320 R E C E N Z JE I S P R A W O Z D A N IA [2]

320 R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA [2]

u T. S. n a w e t w sp o só b p is a n ia c u m ir a e t s tu d io . D la J a k u b a Ś w in k i s ta n o w i to r a c z e j k rz y w d ę n iż k o rz y ś ć , sz c zeg ó ln ie w d z is ie js z y c h c z a ­ sa c h g d y sp o łe c z e ń s tw o n a s ta w io n e k r y ty c z n ie , z ra ż a się w s z e lk im p a - n e g iry z m e m w d z ie ła c h h is to ry c z n y c h . Ż a ło w a ć te ż n a le ż y , że p ię k n y m p o to c z y s ty m s ty le m p is a n e ro z w a ż a n ia , w y s n u te s ą n ie r a z z f a n ta z ji, o d e rw a n e o d b a z y ź ró d ło w e j i b u d z ić m u s z ą z a s trz e ż e n ia . N p . s. 237 p is z e a u to r w p r z y p is k u 2 -g im :

„ M u s k a ta ... m o że... o z n a c z a ć z a ró w n o m u c h ę (m u sc a ), ja k i u p o d o ­ b a n ie d o s ło d k ie g o w in a m u s z k a tu ło w e g o . T o d r u g ie tłu m a c z e n ie w y ­ d a je się p r a w d o p o d o b n ie js z e ” . L u b n a s. 277 — m ó w ią c o ty m , że p o d ję to n ie m a l ró w n o c z e ś n ie (około r . 1293) s t a r a n ia w R z y m ie o p r z y ­ w ró c e n ie g o d n o śc i k r ó le w s k ie j d la P o ls k i z d w ó ch s tr o n (od W a c ła ­ w a i o d P rz e m y s ła w a ), — p isz e w p r z y p is k u 37: „ T a k i p o g lą d r e p r e ­ z e n tu je w ś la d za B a lz e re m G ró d e c k i, n a to m ia s t T y m ie n ie c k i z a p rz e c z a , ja k o b y W a c ła w t a k w c z e ś n ie n o s ił się z k o ro n a c y jn y m i z a m ia ra m i.

W e d łu g n ie g o W a c ła w p rz y n o s ił p r a w o le n n e a id e a K r ó le s tw a P o l ­ sk ie g o , cz y li u n ii p e r s o n a ln e j P o ls k i z C z e c h a m i b y ła m u n a ra z ie ob ca, p o w s ta ła z a ś d o p ie ro p ó ź n ie j, w r . 1299— 1300. O k o lic z n o ś c i te z m u s iły W a c ła w a , że z o s ta ł k ró le m w W ie lk o p o ls c e , n a to m ia s t w M a ło - p o lsc e c h c ia ł b y ć n a d a l k s ię c ie m k r a k o w s k o - s a n d o m ie r s k im . S k o ro j e d ­ n a k ra z się n a k o ro n a c ję z d e c y d o w a ł, w s tę p o w a ł w śla d y P r z e m y ś la ' i k ró le s tw o je g o ta k , j a k k ró le s tw o P r z e m y ś la b y ło p o ję te u n iw e r ­ sa ln ie , ja k o o g ó ln o p o lsk ie , n ie p a r ty k u la r n ie , d z ie ln ic o w o . N a sz y m z d a ­ n ie m W a c ła w , p o lity k z rę c z n y , lic z y ł się z ró ż n y m i m o ż liw o śc ia m i, a nie w y k lu c z a ł ż a d n e j. Z a b ie g i k o r o n a c y jn e P r z e m y ś la m o g ły go p o b u d z ić do k o n tr a k c ji , g d y je d n a k n a p rz e s z k o d y n a p o tk a ł, c o fn ą ł się n a d o ­ g o d n ie js z ą d la s ie b ie d a w n ą p o z y c ję , a b y z c z a se m w z m ie n io n y c h w a r u n k a c h k o n c e p c ję k o ro n y i k r ó le s tw a o d n o w ić i u rz e c z y w is tn ić . S iła n ie w id z ia ln e g o , id e o w e g o s p a d k u p o P rz e m y ś le b y ła je d n a k o g ro m ­ n a, a n ie m n ie js z a b y ła s iła w id z ia ln a i n a k a ż d y m k r o k u s p o ty k a n a — s iła p o ls k ie j n a ro d o w e j i p a ń s tw o w e j o d rę b n o ś c i. Z t ą s iłą m u s ia ł W a c ła w się liczy ć, a g d y się z w a lc z y ć n ie d a ła , z m ie śc ić j ą w ra m a c h d y n a s ty c z n y c h . Co z a ś w d a n e j s y tu a c ji m ia ł p o cząć, n ie b y ło u s ta lo n e z g ó ry , lecz z m ie n n e , e la s ty c z n e i z m ia n o m p o d le g łe ”.

T. S. z a z n a c z a w e W s tę p ie n a s. 16, że n ie p rz y n o s i ż a d n y c h i s to t­

n y c h n o w o śc i, le c z ty lk o z b ie r a i o m a w ia — w ra z ie p o tr z e b y k r y t y c z ­ n ie — w y n ik i o s ią g n ię te , u w z g lę d n ia ją c w s z e ro k im z a k r e s ie tło h i ­ s to ry c z n e . T a k i c e l w in ie n p rz y ś w ie c a ć p o p u la r y z a to r o w i, k tó r y chce c z y te ln ik a w p ro w a d z ić w o d le g łą e p o k ę . A le czy k r y ty c z n e o m a w ia n ie w y n ik ó w in n y c h a u to r ó w m a p o le g a ć n a ty m , że g o ło s ło w n ie a ta k u j e się o d m ie n n e tw ie r d z e n ia lu b p rz y p u s z c z e n ia ? . T rz e b a b y ło , je ś li p o ­ g lą d y n o w e n ie o d p o w ia d a ły , z e s ta w ić a r g u m e n ta c ję s w o ją z o b c ą , b y c z y te ln ik m ó g ł s o b ie w ła s n y s ą d w y ro b ić , a n ie u le g a ł p o to k o w i słó w k r y t y k a lu b n a w e t jeg o iro n ii. N ie sp o s ó b w re c e n z ji szczeg ó ło w o o m a ­

[3] R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA 321

w ia ć w s z y s tk ie ró ż n ic e w p o g lą d a c h m ię d z y T. S. a in n y m i a u to r a m i.

J e d n o je d n a k tr z e b a p o d k re ś lić , ż e T . S. p o p a d a w z a p a le sw o im w s p rz e c z n o śc i z so b ą . N p. n a s. 170 p is z e o b is k u p ie w ro c ła w s k im T o m a s z u I I : „ B is k u p u s k a r ż a ł s ię w ie le l a t p ó ź n ie j, że z o s ta ł ze s w e j re z y d e n c ji w y rz u c o n y i o b ra b o w a n y , czego d o sło w n ie ro z u m ie ć n ie p o d o b n a ...” A k il k a s tr o n d a le j — s. 179 p is z e : „N ie m ia ł ju ż n ic , a n i z ie m i a n i d o ch o d ó w ... B is k u p b ez sto lic y , p ra w d z iw y b is k u p tu ła c z , m u s ia ł p r z e b y w a ć w R a c ib o rz u ... ja k o gość ta m te js z e g o k s ię d z a ” .

B a g a te liz u je s p ó r m ię d z y b is k u p e m T o m a sz e m II, a H e n r y k ie m IV , k się c ie m w r o c ła w s k im , n a z y w a ją c go w is to c ie ja ło w y m i b e z n a d z ie j­

n y m s p o r e m — (s. 167), a p o p rz e d n io — (s. 159) m ó w i: „ s p ó r ten ...

s ię g a ł d o g łę b i s t o s u n k u K o ś c io ła d o p a ń s t w a ” , (s. 169): „ W c z y tu ją c się w ź ró d ła ... o d n o si się w ra ż e n ie , że p o n a d p o s tu la ta m i K o śc io ła i p o s tę p o w a n ie m k s ię c ia , p o n a d p r ó b a m i u g o d y i p r ó b ą siły , u n o s iło się coś w a ż n ie js z e g o i g łęb szeg o , b o k w e s tia z a sa d i z a sa d n ic z a ró ż n ic a p o g lą d ó w n a p ra w o i w ła d z ę , n a p a ń s tw o i K o śc ió ł” . K o n s e k w e n tn ie tr z e b a b y ło p rz y ją ć , że te n s p ó r n ie m ó g ł by ć ja ło w y m d la a r c y b i­

s k u p a , b ro n ią c e g o s ta n o w is k a K o śc io ła w m y ś l ó w c z e sn y c h p o g lą d ó w s a c e r d o tiu m e t im p e r iu m .

M o żn a b y w ie le w y ra ż e ń i ro z w a ż a ń c y to w a ć , k tó r e p r z e j a w i a ją s k r a jn y s u b ie k ty w iz m . A le n a w e t i ta m , g d zie T. S. p o s ta n a w ia o p ie ­ r a ć się n a p r a c y p ro f . A b r a h a m a p t. S p r a w a M u s k a ty , k tó r e g o a u to r y te t słu s z n ie w y so k o c e n i (od in n y c h s ię d o m a g a n a w e t p o s z a n o w a n ia jeg o n ie ty k a ln o ś c i), n ie h a m u je sw e g o s u b ie k ty w iz m u .

P r o f . A b r a h a m o c e n ia ją c w y r o k le g a ta G e n ty lis a p is z e s p o k o jn ie i rz e c z o w o : „ P o m im o te j d o d a tk o w e j u m o w y • m ó g ł b y ć M u s k a ta z a ­ d o w o lo n y z w y n ik u s p r a w y z a r c y b is k u p e m ” , a u k o ń c a s w e j ro z p r a w y w y p o w ia d a ta k i s ą d o c a łe j d z ia ła ln o ś c i J a n a M u s k a ty : „ J e ż e li t e n c z ło ­ w ie k n ie b y ł b e z w in y , to c ię ż k o z a n ią o d p o k u to w a ł” (s. 164, 168).

