Z Badañ nad Ksi¹¿k¹ i Ksiêgozbiorami Histor ycznymi – kontynuacja i zmiany
Seria wydawnicza „Z Badañ nad Polskimi Ksiêgozbiorami Historycznymi”
powsta³a w po³owie lat siedemdziesi¹tych z inicjatywy prof. dr hab. Barbary Bieñkowskiej. Pierwotny zamys³ wydawnictwa by³ bardzo skromny – chodzi³o o stworzenie forum dla og³aszania efektów prac badawczych prowadzonych przez grono uczniów redaktorki i osób zwi¹zanych z jej seminarium i pracami naukowymi; wed³ug jej w³asnych s³ów nie by³o w planie d³ugotrwa³ego kontyn- uowania tego przedsiêwziêcia, chodzi³o o zaspokojenie doraŸnej potrzeby. Skro- mna by³a tak¿e szata zewnêtrzna pierwszych zeszytów serii, ukazuj¹cych siê w tzw. ma³ej poligrafii, czyli w technice powielaczowej. Okaza³o siê jednak, ¿e seria spotka³a siê z pozytywnym odzewem œrodowiska i ¿e pierwsze trzy nume- ry nie wyczerpa³y „poda¿y” prac; wrêcz przeciwnie, uruchomi³y nowe badania, które zaowocowa³y nowymi propozycjami artyku³ów do druku. W ten sposób seria nie tylko nie zosta³a zamkniêta po pierwszych kilku numerach, lecz rozwinê³a siê, osi¹gaj¹c wkrótce wœród badaczy ksi¹¿ki w Polsce opiniê powa¿- nego przedsiêwziêcia naukowego.
Ukazuj¹ce siê w przybli¿eniu co rok tomy, od numeru czwartego przybra³y charakter tematyczny – ka¿dy mia³ za zadanie zgrupowaæ artyku³y zwi¹zane z konkretn¹, choæ doœæ szeroko zakreœlon¹ tematyk¹ badawcz¹, na przyk³ad:
Ksi¹¿ka rêkopiœmienna (z. 4, Warszawa 1980), Ksiêgozbiory miejskie i miesz- czañskie (z. 6, Warszawa 1981), Zbiory specjalne (z. 8, Warszawa 1985), Frag- menty i rekonstrukcje (z. 9, Warszawa 1986), Kolekcje wyznaniowe (z. 13, Warszawa 1992). Powstawa³y w ten sposób interesuj¹ce przegl¹dy dziedzin badawczych, które okazywa³y siê przydatne nie tylko dla badaczy z danej tema- tyki, lecz jednoczeœnie pe³ni³y i wielokrotnie pe³ni¹ po dziœ dzieñ istotn¹ rolê w na- uczaniu akademickim. Nic wiêc dziwnego, ¿e gdy w 1993 roku przyjaciele, koledzy i wspó³pracownicy przygotowali ksiêgê pami¹tkow¹ dla Profesor Bieñkowskiej, zosta³a ona wydana jako tom specjalny serii (poza numeracj¹ ogóln¹ i pod redak- cj¹ Marianny Mlekickiej), a tytu³ który jej nadano – Bibliologia dyscyplin¹ inte- gruj¹c¹ – w pewnym sensie podsumowywa³ dorobek i serii, i jej twórczyni.
5
Barbara Bieñkowska redagowa³a stworzon¹ przez siebie seriê do pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, wydaj¹c piêtnaœcie tomów. Odchodz¹c na emeryturê przekaza³a kierowanie uznanym ju¿ przedsiêwziêciem naukowo-wydawniczym swemu bliskiemu wspó³pracownikowi prof. dr hab. Józefowi Wojakowskiemu.
Zmiana redaktora naczelnego naturaln¹ kolej¹ rzeczy wkrótce odzwierciedli³a siê w koncepcji i praktyce wydawania kolejnych tomów „Z Badañ…” Profesor Wojakowski zrezygnowa³ z pomys³u kompletowania tomów tematycznych.
