Janusz Kuczyński
Skarb denarów rzymskich ze
Skrobaczowa, pow. Busko
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 2, 115-136
SKARB DENARÓW RZYMSKICH ZE SKROBACZOWA r
POW. BUSKO
Jesienią 1962 r. M uzeum Ś w iętokrzyskie zakupiło od m ieszkańca Kielc,
ob. W łodzim ierza G ierow skiego, 76 sztuk denarów rzym skich z okresu ce
sarstw a, pochodzących ze sk arb u znalezionego w 1909 r. w Skrobaczow ie,
pow. Busko. H istoria sk arb u od chw ili znalezienia do m om entu przejęcia go
przez Muzeum Św iętokrzyskie przedstaw ia się następująco. W 1909 r. na
g ru n tac h należących do ówczesnego m a ją tk u w Skrobaczow ie znaleziono
podczas prac rolnych sk arb m onet u k ry ty ch najpraw dopodobniej w naczyniu
glinianym . Znalazca sprzedał odk ry te przez siebie m onety handlarzow i z po
bliskiej Stopnicy. Z kolei drogą zakup u d en a ry przeszły na własność w łaści
ciela m ajątk u w Skrobaczow ie, Bogdana W innickiego. Po śm ierci B. W in
nickiego d enary przejęła jego żona, k tó ra w 1953 r., k o rzystając z pomocy
pośredników , sprzedała je dotychczasow em u właścicielowi, u którego zn a j
dow ały się do października 1962 r., czyli do chw ili zakupienia przez Muzeum
Św iętokrzyskie \
D ługi okres czasu, ja k i m inął od chw ili znalezienia skarbu, oraz k ilk a
k ro tn a zm iana w łaścicieli uniem ożliw iają dziś uzyskanie pełniejszych d a
nych, dotyczących w arunków jego znalezienia, oraz stw ierdzenie, czy zaku
pione d en a ry stanow ią całkow ity skład ilościowy skarbu. S tąd też liczyć się
należy pow ażnie z m ożliwością, że 76 sztuk zachow anych denarów nie r e
p re zen tu je pełnego znaleziska.
S tan zachow ania m onet jest zdecydow anie zły. W szystkie egzem plarze
m ają pow ierzchnie w znacznej m ierze starte. N iekiedy do tego n aw et stop
nia, że tylko z dużą trudnością odczytać było można frag m en ty napisów oraz
rozpoznać w ystępujące w izerunki. Zaznaczyć też należy, że starciu uległy
rów norzędnie zarów no d e n a ry n ajstarsz e jak i najm łodsze. Większość d en a
rów p o k ry ta była niew ielkim nalotem śniedzi. P onadto kilkanaście denarów
w ykazyw ało uszkodzenia, polegające na ro zw arstw ian iu się m etalu oraz
łuszczeniu powierzchni. Pow yższe zjaw isko zaobserw ow ano rów nież na licz
nych den arach w chodzących w skład sk arb u w G o lu b iu 2, przy czym próba
tłum aczenia uszkodzeń działalnością chem icznych czynników glebowych 3 nie
w y d a je się w pełni przekonyw ająca. Być może, uw zględnić tu należy ew en
tu a ln ą niedoskonałość techniczną stru k tu ry m etalu użytego do bicia m onet.
M iarodajnej w tej m ierze odpow iedzi dostarczyć mogą, jak się w ydaje, w
y-116 Janusz K u cz yń sk i
łącznie badan ia m e ta lu rg ic z n e 4. U jm ując liczbowo stan zachow ania d en a
rów , tylko dwa z nich (około 3%) zachow ały się w stanie dobrym , 45 sztuk
(60°/o) jest silnie zatarty ch , a 29 pozostałych (37%) w stanie bardzo złym.
Z estaw ienie chronologiczne denarów ze skarb u w Skrobaczow ie p rz e d
staw ia się następująco:
Z powyższego zestaw ienia w ynika (patrz rów nież Inw en ta rz skarbu, po
zycje n r 1 i 76), że m onety wchodzące w skład sk arb u za w arte są w g ra n i
cach czasowych między 106 a 196 r. n. e.