T e m u s p o k o jn e m u s ą d o w i p r o f . A b r a h a m a p rz e c iw s ta w ia m y s ą d T . S.

M ó w ią c o u m o r z e n iu z a rz u tó w s p r z e d ro k u 1304 d o d a je T . S .: „ B y ła to o k o lic z n o ść d la M u s k a ty b a r d z o k o r z y s tn a , g d y ż ty m s a m y m n ie b a ­ d a n o ju ż w a ż n o ś c i jeg o w y b o ru n a b is k u p a ...” . T . S. z a p o m in a , że k w e ­ s tia e le k c ji J a n a M u s k a ty b y ła b a d a n a n a są d z ie le g a c k im * i że p ro f . A b r a h a m o t e j k w e s tii p o w ia d a : „ N a jw ię k s z e w ą tp liw o ś c i m o g ły b y się n a s u n ą ć co do f a k t u z a tw ie r d z e n ia i k o n s e k r a c ji p rz e z m e tr o p o litę g n ie ź n ie ń s k ie g o , je d n a k ż a d n y c h w y ra ź n y c h w ty m w z g lę d z ie z a rz u tó w w ź ró d ła c h n ie z n a le ź liś m y ” #.

O w y r o k u le g a ta w s p r a w ie c e n z u r, w k tó r y m m ie ś c iły się w s z y s t­

k ie z a r z u ty s tw ie rd z o n e z e z n a n ia m i ś w ia d k ó w w p ro c e s ie k r a k o w s k o - s a n d o m ie rs k im z la t 1306— 1308, p is z e T . S.: „O tóż t u t a j le g a t p o s tą p ił

» M . P . V ., t. I I I , s. 125 n .

9 A b r a h a m , S p r a w a M u s k a ty , R . A . U ., s. 131, p rz y p . 1.

21 — N asza Przeszłość

322 R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA [4 ]

b a r d z ie j o s tro ż n ie i d y p lo m a ty c z n ie n iż s p r a w ie d liw ie i s k u te c z n ie , bo się w is to c ie o d w y r o k u u c h y lił a b s o lw u ją c M u s k a tę a d c a u te la m ” (s. 275).

P o m ija m to , że T . S. u z n a je w c a łe j p e łn i z e z n a n ia w s z y s tk ic h ś w ia d ­ k ó w , n a w e t ty c h , k tó r z y ś w ia d o m i p rz y s ię g i w y ra ź n ie z e z n a ją , że ta k m ó w i fa m a . W y s ta rc z y ty lk o w s k a z a ć n a to , że n ie p o tr z e b a u c ie k a ć się w d z ie d z in ę p s y c h o lo g ii z e z n a ń , b y z ro z u m ie ć , że f a m a w cza sa c h , w k tó r y c h p o lity k a ro z n a m ię tn ia (s. 263) p rz y n o s i p ra w d z iw e , p r z e ­ s a d n e i fa łs z y w e w ia d o m o ś c i. N ik t n ie z a p rz e c z a te m u , że J a n M u s k a ta b y ł w ro g ie m Ł o k ie tk a i n a r o d u p o ls k ie g o (w y n ik a to te ż ja s n o z te g o , co o ty m p is a łe m ). K a ż d y p r z y jm ie d z iś ró w n ie ż , że u a rc y b is k u p a J a k u b a Ś w in k i s iln ie d z ia ła ły , o b o k k o ś c ie ln y c h , p o b u d k i p o lity c z n e , T . S. u z n a je to ta k ż e n a s. 258, 261, ch o c ia ż n a s. 255 p isz e o cza sa c h p o r. 1300: ...O tó ż w y k lu c z y ć n a le ż y ja k ą ś n ie c h ę ć o s o b is tą , a n a w e t p o w o d y p o lity c z n e ” a rc y b is k u p a . N ie b y łb y Ś w in k a „ c z ło w ie k ie m u m ie ­ ją c y m m y ś le ć p o lity c z n ie i s z a n s e p o w o d z e n ia o b lic z a ć ” (s. 257), g d y b y d o p ie r o w 1306 r „ a n ie ju ż w r . 1304 p o z n a ł s ię n a w ro g im u s p o s o b ie n iu J a n a M u s k a ty w o b e c Ł o k ie tk a i n a r o d u p o ls k ie g o . N ie m o ż n a n a to m ia s t p r z y ją ć , że w s z y s tk ie z a r z u ty m o r a ln e j n a tu r y , co w ię c e j, s ło w a p o c h o d z ą c e z u s t J a n a M u s k a ty , s ą p ra w d z iw e . Do ty c h z e z n a ń n a le ż y o d n ie ś ć s ię z o s tro ż n o ś c ią . J a k o d o w ó d n ie c h a j p o słu ż y z e z n a n ie N a n k e r a , k tó r e g o n a z y w a T . S. „ m ą d r y m i ś w ią to b liw y m a rc h id ia k o n e m s a n d o m ie r s k im ” (s. 270). N a n k e r n ic n ie w s p o m in a w sw o ic h z e z n a n ia c h o sy m o n ii, in t r u z j i i m o r d e r s tw ie , a to d la te g o , że b y ł o b e c n y m p o d c z a s p ro c e s u w r . 1304, w k tó r y m H e n ry k z W ie r z b ­ n a u n ie w in n ił J a n a M u s k a tę o d ty c h z a rz u tó w *®. M ó w i n a to m ia s t 0 g ra b ie ż a c h , p o ż a ra c h , m o r d e rs tw a c h itd ., k tó r y c h d o p u sz c z a li się lu d z ie z z a m k ó w b is k u p ic h . O J a n i e M u s k a c ie z e z n a je , że w y d a ł z a m k i L i ­ p o w ie c i B iecz w rę c e o b ce, d o p u ś c ił się g w a łtó w i b u n to w a ł p rz e c iw k o Ł o k ie tk o w i i k r z y w d z ił n a r ó d p o ls k i u . D o ty c h z a rz u tó w p r z y z n a ł się J a n M u s k a ta w u g o d z ie z Ł o k ie tk ie m 2 V II 1309 r., g d z ie N a n k e r ta k ż e ś w ia d k u je 12.

S łu s z n ie z a z n a c z a T. S. ja k o p ie r w s z y p is z ą c y o w y r o k u J a k u b a Ś w in k i, ż e w p ro c e s ie a rc y b is k u p a p rz e c iw M u s k a c ie : „ b ra k ło ś w ia d ­ k ó w n a p r o w a d z o n y c h p rz e z o s k a rż o n e g o i z e z n a ją c y c h n a jeg o k o rz y ś ć , b r a k ło p r z e s łu c h a n ia je g o sa m e g o i je g o o b ro n y ” , ż e m a t e r i a ł d o w o d o w y b y ł je d n o s tr o n n y . A le T . S. o s ła b ia te n a r g u m e n t s ło w a m i: „ w in ę p o n o s i n ie k to in n y , ty lk o sa m M u s k a ta , k tó r y j a k d a w n ie j n ie u z n a w a ł n a d s o b ą w ła d z y m e tr o p o lity , ta k i te r a z n ie u z n a w a ł je g o p ro c e s u 1 w y r o k u ” (s. 267). T rz e b a b y ło d o d a ć , że l e g a t u z n a ł n ie m o ż liw o ś ć p r z y b y c ia M u s k a ty n a p ro c e s a r c y b is k u p a i że w P r e s z b u r g u p rz e d

10 M . P . V., t. I I I , s. 71.

11 ta m ż e , s. 87.

12 ta m ż e , s. 97— 99.

[5] R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA 323

le g a te m z e z n a w a li ś w ia d k o w ie M u s k a ty . N ie s te ty w ty m m ie js c u u r y ­ w a ją się ź ró d ła . S łu s z n o ś ć m a T . S . m ó w ią c o p o d s tę p n y m u w ię z ie n iu M u s k a ty p rz e z Ł o k ie tk a (n a s. 270): „U ży ł je d n a k w s t o s u n k u do M u s k a ty śro d k ó w p r y m ity w n y c h i n ie s k u te c z n y c h , n ie m ó w ią c ju ż o m o r a ln e j o c e n ie sam e g o sp o s o b u ” .

T ło h is to ry c z n e , k tó r e w e w s tę p ie z a p o w ia d a T . S. je s t rz e c z y w iś c ie sz e ro k o u ję te . M oże n ie r a z a u to r o w ie z b y t d a le k o w ste c z s ię g a ją , sz c z e ­ g ó ln ie K . G . ro z p o c z y n a ją c o p is tła h is to ry c z n e g o od c h w ili p rz y ję c ia c h r z e ś c ija ń s tw a (s. 83 n.). B a r d z ie j z w ię z ły ro z w ó j m y ś li p r a w n i­

c z e j u ła tw iłb y c z y te ln ik o w i z ro z u m ie n ie t e j w a ż n e j g a łę z i w ie d z y , k tó r a ta k d o b itn ie z a z n a c z y ła się ta k ż e n a z ie m ia c h p o ls k ic h . C zy b y ło k o ­ n ie c z n e in fo rm o w a ć c z y te ln ik a o m ia s ta c h , w k tó r y c h się s y n o d y o d ­ b y w a ły , t a k szczegółow o, od c h w ili ic h p o w s ta n ia ?

Z d r o b n y c h p o m y łe k z a u w a ż y łe m , że u to ż s a m ia się n ie s łu s z n ie C h e łm n o z C h e łm ż ą (s. 86). N ie ś c iś le p is z e K . G . n a s. 111 o sp o rz e , k tó r y z a is tn ia ł n a s y n o d z ie p r o w in c jo n a ln y m o d b y ty m o k o ło r . 1227 m ię d z y O d ro w ą ż e m z K r a k o w a a W a w rz y ń c e m z W ro c ła w ia co d o p ie r w s z e ń s tw a . R o z s trz y g n ą ł go w p ra w d z ie m e tr o p o lita W in c e n ty n a n ie k o r z y ś ć O d ro w ą ż a , a le tr z e b a b y ło d o d a ć , że d o k u m e n t, n a k tó r y a u to r się p o w o łu je , m ó w i o w n ie s ie n iu a p e la c ji b is k u p a k ra k o w s k ie g o do S to lic y A p o s to ls k ie j.

