504 R E C E N Z J E
d ziale na k r a je pochodzenia, p rz y czym o d ręb n ie om ów iona została em ig racja z G alicji, B ukow iny, D alm a c ji i K ra in y , n a to m ia st g lo b a ln ie p o tra k to w a n e zostało pozostałe te ry to riu m P rz e d lita w ii. J e s t to o ty le zrozum iałe, że p o r. 1900 w y m ienione w yżej k r a je b yły źródłem n ajw ięk sz ej liczby em ig ran tó w . G lo b al
nie, w sensie te ry to ria ln y m , om ów ił ró w n ież a u to r podział e m ig ra n tó w w edług zaw odu, płci i w y k ształcen ia.
W o d n ie sie n iu do em ig ra c ji z G alicji czy teln ik k sią ż k i C h m ela ra nie dowie się n ie ste ty w iele w ięcej, n iż z k lasy czn ej, p o w oływ anej przez n a s p ra c y L. Caro i K. E nglischa. W ty m za k re sie po zo stają n a d a l do zb a d an ia ró żn e fo rm y tej em ig racji, zm ien n a w ielkość f a l e m ig racy jn y ch z ró żn y c h re jo n ó w G alicji w cią
gu p onad 40 la t, sk ła d społeczno-zaw odow y, narodow ość, płeć i w iek e m ig ra n tów , sto su n ek do e m ig ra c ji w ład z k rajo w y c h , g łów nych stro n n ic tw i p a r tii politycznych o raz sto w a rz y sze ń społecznych, p rz e m ia n y św iadom ości społecznej i n aro d o w ej g łów nie m ieszk ań có w w si g alicy jsk iej pod w pływ em (czy też w n astęp stw ie) e m ig ra c ji sta łe j i re e m ig ra c ji oraz e m ig ra c ji sezonow ej.
W rozdziale I I I a u to r p o św ięca te ż sp o ro u w ag i in sty tu c jo n a ln y m form om o rg an iz o w an ia w ych o d źstw a w P rz e d lita w ii o ra z n astęp stw o m em ig racji dla g o sp o d ark i n aro d o w ej.
O gólnie w y p a d a stw ierd zić, iż w p ro w ad zo n a p rzez a u to ra m e to d a k o n s tru o w a n ia ta b e l, w k tó ry c h w w ielu p rz y p a d k a c h zm ien n e są la ta g raniczne, nie d a je p rze jrz y ste g o o b raz u f a l em ig racji, w w ielu te ż p rzy p a d k ach n ie pozw ala to n a k o n fro n ta c ję z a w a rty c h w ta b e la c h d an y c h liczbow ych.
R ozdział IV z a w ie ra w yw ody n a te m a t p o lity k i em ig racy jn ej A u strii do r. 1913 i w o sta tn im r o k u p o p rze d zając y m w ybuch I w ojny św iatow ej. Sporo m ie jsc a pośw ięca a u to r rów n ież afe rz e w okół T o w arzy stw a K an a d y jsk ie j K olei P ac y fik u z la t 1912— 1914.
S tw ierd ziliśm y ju ż w yżej, że p ra c a H. C h m e la ra w nosi sto su n k o w o nie w iele do naszej dotychczasow ej w iedzy o e m ig ra c ji z ziem polskich za b o ru a u s tria c kiego. N iem niej sta n o w i ona w ażny przy czy n ek do p o zn a n ia złożonego p rocesu em ig racji z E u ro p y n a in n e k o n ty n e n ty p rze d ro k ie m 1914.
A n d r z e j P ilch
W łodzim ierz J a s t r z ę b s k i , T e r r o r i z b r o d n ia . E k s t e r m i n a c j a lu d n o ś c i p o l s k i e j , i ż y d o w s k i e j w r e j e n c j i b y d g o s k i e j w la ta ch 1939—1945, W ydaw nictw o
„ In te rp re s s ”, W arsza w a 1974, s. 318.
P o w y d an y m p rzed k ilk u la ty „W arszaw skim p ie rśc ie n iu śm ie rc i” W. B a r t o s z e w s k i e g o , n a k ła d e m P olsk iej A gencji „ In te rp re s s ” u k a z a ła się k o le jn a pozycja d o k u m e n tu ją c a szczegółowo h itlero w sk ie zb ro d n ie o k resu I I w o jn y św ia
tow ej, w ty m w y p a d k u n a te re n ie byłej o k u p ac y jn e j re je n c ji bydgoskiej. W łą
czony do Rzeszy o bszar O k ręg u G dań sk —P ru s y Z achodnie b y ł podzielony na trz y re je n c je : g d ań sk ą, k w idzyńską i bydgoską. R e je n cja b y dgoska ob ejm o w ała pow iaty : bydgoski, chełm iński, sępoliński, św iecki, tu c h o lsk i i w y rzy sk i *.