N ależy rozważyć, czy zachow ane 76 denarów m ożna trak to w a ć jako
z w a rty zespół, nie naruszony od chw ili złożenia w ziemi, i w yciągać w y n i
kające stąd w nioski archeologiczne. E w en tualne u b y tk i m ogły zm ienić za
rów no ram y chronologiczne skarbu, jak i przekształcić procentow y stosunek
m onet, rep rezentujących panow anie poszczególnych cesarzy. P ew n ą pomocą
w dalszych w tej m ierze rozw ażaniach może być przeprow adzenie porów nań
sk a rb u ze Skrobaczow a z innym i skarbam i pochodzącym i z te re n u M ałopolski.
W dalszych zestaw ieniach uw zględniono w yłącznie opublikow ane skarby
denarów , o któ ry ch wiadom o, że zachow ały się w pełnym lub niem al pełnym
składzie ilościowym. T abela I przedstaw ia procentow ą stru k tu rę skarbów
w porów naniu ze skarbem skrobaczow skim . Za podstaw ę szczegółowszej
analizy przyjęto grupy denarów od okresu N erw y do Septim iusza S ew era
(96 — 211 r. n. e.), a to z uw agi na fa k t najliczniejszego w ystępow ania de
narów tych cesarzy (z w y jątk iem m onet S eptim iusza Sew era) w skarbach.
P on ad to celem w iększej przejrzystości do liczby m onet poszczególnych ce
sarzy zaliczono w ystępujące także m onety ich żon oraz m onety w spółpanu-
jących 5.
Z tab eli I w ynika, że sk arb ze Skrobaczow a swą w ew n ętrzn ą stru k tu rą
nie odbiega w sposób decydujący od przeciętnej, w łaściw ej dla uw zględnio
n ych w tab eli skarbów . Jeszcze lepiej ilu stru je to w yk res graficzny danych
liczbow ych zestaw ionych w tab eli I.
J a k widać, m imo pew nej różnicy procentow ej, odbiegającej nieco dla
sk arb u ze Skrobaczow a od średniej analizow anych skarbó w — linie obu w y
kresów k ształtu ją się w zasadzie analogicznie. Pozw ala to, oczywiście z za
chow aniem dużej ostrożności, przyjąć, że ew entualn e u b y tk i m usiały być
nieznaczne, skoro nie zakłóciły typow ej stru k tu ry chronologicznej.
T r a j a n ...2
H a d r i a n ...9
E l i u s z ...1
A ntoninus P i u s ... 16
F au sty n a I, żona A ntoninusa P iusa
.
. 12
M arek A u r e l i u s z ... 16
F au sty n a II, żona M arka A ureliusza .
. 5
Lucjusz W e r u s ... 2
L ucilla, żona Lucjusza W erusa . . . .
1
K o m m o d u s ...
.
7
K ryspina, żona K o m m o d u s a ... 3
S eptim iusz S e w e r ... 1
J u lia Domna, żona S eptim iusza S ew era
1
Ł ą c z n i e denarów . .
76
TABELA I
\
\
s k a r b\
\
\
\
\
\
\
.
\
panujący\
\
C h m ie ló w P ia sk o w y pow . O p a tó w1
D ą b r o w n oi
p ow. Z a w ie r c ie K o r y tn ic a p ow . J ę d r z e jó w M a lk o w ic e pow. P iń c z ó w N ie tu lis k o M ał eI
j
p ow. O p at ówI
N ie tu lis k o M ał eII
p ow . O p a tó w P r z ę d z e l pow . N is k o Z u b o w ic e p ow. T o m a sz ó w L u b . śre dnio °/o S k r o b a c z ó w pow. B u sk o przed 96 r. n. e. 25i
51
10 1030
—
11—
Nerwa 1—
—
1 1 2—
0,5—
Trajan 24 2 8 2 7 10 39—
123
Hadrian 18 16 5U
14 10 17 6 12 13 A ntoninus Pius 13 37 37 38 32 33 3 26 27,5 .37 Marek A ureliusz 15 27 42 42 25 22 1 43 27 33 Kommodus 3 16 35
10 12—
24 9 12 Septim iusz Sew er 11
—
1 1—
i
12
po 211 r. n. e.