N ie p o tr z e b n ie k ru s z y T. S . k o p ie w o b r o n ie tz w . p ie r w s z e j k o a lic ji, s k o ro p o z a B a sz k ie w ic z e m o d rz u c a j ą ta k ż e G. L a b u d a 13 i B ry g id a K u rb is u .

U b o le w a ć n a le ż y n a d ty m , że p ie r w s z a p o p u la r n o - n a u k o w a m o n o ­ g r a f ia o J a k u b ie Ś w in ce, ta k b a rd z o p o ż ą d a n a w d z is ie js z y c h czasach , n ie u k a z a ła się w ta k im u ję c iu , b y m o ż n a j ą d a ć d o r ę k i p rz e c ię tn e m u c z y te ln ik o w i, sz c z e g ó ln ie m ło d z ie ż y . A u to ro w ie , sz c z e g ó ln ie T . S., w y k a ­ z u ją ta l e n t p is a r s k i, ta k k o n ie c z n y p r z y tw o rz e n iu d z ie ł o c h a r a k te r z e p o p u la r n o -n a u k o w y m , a b y d z ie ła p r z e d s ta w ia ją c e w y b itn e p o s ta c ie h i ­ s to ry c z n e s p e łn ia ły s w o je z a d a n ia w y c h o w a w c z e . P r z e d e w s z y s tk im p o ­ tr z e b n e s ą te g o r o d z a ju d z ie ła w n a u c z a n iu h is to r ii K o śc io ła .

K s . W ła d y s ła w K a r a s ie w ic z K s. E d m u n d E l t e r T. J ., A d am K och ań sk i T. J. n a jw y b itn ie js z y p r z ed sta w iciel P o lsk i na eu ro p ejsk im teren ie n au k o w y m u sch yłk u X V II w ie k u . S a c ru m P o lo n ia e M ille n n iu m . R z y m 1954. t. I, 209—251

i o s o b n a o d b itk a ta m ż e s. 43.

N a I I Z je ź d z ie M a te m a ty k ó w Z ie m S ło w ia ń s k ic h w P r a d z e , je s ie n ią 1934 r . p rz e d s ta w ił p ro f . S a m u e l D ic k s te in m a te r ia ły i ź ró d ła do p r z y -

i* G . L a b u d a , „K w . H is t.”, R . L X I I , W a rs z a w a 1955, s. 127.

14 B . K u r b i s , „R oczn. H is t.” , R . X X I, z a la t a 1952— 1954, s. 287, P o z n a ń 1956.

324 R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA [ 6 ]

g o to w y w a n e j p rz e z sie b ie n a u k o w e j m o n o g r a fii o w ie lk im m a te m a ty k u p o ls k im A d a m ie A d a m a n d z ie K o c h a ń s k im ». M ia ła o n a z a w ie ra ć : a) a n a ­ lizę k r y ty c z n ą p r a c m a te m a ty c z n y c h K o c h a ń s k ie g o w y d a n y c h d ru k ie m ; b) b ib lio g r a f ię ro z u m o w ą je g o p is m ; c) s tu d ia n a d rę k o p is a m i n ie w y ­ d a n y c h ro z p r a w n a u k o w y c h K o c h a ń sk ie g o , k tó r y c h z n a c z n y p o c z e t z n a j ­ d o w a ł s ię w B ib lio te c e N a ro d o w e j w W a rs z a w ie ; d) o m ó w ie n ie k o r e s ­ p o n d e n c ji n a u k o w e j K o c h a ń sk ie g o , w y d a n e j ju ż częścio w o p rz e z D ic k - s te in a 2. N ie s te ty D ic k s te in u m a r ł w r . 1940, a lo s z e b ra n y c h p rz e z n ieg o m a te r ia łó w do b io g r a fii K o c h a ń s k ie g o n ie je s t z n a n y . Co g o rs z a , z b o g a te j sp u ś c iz n y po K o c h a ń s k im p o z o s ta ło w B ib lio te c e N a ro d o w e j z a le d w ie 15 jeg o lis tó w z la t 1669— 1690 (R k p IV — 4829) i 3 lis ty do n ieg o z 1. 1676— 1682 (R k p II — 5000). W je d n e j z b ib lio te k L e n in ­ g r a d u m a się z n a jd o w a ć s p is 31 p o z y c ji rę k o p iś m ie n n y c h p ra c K o c h a ń ­ sk ieg o , w ła s n o r ę c z n ie p rz e z n ie g o z r o b i o n y 3. Z a c h o d z i w ię c o b a w a , że o p ró c z ty t u łó w n ie p o s ia d a m y ju ż rę k o p iś m ie n n e g o d o ro b k u n a u k o ­ w ego g e n ia ln e g o sa m o u k a .

N ie ty lk o d z ia ła ln o ś ć n a u k o w a K o c h a ń sk ie g o n ie d o c z e k a ła się f a ­ c h o w e j i w y c z e r p u ją c e j o cen y , a le i k o le je jeg o ż y c ia p r z e d s ta w io n o n ie ś c iś le i b a ła m u tn ie 4. S k ło n iło to k s. E lte r a do p rz e ś le d z e n ia od n o w a życia K o c h a ń s k ie g o n a p o d s ta w ie ź ró d e ł d o ty c h c z a s n ie w y z y sk a n y c h , p r a w ie w y łą c z n ie z a g ra n ic z n y c h , do k tó r y c h , b a w ią c p o z a k r a je m m ia ł ła tw y d o stę p . „W ty m n a s z y m s z k ic u — p is z e E l t e r 5 — n ie m y ś lim y b y n a jm n ie j z a jm o w a ć się o c e n ą w e w n ę tr z n e j w a r to ś c i m a te m a ty c z n e g o d o ro b k u K o c h a ń s k ie g o . R zecz to s p e c ja lis tó w m a te m a ty k ó w . Z a m ia re m n a sz y m je s t je d y n ie p o d a ć w g łó w n y c h z a ry s a c h p rz e b ie g jeg o ży cia i rz u c ić tr o c h ę p e łn ie js z e g o ś w ia tła n a ro lę , j a k ą o d g ry w a ł o n w r u c h u u m y s ło w y m E u ro p y u s c h y łk u X V II w . D o n a p is a n ia o b s z e r n ie js z e j b io g r a fii, n ie s te ty , n ie m a w y s ta r c z a ją c y c h p r z e k a z ó w ” .

N a jw ię c e j rzeczy n o w y c h , s p r o s to w a ń i u z u p e łn ie ń p rz y n o s i ta p a r t i a

„ s z k ic u ” , w k tó r e j o m a w ia A u to r p o b y t K o c h a ń s k ie g o za g ra n ic ą . A w ię c d o w ia d u je m y się, ż e K o c h a ń s k i n ie b y ł w y s ła n y n a s tu d ia z a ­ g ra n ic z n e , a le ja k o słu c h a c z filo z o fii u s z e d ł z tr z e m a to w a rz y s z a m i z a ­ k o n n y m i z W iln a p r z e d n a ja z d e m w o js k m o s k ie w s k ic h w 1655 r . i d ro g ą o k rę ż n ą p rz e z W ę g ry i A u s tr ię d o ta r ł do W u rz b u r g a . W W u rz b u r g u n ie o d b y w a ł s tu d ió w filo z o fii, m a te m a ty k i i fiz y k i, ja k tw ie r d z i Z a - łę s k i •, p o n ie w a ż b a w ił ta m p rz e lo tn ie p rz e d u d a n ie m się n a s tu d ia do

1 Z p r a v y o d r u h e m s je z d y M a te m a tik u Z e m i S lo v a n s k y c h . P r a h a 1934 245— 6.

2 P r a c e m a te m a ty c z n o -fiz y c z n e , X I I 1900, 226— 7; X I I I 1901, 237— 283.

3 K o w a l St . — P o d w a b i ń s k i W ., A d a m A d a m a n d u s K o c h a ń ­ s k i. „ H o ry z o n ty T e c h n ik i” (1954) n r 1, 24. N ie k tó r e w ia d o m o ś c i o ż y ­ ciu K o c h a ń s k ie g o p o d a n o b łę d n ie .

4 E 1 1 e r S. k s., A d a m K o c h a ń s k i jw ., p rz y p is e k 2 do s. 209.

* O. c. 217.

6 Z a ł ę s k i S., J e z u ic i w P o lsce, I I I , 1140.

[7] R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA 325

M o g u n c ji, a le te n k r ó tk i p o b y t w y s ta r c z y ł m u d o z a p o z n a n ia się ze s ły n n y m m a te m a ty k ie m K a s p re m S c h o tte m i ro z b u d z ił w n im z a p a ł do sa m o d z ie ln y c h b a d a ń w z a k re s ie m a te m a ty k i. A u to r s ta r a się w y ja ś n ić z n a m ie n n y f a k t, d lacz eg o K o c h a ń s k i p o o d b y c iu s tu d ió w w M o g u n c ji i tr z e c ie j p r ó b y z a k o n n e j w E r la n g e n p rz e s u w a n y b y ł u s ta w ic z n ie z m ie js c a n a m ie js c e i w c ią g u p ię t n a s tu l a t sp ę d z o n y c h je s z c z e n a o b ­ c z y ź n ie p rz e s z e d ł p rz e z tr z y p r o w in c je z a k o n n e i 5 k o le g ió w : B a m - b e rg ę , F lo r e n c ję , P ra g ę , O ło m u n ie c i W ro c ła w . P rz y c z y n ę z n a jd u je E lt e r w ty m , że k o le g ia n ie m ia ły z n ieg o d o ra ź n e g o p o ż y tk u , n a to ­ m ia s t b a rd z o d u żo w y d a tk ó w n a k o re s p o n d e n c ję n a u k o w ą i k o n s t r u k ­ c ję p r z y r z ą d ó w do p r a c b a d a w c z y c h . N a d to t r y b ż y c ia K o c h a ń s k ie g o w y m a g a ł z b y t w ie le w y ją tk ó w od re g u ły z a k o n n e j. A u to r w y z n a je , że d la la t: 1679— 1691 „ n ic się — p r z y n a j m n i e j w d o s tę p n y c h n a m a r c h i­

w a c h , co do o so b y K o c h a ń s k ie g o n ie p rz e c h o w a ło ” 7. D la te g o o k re s te n p o m in ą ł m ilc z e n ie m .