K siążk a s k ła d a się z 10 rozdziałów poprzedzonych „U w agam i w stę p n y m i”
i „P rze d m o w ą”. M ożna je usy stem aty zo w ać w trzech g ru p ach , b io rąc za p o d staw ę podział rzeczow y i chronologiczny. R ozdział I „P ierw sze ła p a n k i były w B ydgoszczy” oraz II „Na szlak ach p rz e m a rsz u W e h rm a c h tu ” tr a k tu je o o k re -
< sie k a m p a n ii w rześniow ej 1939 roku.
Or
I W . D i e w e г g e / D e r R e i c h s g a u D a n z i g - W e s t p r e u s s e n . E in A r b e i t s b e r i c h t v o n A u f b a u w e r k im d e u t s c h e n O s t e n , B e r lin 1940, s. 11.
R E C E N Z JE 505
D rugą g ru p ę sta n o w ią ro zdziały I I I —V III. O m ów iono w niej zb ro d n ie do
k o n an e w o k resie od w rz eśn ia do ko ń ca listo p a d a 1939 r. p rzez członków S elb stsch u tzu . P oczątki te j o rg an iz ac ji się g ają p ie rw sz y ch m iesięcy 1939 r., kied y to późniejszy dow ódca północnego o k ręg u S elb stsch u tzu , L udolf von A lv en sleb e n w y stą p ił z in ic ja ty w ą re k ru ta c ji pie rw sz y ch członków „S am oobrony”. F o rm a ln e pow ołanie o rg a n iz a c ji n a te re n ie P o lsk i n a s tą p iło 20 w rześn ia, lecz je j d z ia ła l
ność uw idoczniła się ju ż w p ierw szych d n ia ch w rz eśn ia 1939 r. W k ońcu tego m iesiąca S elb stsc h u tz W estp reu ssen liczył 16 370 członków , zaś w końcu listo p a d a p onad 38 tys. C złonkow ie te j p a ra m ilita rn e j o rg an izacji złożonej w dużej
■mierze z V o lk sd eu tsch ô w przez trz y m iesiące b y li w y k o n aw ca m i w yroków śm ierci n a ludności polskiej i żydow skiej w yw odzącej się z różnych g ru p spo
łecznych. S e lb stsch u tz organizow ał też pie rw sz e obozy m asow ych stra c e ń w re - je n c ji b ydgoskiej — w R adzyniu i K aro lew ie. W reszcie V olksdeutsche p rz e p ro w ad z ili m asow ą zag ład ę psychicznie chorych w S w ieciu, a so ld a te sk a z P lu to w a
<pow. C hełm no) je sie n ią 1939 r. zorganizow ała „ F o rt V II” w T oruniu.
F o rm a ln a lik w id a c ja S e lb stsch u tz u 28 listo p a d a 1939 nie zaham ow ała a k c ji
■eksterm inacyjnej; k o n ty n u o w ały ją sąd y s p e c ja ln e i G estapo. Z ag a d n ien ia te om aw ia a u to r w ro zdziałach IX i X rec en zo w a n ej p racy.
W p o d sta w ie arc h iw aln e j p ie rw sz o rz ęd n e znaczenie p o sia d ają ak ta docho
dzeniow o-śledcze i a k ta procesów zb ro d n ia rz y h itlero w sk ich przech o w y w an e w a rc h iw u m G K B ZH w W arszaw ie oraz a rc h iw u m O kręgow ej K om isji BZH w Bydgoszczy. M. in. z a w ie ra ją one zeznania naocznych św iad k ó w oraz p ro to kóły e k s h u m a c ji o fia r zbrodni. P o n a d to a u to r o p a rł się n a lite ra tu rz e nau k o w ej i p o p u la rn o n a u k o w ej a ta k ż e n a p u b lik a c ja c h prasow ych. Z grom adził tą drogą ogrom ny m a te ria ł fak to g rafic zn y , k tó ry pozw ala zrozum ieć ro zm iar s tr a t p o niesionych p rzez ludność tego te re n u w la ta c h I I w o jn y św iatow ej.
W artość p ra c y podnosi „In d ek s o fia r te r r o r u ” (s. 273—306), p rz e jrz y sta ta b e la
„ S tra t osobow ych poniesionych p rzez społeczeństw o re je n c ji bydgoskiej n a je sie n i 1939 r.” (s. 268) a ta k ż e w y b ó r zdjęć pochodzących z OK BZH z B y d goszczy, ZO ZBOW iD, ZO Z N P i zbiorów w łasnych.