S T R U K T U R A C H R O N O L O G I C Z N A S K A R B Ó W W Y R A Ż O N A S T O S U N K I E M P R O C E N T O W Y M
M O N E T R E P R E Z E N T U J Ą C Y C H O K R E S Y P A N O W A N I A P O S Z C Z E G Ó L N Y C H C E S A R Z Y
N ależy jeszcze rozpatrzyć granice czasowe skarbów uw zględnionych
w tab eli I.
Z tab eli III w ynika, że końcow e m onety przew ażającej większości an a
lizow anych skarbów pochodzą z okresu panow ania Septim iusza Sew era.
N iektóre kończą się nieco wcześniej, żaden natom iast nie przekracza tej g ra
nicy. S tąd też z dużą dozą praw dopodobieństw a przyjąć można, że d en ary
S eptim iusza Sew era i jego żony, J u lii Domny, będące w śród zachowanych
76 denarów najm łodszym i m onetam i, są zarazem pierw otnie końcow ym i m o
n etam i skarbu. Równocześnie w oparciu o przeprow adzoną analizę należy
liczyć się z możliwością, że w śród ew entualn ych ubytków były m onety po
chodzące sprzed 106 r. n. e.
P odkreślić raz jeszcze należy, że przeprow adzona powyżej analiza, m a
jąca na celu prześledzenie stan u zachow ania sk arb u ze Skrobaczow a, mimo
pozytyw nych rezultatów jest wysoce hipotetyczna i jako tak a nie upow ażnia
do tra k to w a n ia 76 posiadanych przez M uzeum Ś w iętokrzyskie denarów jako
całkow icie zachowanego skarbu. Pozw ala jedn ak na stw ierdzenie, że ew en
tu a ln e u b y tk i nie w płynęły w sposób decydujący na zm ianę jego ram chro
nologicznych oraz stru k tu rę w ew n ętrzn ą, w yrażoną w zajem nym stosunkiem
ilościow ym m onet rep rezen tu jący ch poszczególnych cesarzy. W św ietle tego
sk a rb ze Skrobaczow a zaliczyć m ożna do najliczebniejszej na om aw ianym
te re n ie gru p y skarbów m onet rzym skich, zaw ierających m onety z okresu
118 Janusz K u cz yń sk i
m iędzy drugą połową I w ieku n. e. a przełom em II i III w ieku n. e. przy jedno
czesnej przew adze ilościowej m onet A ntoninusa P iusa i M arka A ureliusza.