O so b n y ro z d z ia ł p o św ię c ił E lt e r o m ó w ie n iu k o n ta k tó w K o c h a ń sk ie g o z w y b itn y m i u c z o n y m i ó w c z e sn e g o ś w ia ta k u ltu r a ln e g o , zw ła sz c z a z L e ib n itz e m i K irc h e m . U m ie ję tn ie b r o n i w ie lk ie g o m a te m a ty k a p rz e d z a rz u te m , ja k o b y za p ie n ią d z e w y s łu g iw a ł się c e sa rz o w i a u s tr ia c k ie m u L e o p o ld o w i.

W k o ń c u z a n a liz y k o r e s p o n d e n c ji i d z ie ł d ru k o w a n y c h K o c h a ń ­ sk ie g o s t a r a się u s ta lić , co je s z c z e w y sz ło sp o d jeg o p ió r a i p o z o sta ło w rę k o p is ie .

N a le ż y jesz c z e w s p o m n ie ć o w a ż n e j p o p ra w c e b ib lio g r a f ic z n e j do r o z p r a w k i K o c h a ń sk ie g o : O b s e r v a tio de gallina r e v iv is c e n te , k tó r e j m ie js c e w y d a n ia b łę d n ie p o d a li B ro w n i S o m m e r v o g e l8, tw ie r d z ą c , że w y s z ła w „ R o z m a ito śc ia c h A k a d e m ii L w o w s k ie j” , a E s t r e i c h e r 9, p r z e ­ z o rn ie p o m in ą ł m ilc z e n ie m . W rz e c z y w is to ś c i u k a z a ła się w M isc e lla n e a n a tu r a e c u r io s o r u m w N ie m c z e c h . S z e ro k o , m oże aż n a z b y t sz e ro k o o m a ­ w ia A u to r d z ia ła ln o ś ć i n a ro d o w o ś ć a s tro n o m a g d a ń sk ie g o J a n a H e w e ­ liu sz a , d o rz u c a ją c c e n n e szczeg ó ły do o k re s u je g o s tu d ió w w L e jd z ie . K s. E lt e r n ie d a ł n a m , n ie s te ty , p e łn e g o sz k ic u b io g ra fic z n e g o K o ­ c h a ń sk ie g o . O g ra n ic z y ł się do o b s z e rn ie js z e g o o m ó w ie n ia p o b y tu K o ­ c h a ń s k ie g o z a g ra n ic ą , re s z tę jeg o ż y c ia p o tr a k to w a ł p o b ie ż n ie , a lb o p o m in ą ł m ilc z e n ie m . I n ie m o g ło b y ć in a c z e j, s k o ro A u to r n ie p r z e ­ p r o w a d z ił k w e r e n d y z a ź ró d ła m i w P o ls c e . A p rz e c ie ż w b ib lio te c e K U L -u z n a la z łb y k a ta lo g p r o w in c j i lite w s k ie j T . J . z d r u g ie j p o ło w y X V II w .1#, z k tó r e g o m o ż n a się d o w ie d z ie ć , że K o c h a ń s k i b y ł w la ta c h 1680— 1685 p ro f e s o re m m a te m a ty k i w k o le g iu m je z u ic k im w W a rs z a w ie ,

i O. c. 234.

s IV , 1141

» X IX ,372.

i» R k p 206.

326 R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N I A [8]

n a s tę p n ie o d 1686— 1690 p e łn ił o b o w ią z k i k a p e la n a d w o rsk ie g o , a od 1691 f ig u r u je ja k o „ m a th e m a tic u s r e g iu s ”. W te s u c h e d a n e k a ta lo g u w n io s ły b y n ie c o tr e ś c i lis ty K o c h a ń sk ie g o z l a t 1669—1690, z a c h o w a n e w B ib lio te c e N a ro d o w e j w W a rs z a w ie i lis ty p is a n e do K o c h a ń sk ie g o . P e w n e sz czeg ó ły do teg o o k re s u p o d a je h is to r ia k o le g iu m je z u ic k ie g o w W a rs z a w ie z 1. 1678— 1695 (A rch . C e n tr . T . J . L ith . 42, 43).

A n a w e t n a jle p s z a część „ s z k ic u ” k s . E lte ra , p o b y t K o c h a ń sk ie g o za g ra n ic ą , n ie p o d a je n a m c h a r a k t e r y s t y k i śro d o w is k , w k tó r y c h n a sz m a te m a ty k r o z w ija ł s w ą d z ia ła ln o ś ć , z w ła s z c z a F lo r e n c ji i P r a g i, n a t o ­ m ia s t d u żo m ie js c a p o św ię c a A u to r o p is o w i je g o s p o ró w z p rz e ło ż o n y m i i tr u d n o ś c i w sp ó łż y c ia z o to c z e n ie m . D a ty d la te g o o k re s u ro z m ie sz c z o ­ n e z o s ta ły t a k s k ą p o , że w y łu s k iw a ć j e t r z e b a z p rz y p is k ó w lu b p r z e ­ p ro w a d z a ć s p e c ja ln e o b lic z e n ia .

K s. E lt e r z a d a ł so b ie w ie le tr u d u , b y z w y p o w ie d z i K o c h a ń sk ie g o w y s n u ć d a n e co do rz e c z y w is te g o s t a n u je g o d o r o b k u n a u k o w e g o , k tó r y p o z o s ta ł w rę k o p is ie . I te n t r u d b y łb y z b y te c z n y , g d y b y a u to r m ia ł w r ę k u r e f e r a t D ic k s te in a , w y g ło sz o n y w P r a d z e .

K o c h a ń s k i z w y k ł się b y ł p o d p is y w a ć w sw y c h lis ta c h : A d a m u s A d a m a n d u s K o c h a ń s k i. „Z c a łą p e w n o ś c ią — p isz e E l t e r 11 m o ż n a p o ­ w ie d z ie ć , że ó w „ A d a m a n d u s ” je s t w y tw o r e m je g o f a n ta z ji. C o p rz e z to c h c ia ł w y ra z ić — n ie ła tw o o d g a d n ą ć ” . J e d n a k ż e w y d a je się, ż e n ie ty lk o ła tw o o d g a d n ą ć , a le n a w e t b a rd z o ła tw o . „ A d a m a n d u s " p o ła c in ie z n aczy : K o c h a ń s k i. J e s t to w ię c z la ty n iz o w a n a f o r m a n a z w is k a K o ­ c h a ń sk ie g o , w e p o c e b a r o k u p ię k n ie h a r m o n iz u ją c a z jeg o im ie n ie m . D o b io g r a fii K o c h a ń s k ie g o w a r to b y d o rz u c ić jeszcze je d e n c ie k a w y szczegół, k tó r y je d n a k w y m a g a b liż sz e g o z b a d a n ia : m ia n o w ic ie is tn ie je p rz y p u s z c z e n ie , ż e b y ł o n a u to r e m p la n u b u d o w y d o m u i k o ś c io ła je z u ic k ie g o w P o s z a w s z u n a Ż m u d z i. P la n te n n ie ty lk o n ie z o s ta ł p rz y ję ty , a le s p o tk a ł się z o s t r ą k r y t y k ą Id z ie g o F r a n c is z k a d e G o ttig - n ie s, c e n z o ra rz y m s k ie g o 12 V I 1680 r . (A rch . C e n tr. T . J . C o lle g ia 83, L ith .). J e ż e li t e n p la n je s t rz e c z y w iś c ie d z ie łe m K o c h a ń sk ie g o , ja k n a to w s k a z u je c h a r a k t e r p is m a , m ie lib y ś m y d o w ó d , że n ie p o s ia d a ł on w y b itn y c h z d o ln o ś c i w d z ie d z in ie a r c h i te k t u r y .

W s p o m n ia n e b r a k i i lu k i w b io g r a f ii K o c h a ń s k ie g o , w y n ik łe z p o ­ m in ię c ia w a ż n y c h ź ró d e ł p o ls k ic h i d o k ła d n ie js z e j k w e r e n d y p o a r c h i­

w a c h i b ib lio te k a c h o b c y c h , n ie m o g ą w n ic z y m p o m n ie js z y ć w a rto ś c i r o z p r a w y E lte ra .

N a p o d s ta w ie ź ró d e ł z A rc h iw u m C e n tr . T . J . i A rc h . U n iw . G re g o ­ r ia ń s k ie g o p r z e d s ta w ił n a m w z u p e łn ie n o w y m ś w ie tle m a ło d o ty c h ­ czas z n a n e l a t a p o b y tu K o c h a ń sk ie g o z a g ra n ic ą , n a d to n a k r e ś lił ś w ie t­

n ą je g o c h a r a k te r y s ty k ę ja k o c z ło w ie k a i uczonego.

P r a g n ę lib y ś m y b io g r a f ii b a r d z ie j w y c z e r p u ją c e j, o p a r te j o sz e - 11 O. c. 219.

19] R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA 327

r o k ą b a z ę ź ró d ło w ą ; A u to r u c z y n ił w ie le , b y p rz y s z łe m u b a d a c z o w i u ła tw ić ta k ie z a d a n ie . B ę d z ie o n o w y m a g a ło p o s z u k iw a ń za k o r e s p o n ­ d e n c ją K o c h a ń sk ie g o p o a rc h iw a c h i b ib lio te k a c h F lo r e n c ji, P r a g i , W ro ­ c ła w ia , W ie d n ia , P a r y ż a , g d z ie z n a le ź ć j ą m o ż n a w ś ró d s p u ś c iz n y po u c z o n y c h , z k tó r y m i w ią z a ły go s t o s u n k i n a u k o w e . T rz e b a b ę d z ie w y ­ ja ś n ić d z ia ła ln o ś ć K o c h a ń s k ie g o w P o ls c e , z w ła sz c z a je g o k o n ta k t y z g e n . K ą c k im i h e tm a n e m S ta n is ła w e m J a b ło n o w s k im . W re s z c ie , co n a jw a ż n ie js z a , o c e n ić c a ło k s z ta łt d o ro b k u n a u k o w e g o K o c h a ń sk ie g o , z a ró w n o o g ło szo n eg o d r u k ie m j a k i p o z o sta łe g o w rę k o p is a c h .

