Roksana Sitniewska
(Instytut Literatury Polskiej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu)
„ I n s p i r a c j e l u d o w e w l i t e r a t u r a c h s ł o w i a ń s k i c h X I - X X I w i e k u ”,
red. Iwona Rzepnikowska, Wydawni
ctwo Naukowe Mikołaja Kopernika, Toruń 2009, ss. 271
Trudno oprzeć się wrażeniu, że tradycje ludowe są przez literaturoznawców traktowane po macoszemu. Mimo że nie brakuje publikacji podejmujących prob lem wzajemnych wpływów folkloru i literatury pisemnej1, wydaje się, że skompli kowany charakter tej relacji winien stać się przedm iotem badań filologów na zde cydowanie szerszą skalę. Warto sobie uświadomić, że inspiracje kulturą ludową nie ograniczają się jedynie do pełnienia funkcji atrakcyjnego sztafażu w zakresie świata przedstawionego, jego rekwizytów czy postaci. Nie muszą być sprzężone z tak zwaną „tematyką wiejską” czy służyć mniej lub bardziej wiernemu odm a lowywaniu „lokalnego kolorytu”. Zbiorowa publikacja Inspiracje ludowe w lite raturach słowiańskich X I - X X I wieku pod redakcją Iwony Rzepnikowskiej zdaje się potwierdzać, że folklor stanowi niewyczerpane źródło, z którego zaskakująco wielu twórców zwykło czerpać pełnymi garściami.
Na uwagę zasługuje nie tylko sama obecność, ale i wielopoziomowość ludowych reperkusji, które m ożem y odnaleźć w literaturze. Autorzy artyku łów zawartych w niniejszym zbiorze zwracają uwagę m iędzy innym i na swoi ste „zapożyczenia” w zakresie wątków, motywów, układu fabularnego, a nawet gwary. Co charakterystyczne, podjęto badania nad tradycją słowiańską jako taką, co sytuuje nas w szerszym kontekście rozważań, nie ograniczających się jedynie do folkloru narodowego. Tym samym w Inspiracjach ludowych... m am y do czynienia z kom paratystyką niejako dwupłaszczyznową, bo podejm ującą
J. Krzyżanowski, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, Warszawa 1977; R. Sulima, Folklor i literatura. Szkice o kulturze i literaturze współczesnej, Warszawa 1977.
także kwestię dwu literatur, polskiej i rosyjskiej, wyrosłych na wspólnym g ru n cie wielowiekowej słowiańskiej tradycji2. Omawiany tom zaskakuje obranym porządkiem diachronicznym , jako że sięgano zarówno po teksty sprzed kilku wieków, jak i utw ory najnowsze, i to w dodatku przynależące do literatury popularnej. Wobec tak „globalnego” podejścia do tem atu, nieuchronnym jest poprzestanie na zasygnalizowaniu pewnych kwestii, które zadziwiają swoją różnorodnością (w artykułach raczej nie znajdziemy banalnych i wielokrot nie analizowanych przykładów literackich), jednakże - siłą rzeczy - wymaga łyby dużo głębszej analizy w kontekście każdego dzieła z osobna. Tym samym m ożem y mówić o dodatkowym walorze tego typu publikacji, jakim jest zapre zentowanie pewnej grupy problem ów badawczych wraz z korpusem tekstów literackich, co niewątpliwie skłoni czytających do pogłębionej refleksji już na poziom ie własnych dociekań naukowych.
Jedną z ważniejszych konkluzji, jaka nasuwa się po przeczytaniu Inspiracji ludowych w literaturach słowiańskich X I - X X I wieku, jest fakt, iż w przypadku literatury pisanej i twórczości ustnej m ożem y mówić o obustronnych inspi racjach, a wręcz nieustannej koincydencji, która na przestrzeni wieków przy bierała różne form y3. Taki stan rzeczy uległ zm ianie dopiero w XIX wieku4. Epoka rom antyzm u stanowi tu w yraźną cezurę, zarów no dzięki wytężonej pracy etnolografów, jak i fascynacji ludowością, która przeniknęła do sztuki wysokiej. Co ciekawe, w literaturze dawniejszej inspiracje przekazam i u st nym i pojawiały się często w utw orach kom icznych, służąc konwencji „świata na opak”5. Na gruncie polskim teksty czerpiące z folkloru „nastaw ione bywają na pod ob ną intencję - głównie m oralistyczną lub dydaktyczną, niepozba- w ioną jednak elem entów n atu ry kom icznej6” (mowa m .in. o Facecjach pol skich, Figlikach czy fraszkach m ieszczańskich). Niem niej adaptacje literackie ludowych wątków m ogą posiadać bardzo różne punkty odniesienia: naśla dować sytuację wykonawczą przynależną przekazom ustnym , wykorzysty wać wzorzec fabularny bajki m agicznej, reinterpretow ać tradycyjne obrzędy czy wreszcie wprowadzać do sztuki pisanej istoty znane z dem onologii ludo wej. Edyta R udolf w artykule Obecność słowiańskiego folkloru we współczesnej polskiej literaturze fantastycznej zwraca również uwagę na nazwy czy im iona
2 Redaktor tom u, Iwonie Rzepnikowskiej, polsko-rosyjska komparatystyka wobec zagadnienia folkloru nie jest bynajm niej obca, o czym świadczy jej praca: Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultury ludowej, Toruń 2005.