W trak cie określania denarów 6 stw ierdzono, że w szystkie w y b ite zostały
w m ennicy rzym skiej. Ponadto, mimo b ra k u okazów unikatow ych, podkreślić
należy dużą różnorodność denarów w chodzących w skład skarbu. I tak : nie
w y stęp u ją d en ary 'pochodzące z jednego stem pla, a w grupach d enarów
ce-TABELA II
G R A F I C Z N E P O R Ó W N A N I E C H R O N O L O G I C Z N E J S T R U K T U R Y S K A R B U Z E S K R O B A C Z O W A Z E Ś R E D N I Ą D L A S K A R B Ó W U W Z G L Ę D N I O N Y C H W T A B E L I I
OSADNICTWO OKRESU RZYMSKIEGO OKOLIC SKROBACZOWA
L e g e n d a
9 stanowiska wczesno rzymskie • stanowiska późno rzymskie O stanowiska n ieok reślon e © monety skarby monet a inne importy i . B e s z o w a 11. G r a b o w a 21. M a g i e r ó w 31. S i e c z k ó w 2. B i a ł o b o r z e 12. J a n in a 22. M a r z ę c i n 32. S k o r o c i c e 3. B i s k u p i c e 13. J a s t r z ę b i e c 23. M i k u ł o w i c e 33. S k r o b a c z ó w 4. B o r z y m ó w 14. J u r k ó w 24. N i e c i e s ł a w i c e 34. S t a r a W ie ś 5. B r z o z ó w k a 15. K a w c z y c e 25. O l e ś n i c a 35. S t a r y K o r c z y n 6. B u s k o 16. K o b y l n i k i 26. O r z e l e c M a ł y 36. S t o p n i c a 7. C h w a l i b o g o w i c e 17. K o l o n i a F a l ę c k a 27. O s t r o w c e 37. S z a n i e c 8. D z i e s ł a w i c e 18. K o ł a c z k o w i c e 28. P i e s t r z e c 38. W i n i a r y G ó r n e 9. F a l ę c i n 19. K o m o r ó w 28a. R a d z a n ó w 39. Z a g o ś ć 10. G a l ó w 20. Ł u b n i c e 29. R y t w i a n y 40. Z b o r ó w
120
sarzy, którzy reprezentow an i są w skarb ie najliczniej, niem al nie m a
(z w yjątkiem denarów H adriana) denarów z ty ch sam ych lat, w ystępujące zaś
m onety pochodzą z kolejnych la t panow ania cesarzy. Podobne zróżnicow anie
chronologiczne stw ierdzono rów nież w skarb ie z G olubia 7.
Miejscowość znalezienia sk arb u — Skrobaczów — położona jest u pod
nóża północnego stoku lessowej fałdy, rozciągającej się m iędzy B uskiem
a Stopnicą i opadającej ku dolinie rzeki W schodniej. P iaszczyste jej pobrzeża
oraz słabo rozw inięte dorzecze są obszarem o znacznym zagęszczeniu s ta
now isk archeologicznych 8. W śród nich dom inują ilościowo stanow iska p a
leolityczne i neolityczne, n atom iast stano w isk a z okresu rzym skiego są
znacznie m niej liczebne. D otychczas na obszarze otaczającym dookoła S k ro
baczów w prom ieniu m niej więcej 20 km zarejestrow an o ich 4 1 9 (tabela I).
Z nich tylko jedno było przedm iotem system atycznych b ad ań w ykopalisko
w ych 10, na czterech przeprow adzono b adania ratow nicze, a pozostałe znane
są z badań pow ierzchniow ych lub znalezisk przypadkow ych. Rozm ieszczenie
stanow isk rzym skich w ykazuje pew ną praw idłow ość, polegającą na w y stę
pow aniu ich w dość zw artych grupach. W gran icach najw iększej z nich z n a j
du je się Skrobaczów.
Mało zaaw ansow any stan b adań om aw ianego tere n u uniem ożliw ia jed n ak
szerszą in te rp re ta c ję odbyw ających się tu procesów osadniczych. Z w spo
m nianych 41 stanow isk — 16 odnieść można do wczesnego a 6 do późnego
pcdokresu rzym skiego. Bliższe określenie 19 pozostałych stanow isk nie jest
chw ilowo możliwe. Z arazem wobec nieustalonej chronologii 19 stanow isk
nie jest pew na dotychczasow a, być może pozorna, przew aga ilościowa s ta
now isk w czesnorzym skich nad późnorzym skim i. Dalsze bad an ia mogą za
rów no potw ierdzić dotychczasow y stan, ja k też całkow icie go zmienić. P o
m ijając jed n ak kw estię dokładniejszych u staleń chronologicznych, podkreślić
należy znaczne zagęszczenie osadnictw a z okresu rzym skiego w tej części
obecnego pow iatu buskiego.