I tu n a s u w a się s m u tn e p y ta n ie : C zy u ra to w a ło się, b o d a j w o d ­ p is a c h , c o k o lw ie k z ty c h rę k o p is ó w , k tó r e p o s ia d a ła p r z e d w o jn ą B i­

b lio te k a N a ro d o w a ?

K s. B r o n is ła w N a to ń s k i T . J.

C l a u d e B a c k v i s , Som e c h a ra k teristics of P o lish baroq u e p oetry.

„ O x fo rd S la v o n ic P a p e r s " , V ol 6: 1955 s. 56— 71. N ad b .

P ro c e s r e h a b ilita c y jn y b a r o k u lite r a c k ie g o ro z p o c z ą ł się n a Z a c h o ­ d z ie p o d k o n ie c u b ie g łe g o s tu le c ia n ie ś m ia ły m , a le b ą d ź co b ą d ź p io ­ n ie r s k im w y s tą p ie n ie m W o lflin a , k tó r y z e s ta w ia ją c O rla n d a sz a lo n e g o A rio s ta z J e r o z o lim ą w y z w o lo n ą T a s s a p ie r w s z y p o d k r e ś lił o d rę b n o ś ć s ty lu lite r a c k ie g o b a r o k u od r e n e s a n s u ł . O w a la ta p ó ź n ie j d a je L a n - d a u o b s z e r n ie js z ą c h a r a k t e r y s t y k ę s ty lu b a ro k o w e g o p o sz c z e g ó ln y c h l i t e r a t u r z a c h o d n io -e u ro p e js k ic h a. P o c z ą te k X X s tu le c ia p rz y n ió s ł d a l ­ sze z te j d z ie d z in y p ra c e , ja k B . C r o c e g o S a g g i su lla Ie tte r a tu r a ita lia n a d e l S e ic e n to (1911) o ra z H . W ó l f f l i n a K u n s tg e s c h ic h tlic h e G r u n d b e g r iffe (1915). T e o rię w o lff lin o w s k ic h k a te g o r ii p ie r w s z e z r e f e ­ r o w a ły S p ra w o z d a n ia B e r liń s k ie j A k a d e m ii N a u k z a r o k 1912. O d tą d ro z p o c z y n a się n o w y e ta p w s tu d ia c h n a d k u lt u r ą b a r o k u . P o g lą d y W ó lf flin a p o d d a n o k ry ty c e , p o d k r e ś la ją c ic h n ie d o s ta te c z n o ś ć w o d ­ n ie s ie n iu d o s z tu k i li te r a c k ie j . Z a w r z a ło p rz e d e w s z y s tk im w n a u c e n ie m ie c k ie j; p ie rw s z y m , k tó r y w y s tą p i ł z r e w iz ją te o r ii W ó lf flin a , b y ł W e r n e r W e is b a c h 3, a po n im in n i, m . in . W a lz e l 4, H u b s c h e r 5, C y sa rz 6,

H a u s e n s te in 7, L iitz e le r 8.

1 H . W o 1 f f 1 i n , R e n a is s a n c e u n d B a ro c k , M iin c h e n 1888.

- M . L a n d a u , Z u r G e s c h ic h te d e s B a r o c k s tils in d e r L ite r a tu r , B e ila g e z u r „ A llg e m e in e n Z e itu n g ” . J h r g . 1890 N r 53— 74 M u n c h e n - S tu t tg a r t.

3 W e i s s b a c h p o d c h o d z i do p r o b le m u k u lt u r y b a r o k u o d s tro n y p s y c h o lo g ii i so cjo lo g ii. U w a ż a o n ż y c ie r e lig ijn e i k o ś c ie ln e ja k o z a ­ s a d n ic z e p o d s ta w y s ty lu b a ro k o w e g o i p o d k r e ś la d w a g łó w n e s k ł a d ­ n ik i b a r o k u ja k o fe n o m e n u s ty lu : a b s o lu ty z m i k o n tr r e f o r m a c ję . P o ­ g lą d y sw e w y ło ż y ł w d w ó ch s tu d ia c h : D er B a r o c k a is K u n s t d e r G e - g e n r e fo r m a tio n , B e r lin 1921 i B a r o c k a is S tilp h a n o m e n , „ D e u tsc h e V ie r -

328 R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA [10]

W o k re s ie m ię d z y w o je n n y m z a in te r e s o w a n ie k u lt u r ą se ic e n ta , sz c z e ­ g ó ln ie l i t e r a t u r ą b a ro k o w ą , c o ra z sz e rsz e z a ta c z a k rę g i o b e jm u ją c ta k ż e in n e k r a j e E u ro p y z a c h o d n ie j. Z S z w a jc a r ii d o c h o d z i głos p r o f . u n i ­ w e r s y te tu z u ry s k ie g o E m ila E r m a t i n g e r a , a u to r a w n ik liw e j te o r ii p o e z ji (D as d ic h te r is c h K u n s tw e r k , 1921), k tó r y w s w e j p r a c y B a ­ ro c k u n d R o k o k o in d e r d e u ts c h e n D ic h tu n g (1926) su ro w o o c e n ia m e ­ to d ę W ó lfflin a i w y p o w ia d a się p rz e c iw k o p rz e n o s z e n iu k r y te r ió w h i ­ s to rii s z tu k i d o b a d a ń lite r a c k ic h . N a to m ia s t S p o e r r i w s w o je j w 1922 r o k u w B e r n ie o g ło sz o n e j p r a c y R e n a is s a n c e u n d B a r o c k b e i A r io s t u n d T a sso a k c e p tu je k a te g o r ie W ó lfflin a i p r ó b u je p rz e n o s ić je n a te r e n filo z o fii. W e W ło szech C ro c e rz u c a g ro m y p o tę p ie n ia n a b a r o k l ite r a c k i o d m a w ia ją c m u w o g ó le w a r to ś c i a rty s ty c z n y c h », p o d c z a s g d y w e F r a n c j i o d w a la t a w c z e ś n ie j o k r e s te n z n a la z ł z a p a lo n e g o o b ro ń c ę w o s o b ie J a n a C a s s o u 10. W re s z c ie p r o f . E u g e n iu sz d ’O rs, g ło ś n y f ilo ­ zo f k a to lic k i i h is to r y k k u ltu r y w M a d ry c ie , w y s u w a te z ę o tz w . b a ­ r o k u tr y d e n c k im , tj . te j fa z ie k u ltu r y b a ro k o w e j, k tó r a je s t w y ra z e m d u c h a w ie lk ie g o s o b o r u ł l .

W P o ls c e r ó w n ie ż z a jm o w a n o się s e ic e n te m , ch o cia ż n ie w ta k i e j m ie rz e , ja k b y się te g o ze w z g lę d u n a o s o b liw e p o d ło ż e p sy c h ic z n e k u l ­ t u r y p o ls k ie j s p o d z ie w a ć n a le ż a ło . N a sz a p o lo n is ty k a p rz e z c a ły w ie k X IX i w c ią g u o b e c n e g o s tu le c ia do w y b u c h u d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j k r z ą ta ła się p r z e d e w s z y s tk im d o k o ła p r a c e d y to r s k ic h w y d o b y w a ją c n a ś w ia tło d z ie n n e z p rz e b o g a te j s ta r o p o ls k ie j sp u ś c iz n y r ę k o p iś m ie n ­ n e j m n ó s tw o te k s tó w lite r a c k ic h z o k re s u p o ls k ie g o b a r o k u i u z u p e ł­

n ia ją c je s z e re g ie m s tu d ió w n a d l i t e r a t u r ą p o ls k ie g o s e ic e n ta . Z p r a c ą w y d a w n ic z ą z w ią z a ły się c h lu b n ie — o b o k in n y c h — n a z w is k a R a ­ c zy ń sk ieg o , B r u c k n e r a , C z u b k a , P o lla k a , K rz y ż a n o w s k ie g o , B a d e c k ie g o , W in d a k ie w ic z a .

t e l ja h r s s c h r if t f. L ite r a tu r w i s s e n s c h a f t u . G e is te s g e s c h ic h te ”, H a lle J h r g . 2: 1924 s. 225— 256.

4 O. W a l z e l , G e h a lt u n d G e s ta lt im K u n s tw e r k d e s D ic h te r s,

„ H a n d b u c h d e r L it e r a tu r w i s s e n s c h a f t” , B e r lin - N e u b a b e ls b e r g 1923 B d 2 s. 300— 327 (rozdz. 12).

5 A. H u b s c h e r , B a ro c k a is G e s ta ltu n g a n tith e tis c h e n L e b e n s - g e fiih ls. G r u n d le g u n g e in e r P h a se o lo g ie d e r G e is te s g e s c h ic h te , „ E u p h o - r i o n ” , Z e its c h r if t f. L ite r a tu r g e s c h ic h te , L e ip z ig u . W ie n . J h r g . 1922 B d . 24 s. 517— 562, 759—805.

6 H . C y s a r z, V om G e ist d es d e u ts c h e n L ite r a tu r b a r o c k s , „ D e u tsc h e V ie r t e lj a h r s s c h r if t f. L it e r a tu r w is s e n s c h a f t u. G e is te s g e s c h ic h te ” . J h r g . 1: 1923 s. 243— 268.

7 N. H a u s e n s t e i n , V om G e ist d e s B a ro c k , M u n c h e n 1924.

8 W . L u t z e l e r , D er W a n d e l d e r B a r o c k a u ffa s s u n g , „ D e u tsc h . V ie r te lja h r s s c h r . f. L ite r a tu r w is s e n s c h . u. G e is te s g e s c h .” 1933.