Wolumin szesnasty serii – pierwszy przez niego przygotowany – ukaza³ siê z podtytu³em „Studia i Materia³y”, który to podtytu³ odt¹d ukazywa³ siê regu- larnie a¿ do ostatniego, dwudziestego pierwszego tomu, wydanego w 2003 roku. Rok póŸniej, w nawi¹zaniu do ksiêgi pami¹tkowej poœwiêconej Profesor Barbarze Bieñkowskiej, ukaza³ siê drugi tom specjalny, dedykowany redak- torowi naczelnemu serii w szeœædziesiêciopiêciolecie urodzin. Po tym wolu- minie nast¹pi³a dwuipó³letnia przerwa, któr¹ zamykamy wydaniem niniejszego tomu. Tom ten jednak ukazuje siê ju¿ w zmienionym charakterze – jako regu- larne czasopismo, pod zmienionym tytu³em i wydawany ju¿ nie jako jednooso- bowe przedsiêwziêcie, lecz wynik pracy powo³anej przez dyrektora Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Rady Redakcyjnej. Mimo to intencje obecnego zespo³u redakcyjnego dalekie s¹ od odcinania siê od dotych- czasowego dorobku serii, tym bardziej, ¿e prawie wszyscy w mniejszym lub wiêkszym zakresie byliœmy obecni, chocia¿by jako autorzy, w poprzednich wcieleniach „Z Badañ…”. Powo³anie do ¿ycia niniejszego periodyku traktujemy jako logiczn¹ konsekwencjê zmian wprowadzonych w formule serii przez jej ostatniego redaktora, który faktycznie przekszta³ci³ j¹ w nieregularnie wycho- dz¹ce czasopismo, jakkolwiek nie podkreœli³ tego poprzez wprowadzenie odpo- wiednich zmian formalnych.
Trudno wœród badaczy ksi¹¿ki o kliszê bardziej wytart¹ ni¿ ³aciñskie przys³o- wie: „habent sua fata libelli”, ale te¿ nie sposób siê od niej uwolniæ, kiedy nawet przygotowanie obecnie przekazywanego Czytelnikom tomu nie obesz³o siê bez dramatu. Postanowienie o przekszta³ceniu serii w regularny periodyk naukowy oraz o zmianie jego nazwy zapad³o na zebraniu Zak³adu Wiedzy o Ksi¹¿ce w po- cz¹tkach up³ywaj¹cego roku. Pomys³ ten dojrzewa³ ju¿ od d³u¿szego czasu w na- szym gronie, tak ¿e jego zg³oszenie pod dyskusjê nosi³o cechy spontanicznego spotkania siê kilku inicjatyw. Profesor Wojakowski, który nie nale¿a³ do grona inicjatorów zmian, mimo to nie tylko bez sprzeciwu przyj¹³ sugestie, ale tak¿e – chocia¿ stan jego zdrowia by³ daleki od zadawalaj¹cego – zgodzi³ siê nadal po- zostaæ redaktorem powstaj¹cego czasopisma. Pisz¹cy te s³owa powo³any zosta³ wówczas na stanowisko sekretarza redakcji.
W ten sposób rozpoczêliœmy wraz z Profesorem Wojakowskim przygo- towywanie pierwszego numeru pisma „Z Badañ nad Ksi¹¿k¹ i Ksiêgozbiorami Historycznymi”, który do koñca roku akademickiego przybra³ ju¿ bardzo wyraŸny zarys. Tymczasem niespodziewana œmieræ Redaktora Naczelnego w sierpniu bie¿¹cego roku i powo³anie mojej osoby na jego miejsce spowodowa-
³a koniecznoœæ ponownego przemyœlenia za³o¿eñ programowych jeszcze nie
6
Jacek Soszyñski
zaistnia³ego, a ju¿ w przewa¿aj¹cej mierze zebranego tomu. W efekcie prze- prowadzonych w gronie redakcyjnym dyskusji postanowiliœmy, ¿e powinniœmy jednak dokoñczyæ i opublikowaæ niniejszy woluminu tak, jak Profesor Wojakow- ski go sobie wyobra¿a³.