Im po rty rzym skie znane są z 16 stanow isk (w tym 13 stanow isk z m one
tam i). Tylko 3 im porty (w tym jedna m oneta) w y stąpiły w w iększych zespo
łach. Pozostałe zaliczają się do znalezisk przypadkow ych. M onety rzym skie
z om aw ianego te re n u pochodzą w 85°/o z I i II w. n. e., przy czym najw cześ
niejszym jest den ar W espazjana (69—79 r. n. e.) z Oleśnicy J1. N ajpóźniejszą
je st m oneta A rkadiusza (395— 408 r. n. e.) z G rabow a 12. Zarazem m arg in e
sowo trzeba zauw ażyć, iż daty znalezienia poszczególnych luźnie odk ry w a
nych m onet w m iejscow ościach pobliskich Skrobaczow ow i w y kluczają możli
wość ich pochodzenia z ew entualnie rozproszonego w śród ludności sk arb u
skrobaczow skiego, a skutkiem fałszyw ych inform acji zarejestro w an y ch jako
odrębne znaleziska.
B ezpośrednie sąsiedztw o ówczesnego szlaku handlow ego przebiegającego
wzdłuż W isły 13 m iało zapew ne w pływ na ożyw ienie m iejscow ej w ym iany
handlow ej. W jak im stopniu potw ierdzeniem tego są licznie w ystępujące
m onety oraz inne rodzaje im portów — tru d n o ustalić wobec niezadow ala
jącego stan u b adań archeologicznych om aw ianego teren u . Ja k dotychczas —
nie zarejestrow ano tu w ystępow ania cenniejszych typów im portów . Jedy ny m
w yróżniającym się zespołem je st sk arb ze Skrobaczow a.
B rak ścisłych danych o sposobie u k ry cia sk arb u w ziem i uniem ożliw ia
bliższe określenie jego ch a rak teru , poza bezspornym , ja k się w ydaje,
zali-TABELA III
G R A N I C E C H R O N O L O G I C Z N E S K A R B Ó W U W Z G L Ę D N I O N Y C H W T A B E L I I
czeniem go do gru p y tak zw anych straconych depozytów zw rotnych 14. Duża,
wynosząca 90 lat, rozpiętość chronologiczna m onet w ystępujących w sk arb ie
w yklucza niem al całkow icie możliwość jednoczesnego przew iezienia ich na
nasze tere n y i przem aw ia za długim okresem jego tezauryzacji. P o nad to
daleko posunięte starcie pow ierzchni m onet w skazuje, że m iędzy m om entem
w ybicia a zdeponow aniem w ziem i były przez dłuższy czas w obiegu. Szcze
gólnie w ażnym fak tem jest przy tym silne starcie pow ierzchni końcow ych
m onet skarbu, co, w połączeniu z w ybiciem m onety końcow ej w latach 193 —
196 n. e., pozw ala przyjąć, że sk arb został zdeponow any w ziem i około p o
-122 Janusz K u cz yń sk i
łowy III w ie k u 15. Głów nym zastrzeżeniem p rzy przytoczonym w niosku jest
b ra k pewności odnośnie do zachow ania się końcow ej m onety sk arb u w śród
76 denarów p rzejętych przez M uzeum Św iętokrzyskie. P ew nych dalszych
przyczynków , dotyczących praw idłow ości przy jęteg o pow yżej d atow ania,
dostarczyć by m ogła bliższa znajom ość osadnictw a okresu rzym skiego w oko
licach Skrobaczow a, Ja k jed n ak zostało to ju ż zasygnalizow ane, pobliski
teren, mimo zarejestro w an ia na nim licznych stanow isk, należy do słabiej
zbadanych pod względem archeologicznym obszarów woj. kieleckiego
IN W E N T A R Z S K A R B U
I d e n t y f i k a c j ę d e n a r ó w p r z e p r o w a d z o n o n a p o d s t a w i e p r a c y H . M a t t i n g l y Coin s o f th e R o m a n E m p i r e in t h e B r itish M u s e u m ( L o n d y n , t . III/1 9 3 6 , t . IV /1940 i t . V /1950). W o p i s i e d e n a r ó w p r z y j ę t o n a s t ę p u j ą c e z a s a d y : c z ę ś c i l e g e n d t r u d n o c z y t e l n e s k u t k i e m z a t a r c i a l u b w a d l i w e g o o d b i c i a s t e m p l a , l e c z m o ż l i w e d o z r e k o n s t r u o w a n i a , u j ę t o w n a w i a s y . L i t e r y i c y f r y n i e d a j ą c e s i ę o d t w o r z y ć w y k r o p k o w a n o . M i e j s c a n a p i s ó w r o z d z i e l o n e w i z e r u n k i e m o z n a c z o n o z n a k i e m p a u z y . N u m e r a c j a z d j ę ć d e n a r ó w n a t a b l i c a c h o d p o w i a d a n u m e r a c j i p o n i ż s z e g o i n w e n t a r z a , p r z y c z y m n a t a b l i c a c h p r z e d s t a w i o n e z o s t a ł y w y ł ą c z n i e d e n a r y z a c h o w a n e w d o b r y m s t a n i e . Z d j ę c i a d e n a r ó w w y k o n a ł H . P i e c z u l . TRAJAN (98 — 117 r.)1. 106 r. Av. IM[P] ... [AV]G GER DAC P [M ]... Popiersie cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. ... [SP]QR OPTIMO PRINC Postać siedzi na tronie w lewo, trzy m ając róg obfitości i paterę.