9 B. C r o c e , S to r ia d e lla e ta barocca in Ita lia . P e n sie r o , — poesia e le tte r a tu r a — V ita m o ra le , B a r i 1929.

10 J . C a s s o u , A p o lo g ie de l'A r t b a ro ą u e , „ L ’A m o u r d e l ’A r t ” 1927.

11 E. d ’O r s , D u b a ro ą u e , P a r is 1936.

[11] R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA 329

D a le k o m n ie j b o g a to p r z e d s ta w ia s ię s p r a w a o p ra c o w a ń s y n te ty c z ­ n y c h , k tó r e b y w n a le ż y ty sp o só b s c h a r a k te r y z o w a ły n a sz b a r o k l i t e ­ ra c k i. T y le m o ż n a p o w ie d z ie ć , że od czasó w P o r ę b o w ic z a 12 z m ie n ił się ta k ż e u n a s p o g lą d n a b a r o k . N o w e m e to d y b a d a ń , z ro d z o n e n a Z a ­ c h o d z ie , o d b iły s ię e c h e m ró w n ie ż w p o lo n is ty c e . P io n ie r e m w t e j d z ie ­ d z in ie b y ł p ro f . R o m a n P o lla k . J e g o a r t y k u ły u m ie sz c z o n e n a ła m a c h

„ P r z e g lą d u W a rs z a w s k ie g o ” ls i „ P r z e g lą d u W sp ó łc z e sn e g o ” 14 rz u c iły n o w e ś w ia tło n a k u l t u r ę b a r o k u , s k ła n ia j ą c do n o w o c z e sn e j i n t e r p r e t a ­ c ji ż y c ia lite r a c k ie g o p o ls k ie g o s e ic e n ta . S z k ico w e te u w a g i r o z p r o w a ­ d z a ł i u z u p e łn ia ł a u to r w w y k ła d a c h o „g e n e z ie b a r o k u p o ls k ie g o ” g ło s z o n y c h n a U n iw e rs y te c ie P o z n a ń s k im w r o k u a k a d e m ic k im 1930/31.

W c ią g u n a s tę p n y c h l a t p o w y s tą p ie n iu P o lla k a u k a z a ło się p a r ę s tu d ió w i p r a c m o n o g ra fic z n y c h , k tó r e z m n ie js z y m lu b w ię k s z y m p o ­ w o d z e n ie m s t a r a ły się te o r ie W ó lfflin a , a częścio w o ta k ż e E r m a tin g e r a , z a s to s o w a ć d o n ie k tó ry c h p o ls k ic h z ja w is k lite r a c k ic h w ie k u s ie d e m ­ n a s te g o . I ta k w K się d z e p a m ią tk o w e j k u czci A le k s a n d r a B r u c k n e r a (1928) u k a z a ło się s tu d iu m M ie c z y sła w a H a r t l e b a p t. P o c z ą tk i p o e z ji b a r o k o w e j w P o lsce. R ó w n o c z e ś n ie w y sz ła p r a c a S ta n is ła w a A d a m c z e w sk ie g o o B a r tło m ie ju Z im o ro w ic z u (1928) a n ie c o p ó ź n ie j H a r 1 1 e b o g ło s ił je s z c z e je d n ą r o z p r a w ę (Z y c ie i s z tu k a w „S ie la n ­ k a c h ’" S z y m o n o w ic z a , 1930). W re s z c ie m o n o g r a fia R óży F is c h e ró w n y o S a m u e lu T w a r d o w s k im ja k o p o e c ie b a ro k o w y m (1931) o ra z r o z p r a w a J u l ia n a K z y ż a n o w s k i e g o B a r o k n a tle p r ą d ó w r o m a n ty c z n y c h (u m ie sz c z o n a w je g o z b io r z e s tu d ió w : O d ś r e d n io w ie c z a d o b a r o k u , 1938), z a m y k a ją s k ą p ą ilo ścio w o s e r ię p o ls k ic h p o z y c ji b ib lio g r a f ic z ­ n y c h o b a r o k u , k tó r e się u k a z a ły w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m . T ro c h ę m a t e r i a łu z n a jd u j e m y je s z c z e t u i ta m w e w s tę p a c h d o w y d a ń te k s tó w li te r a c k ic h , a le s ą to u w a g i lu ź n e , ro z rz u c o n e , m a rg in e s o w e .

N a to m ia s t p o w o jn ie , n a s k u te k sp e c y fic z n y c h w a ru n k ó w , z o s ta ­ w io n o u n a s t ę k a r t ę l i t e r a t u r y i k u l t u r y p r a w ie z u p e łn ie n a u b o c z u . J e s t r z e c z ą c h a r a k te r y s ty c z n ą , że n a u k a m a r k s is to w s k a w o li z a jm o w a ć się a ry s to k r a ty c z n y m re n e s a n s e m , a n iż e li d e m o k r a ty c z n y m b a ro k ie m . T o n e g a ty w n e n a s ta w ie n ie d o s ie d e m n a s to w ie c z n e j „ p o z y c ji r e a k c j i k a ­ to lic k ie j” 15 o d b iło s ię f a t a ln i e n a n a s z e j d z is ie js z e j w ie d z y o s ta r o - p o ls z c z y ź n ie do te g o s to p n ia , że n a w e t s k ą d in ą d c e n n e i s t a r a n n e w y ­ d a n ie D a fn id y T w a r d o w s k i e g o 16 o p a trz o n o w s tę p e m , k tó r y p o ­ 12 E. P o r ę b o w i c z , A n d r z e j M o r s z ty n p r z e d s ta w ic ie l b a ro k u w p o e z ji p o ls k ie j, K r a k ó w 1893.

13 R . P o l l a k , O d r e n e s a n s u do b a ro k u . U w a g i z p o g ra n ic za li te ­ r a tu r y i s z tu k i, „ P rz . W a rs z .” R . 3: 1923 n r 19.

n T e n ż e , U w a g i o s e ic e n ty ź m ie , „ P rz . W sp .” R . 4: 1925 t. 15.

is O s y tu a c ji w h is to r ii lite r a tu r y p o ls k ie j, P IW 1951 s. 146.

18 S . T w a r d o w s k i , D a fn is w d r z e w o b o b k o w e p r z e m ie n iła się, O p ra c o w a li R o m a n P o lla k i S te f a n S a sk i, W ro c ła w 1955. B ib lio te k a P i - s a r z ó w P o ls k ic h S. B. N r 6.

330 R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA [12]

ru s z a je d y n ie z a g a d n ie n ia b ib lio g r a fic z n e i ję z y k o w e ; p o m in ię to z aś ta k w a ż n e p rz y ty m u tw o rz e p ro b le m y s ty lu , m o ty w ó w , p o w ią z a ń l i t e ­ ra c k ic h . N a to m ia s t w y d a n ie w te jż e s a m e j s e r ii B ib lio te k i P is a rz ó w P o l­

sk ic h p o e ty k i S a rb ie w s k ie g o 17 r e d a k c j a IB L p o p rz e d z iła w s tę p e m , k tó r y s k r z ę tn ie o m ija lo k a liz a c ję a u to r a i je g o u tw o r u n a tl e k u lt u r y l i t e ­ ra c k ie j b a ro k u .

N a z je ż d z ie p o lo n is tó w w m a ju 1950 r o k u m ó w ią c o „ s ta n ie b a d a ń i p o tr z e b a c h n a u k i o li te r a tu r z e o k r e s u k o n tr r e f o r m a c j i” r e f e r e n c i (B u d z y k i D u r r - D u r s k i) p o tę p ili w c z a m b u ł W o lf flin a i je g o te o r ię , n a ­ z y w a ją c j ą w rę c z „ n ie n a u k o w ą ” 18, c o ty m b a r d z ie j u d e rz a , że n a Z a ­ ch o d zie , g d z ie p o o s t a tn ie j w o jn ie w z m ó g ł się w y d a tn ie ru c h d o k o ła b a ro k u , c ią g le n a w ią z u ją do a u to r a G r u n d b e g r iffe , t a k sa m o z re s z tą i d o W e is b a c h a . K r y ty k a i u z u p e łn ie n ie p o g lą d ó w W o lf flin a o d b y w a się ta m w sp o s ó b p o w a ż n y i k u l t u r a l n y 19. F a k te m z n a m ie n n y m je s t, że tę „ n ie n a u k o w ą ” — z d a n ie m n a s z y c h p o lo n is tó w — p r a c ę n ie ­ d a w n o te m u p rz e tłu m a c z o n o n a ję z y k f r a n c u s k i 20, a je s z c z e n a p o ­ c z ą tk u w o jn y w y g ło s ił W e is b a c h n a u n iw e r s y te c ie lo n d y ń s k im c y k l

17 M . K . S a r b i e w s k i, O p o e z ji d o s k o n a łe j... P rz e ło ż y ł M a r ia n P le z ia , o p r a c o w a ł S ta n is ła w S k im in a , W ro c ła w 1954 B P P S. B. N r 4.

