszących. Subtelne bądź manifestacyjne środki językowe, stosowane przez dramatopisarzy, skutecznie wizualizują różne jednostkowe historie, suge‑
1