Postawienie sprawy w powy¿szy sposób nie zwalnia jednak nowego redakto- ra od obowi¹zku sformu³owania swoich zapatrywañ na zadania i formu³ê cza- sopisma, które zobowi¹za³ siê prowadziæ. Pojmujê je jako kontynuacjê g³ównych w¹tków reprezentowanych przez dotychczasow¹ seriê, przy jednoczesnym wprowadzeniu pewnych zmian, wynikaj¹cych po czêœci z przyjêcia formu³y periodyku, lecz tak¿e z chêci otworzenia naszych ram na du¿o szersze grono autorskie i czytelnicze.
Kontynuacja dotyczy przede wszystkim pogl¹du ogólnego na temat celów pisma. Kreœl¹c w 1975 roku, we wstêpie do pierwszego zeszytu, sw¹ wizjê two- rzonej serii, Barbara Bieñkowska stwierdzi³a, ¿e celem podejmowanych wysi³- ków jest przysz³a synteza dziejów ksi¹¿ki w Polsce. Rozwijaj¹c ów postulat za- uwa¿y³a, ¿e osi¹gniêcie celu jest jeszcze bardzo odleg³e i ¿e droga do niego wie- dzie poprzez „szczegó³owe badania oœrodków tworzenia, rozpowszechniania i wykorzystywania ksi¹¿ek – przez œledzenie genezy, produkcji, obiegu i od- dzia³ywania zarówno ca³ych zespo³ów dokumentów, jak równie¿ poszczegól- nych egzemplarzy”
1. W dalszej czêœci wywodu sformu³owa³a jeszcze jedno bardzo wa¿kie stwierdzenie, które warto powtórzyæ: „Szczególnie wa¿ne s¹ tedy prace z zakresu specjalistycznej informacji i dokumentacji zbiorów. Ale przecie¿
zbiory historyczne mog¹ odpowiedzieæ ponadto na wiele bardzo z³o¿onych pytañ, zw³aszcza z dziedziny recepcji idei i dziejów mentalnoœci spo³ecznej.
Wyniki uzyskane dziêki badaniom zbiorów metodami ksiêgoznawczymi zna- komicie dope³niaj¹ i wzbogacaj¹ wiedzê zdobyt¹ innymi sposobami”. Dziœ, po up³ywie przesz³o trzech dekad, nale¿y podkreœliæ, ¿e postulaty te s¹ nadal aktu- alne, chocia¿ stan naszej wiedzy na temat dziejów ksi¹¿ki w Polsce i na œwiecie jest zdecydowanie pe³niejszy. Jednoczeœnie wzros³y jednak i wymagania, i mo¿li- woœci badawcze – zw³aszcza pod wzglêdem technicznym – gdy upowszechnie- nie komputerów spowodowa³o przewrót w gromadzeniu i wykorzystywaniu da- nych. Znikn¹³ jednoczeœnie gorset ideologiczny, który krêpowa³ badania nawet nad odleg³ymi epokami. Tak wiêc pismo utrzyma charakter materia³owo-war- sztatowy, staraj¹c siê przede wszystkim publikowaæ prace Ÿród³owe, które drog¹ mozolnego uzupe³niania wiedzy szczegó³owej bêd¹ uzupe³nia³y nasz¹ wiedzê na temat dziejów ksi¹¿ki. Chêtnie te¿ witali bêdziemy prace syntetyczne i reflek- sjê metodologiczn¹.
Gdzie wiêc mia³yby nast¹piæ zmiany? Seria „Z Badañ nad Polskimi Ksiêgo- zbiorami Historycznymi” nosi³a tytu³ bardzo wyraŸnie okreœlaj¹cy pole zaintere- sowañ i chocia¿ przy ró¿nych okazjach, mimo zamkniêtej formu³y, przemycone
7
Z Badañ nad Ksi¹¿k¹ i Ksiêgozbiorami Historycznymi – kontynuacja i zmiany
1
„Z Badañ nad Polskimi Ksiêgozbiorami Hisotorycznymi”: Bibliografia zawartoœci tomów 1-21
(1975-2003), red. nauk. J. Wojakowski, opr. K. Wojakowska, Warszawa 2003; na 209 pozycji zaledwie
dziewiêæ poœwiêcon jest tematyce ksi¹¿ki piêtnastowiecznej lub starszej.
8
2