18 K. B u d z y k i J . D i i r r - D u r s k i , S ta n b a d a ń i p o tr z e b y n a u k i 0 lite r a tu r z e o k r e s u k o n tr r e fo r m a c ji, [w :] O s y tu a c ji w h is to r ii lite r a ­ tu r y p o ls k ie j, W a rs z a w a , 1951 s. 135. A u to rz y o d rz u c a ją w y n ik i b a d a ń p r z e d w o je n n y c h (m ię d z y w o je n n y c h ) d la te g o ż e o p ie r a ją się n a „ n ie ­ p o p u la r n e j” i „ n ie p r o d u k ty w n e j” te o r ii W o lf flin a . Z u z n a n ie m p r z y j ­ m u ją je d n a k „ re w iz jo n iz m K o ta ” w e w s tę p ie do w y d a n ia K a z a ń s e j ­ m o w y c h k s . P io t r a S k a r g i w B ib l. N a r. 1925 r.). S tw ie r d z a ją c o s o ­ b ie , ż e „ d o tą d n ie w ie m y w ła ś c iw ie , co to je s t ó w p o ls k i b a r o k ” w o ­ ł a j ą o „ w y p r a c o w a n ie s y n te z y p o ls k ie g o b a r o k u ”, s y n te z y „ o d k r y w ­ czej, n o w e j, m a r k s is to w s k ie j”. C h o d z i im p rz e d e w s z y s tk im o s z e r o ­ k ie u w z g lę d n ie n ie „ k o n flik tó w i sp rz e c z n o ś c i w r a m a c h a n ta g o n i- sty c z n y c h k la s sp o łe c z n y c h ” . P r z e d ta k i m i b a d a n ia m i m u s i p ó jś ć

„ s fo rm u ło w a n ie ro b o c z e j s y n te z y li te r a c k ie j b a r o k u ” , „ w y ty c z e n ie k ie r u n k u i n t e r p r e ta c j i” o ra z „ o z n a c z e n ie z g ru b s z a h ie r a r c h i i z j a ­ w is k ”. R e f e r e n c i w s k a z a li te ż n a n ie k tó r e p ro b le m y w y m a g a ją c e d a l­

szego o ś w ie tle n ia , ja k — s łu s z n ie z re s z tą — li te r a tu r ę m ie sz c z a ń s k ą 1 a r ia ń s k ą . C h a r a k te r y s ty c z n e w s z a k ż e j e s t to , ż e d o m a g a ją się p rz e d e w s z y s tk im u k a z a n ia W a c ła w a P o to c k ie g o „ w w a lc e z m a g n a ta m i, a z w ła sz c z a z K o śc io łe m k a to lic k im ” , ja k o b y to b y ło u a u to r a W o jn y ć h o c im s k ie j i F r a s z e k n a jb a r d z ie j is to tn e , że b y go p rz e d s ta w ić ja k o p o e tę b a ro k o w e g o .

Je s z c z e d a le j p o s u n ą ł s ię w sw y c h z a p ę d a c h n o w a to rs k ic h S t e f a n Ż ó ł k i e w s k i , k tó r e m u „ re a k c y jn o ś ć ” d a w n y c h b a d a c z y ś r e d n io w ie ­ cza, b a ro k u , ro m a n ty z m u a n a w e t K a s p ro w ic z a p a c h n ie — f a s z y z m e m ! (Zob.: S ta r e i n o w e lite r a tu r o z n a w s tw o , W ro c ła w 1950 s. 65, 69).

19 J a k o p r z y k ła d n ie c h a j słu ż y k s ią ż k a M. R a y m o n d , B a ro ą u e e t re n a issa n c e p o e tiq u e , P a r i s 1955; J . C o r t i , P re a la b le a l’e x a m e n d u b a ro ą u e litte r a ir e fr a n ę a is .

20 P r in c ip e s fo n d a m e n ta iu c d e l’h is to ir e de l’a r t, P a r is 1958.

[13] R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA 331

w y k ła d ó w o k a to lic k im b a r o k u h is z p a ń s k im ; u k a z a ły się o n e n a s tę p n ie w w y d a n iu k s i ą ż k o w y m 21.

P o ś r ó d lic z n y c h p o w o je n n y c h p u b li k a c ji f r a n c u s k ic h i a n g ie ls k ic h z n a la z ła s ię te ż je d n a o p o ls k im b a r o k u lite r a c k im , ściśle, o p o ls k ie j p o e z ji b a r o k o w e j, n a p is a n a p rz e z c u d z o z ie m c a , c o w o b e c „ s p rz y s ię ż o - n e g o m ilc z e n ia ” u n a s z a s łu g u je n a s p e c ja ln e p o d k r e ś le n ie . A u to re m s tu d iu m j e s t d y r e k to r I n s t y t u t u S la w is ty k i i O rie n ta lis ty k i p rz y u n i ­ w e r s y te c ie b ru k s e ls k im , d r K la u d iu s z B a c k v is. S w ą p r a c ę o n a sz y m b a r o k u o g ło s ił w V I to m ie (1955 r.) w y c h o d z ą c y c h od r o k u 1950 r o c z ­ n ik ó w O x fo r d S la v o n ic P a p e rs. W y sz ła ta k ż e n a d b itk a .

E p o k ę p o ls k ie g o b a r o k u lite r a c k ie g o d z ie li B a c k v is n a d w a o k re s y :

„ b a ro k tr y d e n c k i” z M ik o ła je m S ę p e m - S z a rz y ń s k im ja k o p o s ta c ią c e n ­ t r a l n ą i „ b a ro k s a r m a c k i” z S a m u e le m T w a r d o w s k im ja k o ty p o w y m je g o p rz e d s ta w ic ie le m . J e ż e li z p o ję c ie m s a r m a ty z m u c zęsto s p o ty k a m y się u n a s z y c h h is to ry k ó w li t e r a t u r y , k tó r z y je z re s z tą , r ó ż n ą w y p e ł­

n i a j ą tr e ś c ią , to w p ro w a d z e n ie d o c h a r a k t e r y s t y k i p o ls k ie g o s e ic e n ta te r m in u „ tr y d e n c k i” je s t n o w o śc ią , n a w ią z u ją c ą do p o g lą d ó w d ’O rsa .

B a ro k ja k o n o w y w y ra z e k s p r e s ji a r ty s ty c z n e j p o ja w ił się w P o l ­ sce — z r e s z tą n ie ty lk o u n a s — w c h w ili w ie lk ie g o k r y z y s u s p o łe c z ­ n eg o . U r w a ła s ię d ro g a d o n io s ły c h r e f o r m s o c ja ln y c h , g a s ła z w o ln a d a w n a ż y w o tn o ść p o lity c z n a , s ły c h a ć p ie r w s z e p o d z ie m n e , g łu c h e je s z ­ cze, tr z e s z c z e n ia z a ry s o w u ją c e g o s ię g m a c h u R z e c z y p o sp o lite j. W p a r z e z ty m i z ja w is k a m i id z ie ja k iś o s o b liw y k ry z y s r e lig ijn y . Z a c ie r a ły się n a m ię tn o ś c i w y z n a n io w e , z a c h w ia ła się w ia r a w d o ty c h c z a so w y c h , z i n - n o w ie r s tw a w y ro s ły c h , p rz y w ó d c ó w r e lig ijn y c h . M ło d zież b y s t r y m o k ie m o b s e r w u je to w s z y s tk o i b u d z ą się w n ie j r e f le k s je . Z a c z y n a się n a ­ w r ó t do tr a d y c ji. R o d z i się „ a n e w C a th o lic is m ”, r e z u l ta t w ie lk ic h r e ­ fo r m w K o śc ie le .

Z w r o t k u o d ro d z o n e m u k a to lic y z m o w i p o c ią g n ą ł za s o b ą k o n w e r s ję a r ty s ty c z n ą . N ie ra z te n p ro c e s o d b y w a ł się ta k ż e w k i e r u n k u o d w r o t­

n y m . A u to r p o d k r e ś la , że w d r u g i e j p o ło w ie X V I w ie k u d la w ie lu m ło d y c h P o la k ó w , p r z e b y w a ją c y c h w śro d o w is k a c h p r o te s ta n c k ic h w N ie m c z e c h czy w S z w a jc a rii, k o n ta k t z id ą c ą z W ło ch n o w ą s z tu k ą r e lig ijn ą s p o w o d o w a ł n a w r ó t do r e lig ii k a to lic k ie j. B a c k v is n a z y w a t e s o c ja ln o - r e lig ijn e p rz e m ia n y z l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h i s ie d e m d z ie s ią ­ ty c h X V I s tu le c ia „an in te lle c tu a l r e v o lu tio n ”. P o n ie w a ż je d n a k te m u p rz e w ro to w i u m y s ło w e m u to w a rz y s z y ło m n ó s tw o r a ż ą c y c h s p r z e c z n o ­ ś c i, p r z e to n ie d ziw , że n o s ił n a so b ie , częścio w o p r z y n a jm n ie j, p ię tn o d e k a d e n c ji. Z e s ta w ie n ie J a n a K o c h a n o w sk ie g o z S ę p e m - S z a rz y ń s k im u w y p u k la ró ż n ic ę p o s ta w y ż y c io w e j i o b y w a te ls k ie j p r z e d s ta w ic ie li d w ó c h o d rę b n y c h o k re s ó w k u ltu r a l n y c h , r e n e s a n s u i „cz a só w n o w y c h ”,

b a r o k u .

21 W . W e i s b a c h , S p a n is h B a r o ą u e A r t. T h r e e le c tu r e s d e lw e r e d a t th e U n w e r s ity o f L o n d o n , C a m b rid g e 1941, s. X I, 65, ta b l. 67.

332 R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA [14]

K o c h a n o w s k i, o b r a c a ją c y się w ś ró d e lity sw e g o p o k o le n ia , h u m a n is ta , s m a k o sz p ię k n a , p ra w d z iw y s z e s n a s to w ie c z n y g e n tle m a n , to w z ó r z ie m ia n in a i o b y w a te la , k tó re g o p o g lą d n a ś w ia t z d ra d z a go ja k o

„ w ie rz ą c e g o w o ln o m y ś lic ie la lu b co n a jm n ie j ja k o c h rz e ś c ija ń s k ie g o s to ik a ” 2*. S z a rz y ń s k i zaś, m isty k , ż y je ja k b y w o d e r w a n iu od ś w ia ta z a ję ty tr o s k ą o w ła s n e z b a w ie n ie , p o g rą ż o n y w ro z w a ż a n ia c h o p r z e z n a ­ c z e n iu c z ło w ie k a , a le c z ło w ie k a n ie ja k o c z ło n k a sp o łe c z n o śc i lu d z k ie j, lecz ja k o is to ty , d la k tó r e j is tn ie ją ty lk o p ro b le m y m e ta fiz y c z n e . S p r a ­ w y d o c z e sn e r a c z e j ty lk o p o w ie rz c h o w n ie go z a jm u ją , a le w te d y cieszy się b y le b lic h tr e m , k a ż d y m c h w ilo w y m , p o z o rn y m tr iu m f e m n a r o d o ­ w y m . O d g ło sy ro z p a d a ją c e j się p a ń s tw o w o ś c i p o ls k ie j z aś n ie d o c ie ­ r a j ą d o je g o ś w ia d o m o śc i.