W sw ej p ra c y p o d ją ł J a s t r z ę b s k i p o le m ik ę z te zą B. B o j a r s k i e j 2, k tó ra su g e ru je , że n a P o m o rzu b y ła z a p la n o w a n a i prze p ro w ad z o n a sp e c ja ln a ak c ja p rze ciw in te lig e n c ji (Inteligenzaktion). W y p ad a zgodzić się z jego tw ie r dzeniem , że sp e c ja ln e j ta k ie j a k c ji n ie było. W e h rm ac h t, S elb stsc h u tz i in n e org an a h itle ro w sk ie g o a p a r a tu te r r o r u d okonyw ały m asow ych m o rd ó w zarówrno tych, k tó rz y w p o ję c iu h itlero w có w „p rz eśla d o w ali” N iem ców , ja k i ty c h , k tó rz y m ogliby być o rg a n iz a to ra m i r u c h u oporu. A u to r sw o je w yw ody w ty m w zglę
dzie o p ie ra n a k o n k re tn y c h liczbach.
R ecenzow ana k sią ż k a s ta n o w i pow ażny k ro k n ap rz ó d w uściślen iu ro z m ia rów zb ro d n i h itle ro w sk ic h n a P om orzu G dań sk im . I ta k np. T. J a s z o w s k i i Cz. S o b i e c k i 3 w y m ie n ili 260 osób za m o rd o w an y ch w B a rb a rc e k. T o ru n ia ; tym czasem J a s trz ę b s k i zdołał u sta lić 328 nazw isk. P od o b n e p o ró w n a n ia m ożna odnieść do in n y c h m ie jsc stra c e ń w re je n c ji bydgoskiej.
Z obow iązku re c e n z e n ta n ależy w y tk n ą ć a u to ro w i k ilk a uchybień. Liczba 4 tys. o fiar pochodzących z r e je n c ji bydgoskiej (z czego 3513 poniosło śm ierć od w rz e śn ia do ko ń ca lis to p a d a 1939 r.) w y d a je się po w ażnie zaniżona. D obrze, że z fa k tu te g o z d a je sobie sp ra w ę sa m a u to r. S zkoda je d n a k , że k sią ż k a -d o k u - m en t nie z a w ie ra pełnego o b raz u s tr a t. W e ry fik a c ji w y m ag a ta k ż e liczba Ż y
2 B . B o j a r s k a » E k s t e r m i n a c j a i n t e l i g e n c j i p o l s k i e j n a P o m o r z u G d a ń s k im ( w r z e · s i e ń —g r u d z i e ń 1939 r.)> P o z n a ń 1972.
3T . J a s z o w s k i , Cz. S o b e c k i , N i e m y ś w i a d e k . Z b r o d n i e h i t l e r o w s k i e w t o r u ń s k im F o r c ie V I I i to l e s i e B a r b a r k a , B y d g o s z c z 1971.
506
dów, k tó rzy p o n ieśli śm ierć w la ta c h o k u p ac ji. P o 30 la ta c h od zakończenia w o jn y n ie m ożem y pozw olić sobie n a p o d a w a n ie n iepełnych danych.
B ra k u je w książce m a p y o b raz u jąc ej m ie jsc a stra c e ń albo w y k azu tych m iejsc, kosztem chociażby z e sta w ien ia sp isu zdjęć (s. 315—319). N azw iska s tr a conych p isa n e w ró żn y c h u k ła d a c h u tr u d n ia ją o rie n ta c ję w całości recenzow anej pracy.
W o d n iesien iu do n ie k tó ry c h rozdziałów raz ić m oże je d n o stro n n a baza źródłow a. A u to r z b y t m ało w y k o rz y sta ł re la c ji u stn y c h nie p o d ając wykazu, osób, k tó re m u ich udzielały. M ożna było ta k ż e w w iększym sto p n iu w ykorzys
ta ć źró d ła d ru k o w a n e a ta k ż e o p rac o w a n e w spom nienia, w ychodząc poza „L isty w ięzienne K ry s ty n y W itu lsk ie j” 4. N ależało ta k ż e dotrzeć do m a te ria łó w za
m ieszczonych w „B iu le ty n ie Ż ydow skiego I n s ty tu tu H istorycznego”, p rze z co·
sp ra w a zag ład y Ż ydów zy sk ałab y n ależn e m iejsce.
Ze sp ra w d ro b n iejszy c h o d n o tu jm y b r a k w y k a z u skrótów . Szkoda, że w y
d aw nictw o n ie zdobyło się n a streszczen ie k sią żk i w ję z y k u niem ieckim . Jest też k ilk a innych u ch y b ień edyto rsk ich .
P od n iesio n e z a strze że n ia nie u m n ie jsz a ją w sposób zasadniczy w arto śc i p r a cy W. Ja strzę b sk ieg o . W sk azan e u s te rk i i m a n k a m e n ty d ałyby się ła tw o w yeli
m inow ać w n a stę p n y m w yd an iu , ty m b a rd z ie j, że trzy ty sięc zn y n a k ła d może:
okazać się n ie w y starcz ający .
Mirosław K rajew ski
* N a g r a n i c y t y & L i ś m i e r c i . L i s t y w i ę z i e n n e K r y s t y n y W i t u l s k i e j , o p r a ć . W . K i e * · г z y ń s к a , W a r s z a w a 1968.