3 Por. m.in. A. Szajkin, Bajka a literatura w tradycji staroruskiej, [w:] Inspiracje ludowe w litera turach słowiańskich X - X X I wieku, red. I. Rzepnikowska, Toruń 2009.
4 V. Wróblewska, Literacki żyw ot ludowych nowel, [w:] ibidem, s. 59.
5 A. Orłowska, M otyw y folklorystyczne w rosyjskim poemacie kom icznym X V III wieku, [w:] ibi dem, s. 41-56.
własne zainspirow ane nazwam i autentycznym i lub stylizowanymi na auten tyczne. Artystycznej interpretacji może podlegać również gwara, na co w ska zuje H anna Ratuszna, analizując wpływ folkloru góralskiego na twórczość pisarzy m łodopolskich7.
Rodzajem przekazu ustnego, który zdaje się służyć literackiej trawestacji, jest z pewnością bajka m agiczna8. Swoistym „zapożyczeniom” ulegają rozwią zania fabularne (proces inicjacji protagonisty, bazujący na szeregu prób, jakim musi sprostać etc.), typy bohaterów (donator, antagonista), a nawet formy n ar racji (na przykład stylizacja na ludowy skaz). Część badaczy zwraca również uwagę na reprezentantów ludowego bestiarium , którzy zostali zaadaptowani przez literaturę; mowa między innym i o skrzatach, dziwożonach, rusałkach, topielcach, smokach, diabłach czy wampirach. O ile funkcjonowanie postaci rodem z podań wierzeniowych nie dziwi na gruncie literatury fantastycznej, 0 tyle występowanie ludowych istot demonicznych w twórczości Stefana G ra bińskiego okazuje się dosyć zaskakujące. A drian Mianecki analizuje m ało znany dram at autora Szalonego Pątnika pod tytułem Strzygoń9, w którym dochodzi do konfrontacji światopoglądu tradycyjnego, ludowego, z wiarą chrześcijańską: mowa o chrzcie duszy Strzygonia, która weszła w ciało zmarłego i w ten sposób ukazała się Plebanowi10.
Na uwagę zasługują także rozważania nad literacką fascynacją ludową obrzę dowością, której świadectwem jest cykl bajek Aleksego Remizowa czy Rok Pański Iwana Szmielowa. Tamara Milutina porusza zaś ciekawą kwestię tłumaczenia na inne języki utworów prezentujących specyficzną wizję świata, zrozumiałą w pełni tylko dla współuczestników danej kultury.
Dzięki om awianemu zbiorowi artykułów czytelnik m a okazję uświado mić sobie, że inspiracje folklorem słowiańskim nie ograniczają się do Ballad 1 romansów Adama Mickiewicza, sięgają przede wszystkim dużo wcześniej szych epok i nie są bynajmniej dom eną jednego rodzaju czy gatunku litera ckiego. Wpływ tradycji oralnej może przejawiać się praktycznie na wszystkich poziom ach struktury działa, co na każdym kroku potwierdza spora różnorod ność analizowanych utworów - również pod względem sposobu nawiązywania do wzorców ludowych. Jedyne co m ożna zarzucić Inspiracjom ludowym w lite raturach słowiańskich X I-X X I wieku to fakt, iż m am y do czynienia z publikacją
7 H. Ratuszna, Boginki, ludowe demony kobiece i ich dzieci. Kilka uwag o młodopolskiej fascynacji folklorem, [w:] ibidem, s. 78-79.
8 Zob. też: J. Ługowska, Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, Wrocław 1981; J. Łu gowska, Tradycje i inscenizacje. Szkice literacko-folklorystyczne, Wrocław 1999.
9 Strzygoń stanowi część trylogii dram atycznej Zaduszki.
10 A. M ianecki, Folklor a fantastyka w trylogii dram atycznej „Zaduszki” Stefana Grabińskiego, [w:] Inspiracje ludow e..., s. 149-153.
dwujęzyczną, co nieco utrudnia dokładne zapoznanie się z wszystkimi zawar
tymi weń tekstami. Pomocne okazują się krótkie streszczenia (rosyjskie przy
polskojęzycznych artykułach i polskie przy pracach w języku rosyjskim), nie
mniej zawierają one jedynie bardzo pobieżne informacje na temat treści pre
zentowanych rozpraw. Być może warto było pokusić się o pełny przekład.
Literatura
• Inspiracje ludowe w literaturach słowiańskich XI-XXI wieku, (red.) I. Rzepnikowska, Wydawnictwo Naukowe Mikołaja Kopernika, Toruń 2009.
• Krzyżanowski Julian, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965.
• Ługowska Jolanta, Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury, Zakład N aro dowy im. Ossolińskich, Wrocław 1981.
• Ługowska Jolanta, Tradycje i inscenizacje. Szkice literacko-folklorystyczne, Wydawni ctwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999.
• Rzepnikowska Iwona, Rosyjska i polska bajka magiczna (AT 480) w kontekście kultu ry ludowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2005.
• Sulima Roch, Folklor i literatura. Szkice o kulturze i literaturze współczesnej, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1977.