R o z p ra w a p o ru s z a ta k ż e k w e s tię p e s y m iz m u i o p ty m iz m u w p o e z ji p o ls k ie g o s e ic e n ta i s tw ie rd z a , że „ f r a s u n e k ” je s t p rz e w o d n im to n e m p o e z ji S z a rz y ń s k ie g o , ta k ja k p o d p o w ło k ą b e z tr o s k i i s a r m a c k ie j p o ­ gody, w y ro s łe j n a g ru n c ie so lid a rn o ś c i k la s o w e j i s tą d w y p ły w a ją c e g o p o c z u c ia b e z p ie c z e ń s tw a , w ja k im ż y ła s z la c h ta , d źw ię c z y n u t a p e s y ­ m iz m u . N ie je s t o d n ie j w o ln a ta k ż e n a s z a e p ik a s ie d e m n a s to w ie c z n a . O d ro d z o n y k a to lic y z m , p rz y n o s z ą c y z s o b ą r e n e s a n s m isty c y z m u i ascezy , s tw o r z y ł ta k ż e p o d ło ż e p sy c h ic z n y c h k o n tr a s tó w i s ta ł się d la c z ło w ie k a b a r o k u ź ró d łe m b o le s n e j r o z t e r k i w e w n ę trz n e j. Z je d n e j s tro n y s z tu k a b a ro k o w a o d d z ia ły w a n a c a łe g o c z ło w ie k a , a b s o r b u je w s z y s tk ie jeg o z m y s ły , z n ie w a la go do p rz e ż y w a n ia b o g a c tw a w ra ż e ń e ste ty c z n y c h . Z d r u g ie j z a ś re lig ia k a ż e m u z re z y g n o w a ć z u c ie c h te g o ś w ia ta , ja k o że s ą p rz e s z k o d ą do z b a w ie n ia . K łó c ą się w ię c ze s o b ą w je d n e j d u szy , a sz c z e g ó ln ie w d u sz y a r t y s ty : ch ęć w y ż y c ia się a r t y ­ sty c z n e g o i p o tr z e b a ascezy .

P o w o łu ją c się n a W a js b lu m a s tw ie r d z a B a c k v is , że u r o k k a to lic k ie j s z tu k i b a ro k o w e j b y ł t a k w ie lk i, iż n ie m o g li m u się o p rz e ć n a w e t n a j ­ b a r d z ie j ry g o r y s ty c z n i in n o w ie rc y p o ls c y , k tó r z y w X V II w ie k u n ie ­ je d n o k r o tn ie sw e z b o ry p r z y s tr a j a li p o k a to lic k u a w s w e j tw ó rc z o ś c i p o e ty c k ie j p o s łu g iw a li się s ty le m „ u lt r a - b a r o k o w y m ” 23.

S p o łe c z e ń s tw o p o ls k ie d o b y b a r o k u n ie p r z e tr a w iło w so b ie ty c h w s z y s tk ic h p rz e m ia n , n ie a n a liz o w a ło ich . P rz e ż y ć p s y c h ic z n y c h u n ieg o n ie m a . T w ó r c ą k u l t u r y i l i t e r a t u r y n a sz e g o s e ic e n ta je s t s z e r o k a w a r s tw a sz la c h e c k a , k tó r a w g ru n c ie rz e c z y n o s i w so b ie w s z e lk ie ce c h y c h ło p s k ie ; c h ło p ó w o b d a rz o n y c h p r z y w ile ja m i s z la c h e c k im i, z w ią ­ z a n y c h z tr a d y c ją r y c e r s k ą , a le b ą d ź c o b ą d ź c h ło p ó w z k r w i i k o ści

22 A fr e e - t h i n k i n g b e lie v e r o r a t le a st a C h r is tia n s to ic. s. 56.

23 Z ob. M . W a j s b 1 u m , E x r e g e s tr a a r ia n is m i. S z k ic e z d z ie jó w u p a d k u p r o t e s ta n ty z m u w M a ło p o lsc e , K ra k ó w 1937—1948, O d b . z „ R e ­ f o r m a c ji w P o ls c e ” R. 7/8 i 9/10.

[15] R E C E N Z J E I S P R A W O Z D A N IA 333

z a ró w n o w s w e j p o s ta w ie ż y c io w e j, ja k o te ż w sw y c h w ro d z o n y c h sk ło n n o ś c ia c h 24.

W d o b ie b a r o k u d o ch o d zi do g ło s u p o n o w n ie ś re d n io w ie c z e , k tó r e u n a s c ią g n ie się w ła ś c iw ie n ie p r z e r w a n y m n u r te m p o p rz e z r e n e s a n s , b a ro k , o ś w ie c e n ie aż g d zieś do p o ło w y X IX s tu le c ia . B a c k v is z a z n a c z a , że tr u d n o m ó w ić w P o ls c e s ie d e m n a s to w ie c z n e j o ja k im ś „ n a w ro c ie ” do ś re d n io w ie c z a . K ie d y b o w ie m z a c h ó d E u ro p y z n a jd o w a ł się ju ż u s c h y łk u w ie k ó w ś r e d n ic h m a ją c w sw y m d o r o b k u b o g a te z a so b y ó w c z e sn e j k u ltu r y , P o ls k a p rz e ż y w a ła d o p ie ro — p r z y n a jm n ie j gdy c h o d z i o p iś m ie n n ic tw o — p o c z ą tk i k u l t u r y li te r a c k ie j ś re d n io w ie c z n e j, t e j z a k o n n e j, s c h o la s ty c z n e j. S z tu k a (lite ra c k a ) śre d n io w ie c z n a ś w ie c k a , w ty m c z a s ie t a k ju ż b o g a ta i ró ż n o r o d n a n a Z a c h o d z ie , u n a s z a c z y ­ n a ła s ta w ia ć d o p ie ro p ie r w s z e k ro k i, k ie d y ju ż b y ło za p ó źn o . P o s tę ­ p o w e w a r s tw y sp o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o z n a la z ły się n a g le p o d p r z e ­ m o ż n y m w p ły w e m k u lt u r y i u m y s ło w o śc i r e n e s a n s o w e j. Ś re d n io w ie c z e zeszło d o p o d z ie m ia , a le n ig d y n ie p r z e s ta ło is tn ie ć . B a ro k , w y z w a la ją c te e le m e n ty , s ta n o w i o d w e t s ta r o d a w n e j tr a d y c ji, h o d o w a n e j w ś r o d o ­ w is k u k u lt u r a l n y m p ó łlu d o w y m n a u c z o n e j i ro z u m o w e j sz tu c e h u m a ­ n is tó w 25. W s k a z u je a u to r n a o p is r a j u w X I p ie ś n i O b lę ż e n ia J a s n e j G ó ry C z ę s to c h o w s k ie j p rz y p o m in a ją c y s w ą p a le tą p o e ty c k ą s z tu k ę m a ­ l a r s k ą F r a A n g e lic a .

W y ra ź n ą c e c h ą ś r e d n io w ie c z y z n y w ży c iu lite r a c k im n a sz e g o s e i­

c e n ta je s t n a iw n o ś ć . J a k o p rz y k ła d y s ta w ia B a c k v is K a s p r a T w a r d o w ­ sk ie g o i J a n a J u r k o w s k ie g o .

W ro z p r a w ie je s t ta k ż e p o ru s z o n y s to s u n e k b a r o k u d o m ito lo g ii i a n ty k u . N ie b u rz ą c s p a d k u p o r e n e s a n s ie w p ro w a d z a b a r o k n o w e u ję c ia z a g a d n ie ń a n ty c z n y c h , u ję c ia z m ie rz a ją c e — że ta k p o w ie m — do d e tr o n iz a c ji O lim p u i ś c ią g a n ia je g o m ie s z k a ń c ó w w ra z ze s t a r o ­ ż y tn y m i b o h a te r a m i d o p o z io m u p o ls k ie j c o d zie n n o ści.

N ie z o sta ło p o m in ię te z a g a d n ie n ie te c h n ik i sło w a w p o e z ji b a r o ­ k o w e j. J a k n a Z a c h o d z ie , t a k i u n a s w id z im y ró w n ie ż p o d ty m w z g lę d e m p o w a ż n e z m ia n y . C h o c ia ż c z ło w ie k O d ro d z e n ia b y ł w y c h o ­ w a n y n a w ie lk ie j s z tu c e m a la r s k ie j i a r c h ite k to n ic z n e j, to je d n a k l i t e ­ r a t u r a te g o o k re s u w y k a z u je n ie w s p ó łm ie rn e u b ó s tw o w sp o so b ie p rz e d s ta w ia n ia w ra ż e ń z m y s ło w y c h . W d o b ie b a r o k u s k a la e k s p r e s ji z n a c z n ie się ro z s z e rz a w m ia r ę , ja k z m ie n ia ją się u p o d o b a n ia , ja k

24 „ A r u r a l g e n tr y , t h a t is to s a y „ p e a s a n ts ” — p riv ile g e d , a tta c h e d to m ilita r y tr a d itio n s , b u t n o n t h e le s s p e a s a n ts in t h e i r e x p e r ie n s o f life a n d in th e i r in s tin c tiv e h a b its . A n d it is w e ll k n o w n t h a t a t no tim e h a v e p e a s a n ts b e e n d e lig h te d b y , o r c u rio u s a b o u t, p sy c h o lo g ic a l c o m p lic a tio n s ” s. 59.

23 „ T h e tr iu m p h o f B a r o ą u e w a s , a m o n g o th e r th in g s , a re v e n g e sc o re d b y a n a rc h a iz in g tr a d itio n , m a in ta in e d in s e m i- p o p u la r c u ltu r a l m ilie u x , o v e r th e a r is to c r a tic , le a r n e d a n d r a t io n a l a r t o f th e h u m a n i s t s ” s. 61.