Mat. III, s. 72, poz. 288—293 Waga: 2.55 2. 112— 113 r. Av. IMP CAE[S] NER TRAIAN OPTIM AVG GER[M DAC] Głowa
cesarza w prawo.
Rv. [PAR]THICO PM T[R] — P COS VI PP [SJPQR Nagi Mars kroczy w prawo, trzym ając w łócznię.
Mat. III, s. 121, poz. 617—618 Waga: 3.03 HADRIAN (117 — 138 r.)
3. 119—138 r. Av. [IMP] CAESAR TRAIAN H — ADRIANVS A[VG] Popiersie cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. ... Mars stoi w prawo, trzym ając w łócznię (?).
Mat. III, s. 255, poz. 113 Waga: 3.23
4. 125—128 r. Av. H[A]DRIANVS — AVG[VS] ... Głowa cesarza w w ieńcu w prawo. Rv. C[OS — III] Neptun stoi w lewo, w spierając prawą nogę na
dziobie statku. Przez nogę przerzucony płaszcz, w ręku trzyma delfina.
Mat. III, s. 284—285, poz. 348—349 Waga: 2.79 5. 134— 138 r. Av. HADRIANVS — AVG ... Głowa cesarza w prawo.
Rv. ANNO — NA AVG Modius z pięciom a sym etrycznie rozm iesz czonym i kłosami.
Mat. III, s. 317, poz. 595—596 Waga: 2.90
6. 134— 138 r. Av. [HADRIA]NVS — AVG [COS III PP] Głowa cesarza w wieńcu w prawo.
Rv. FORTVNAE — REDVCI Fortuna siedzi na tronie w lewo, trzy mając ster i róg obfitości.
7. 134— 138 r. Av. [HAD]RIANVS — [AVG COS III PP] Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. M O N.—. AVG Junona stoi w lew o, trzym ając w agę i róg ob fi tości.
Mat. III, s. 326, poz. 677—682 Waga: 2.65 8. 134— 138 r. Av. HADRIANVS — AVG COS III PP Głowa cesarza w w ieńcu
w prawo.
Rv. SALV[S] — A[VG] Salus stoi w lew o, trzym ając paterę nad zapalonym ołtarzem.
Mat. III, s. 331, poz. 726 Waga: 2.80 9. 134— 138 r. Av. HADRIANVS — AVG C[OS] ... Głowa cesarza w prawo.
Rv. VICTORIA — AVG Victoria siedzi na krześle w lewo, szcze góły zatarte.
Mat. III, s. 335, poz. 759 Waga. 2.85 10. rok nieo- Av. ... V ... — ... Głowa cesarza w prawo,
kreślony Rv. ... Postać stoi w lew o.
Monetę określono na podstaw ie w izerunku cesarza. Waga: 2.84 11. rok n ieo- Av. ... — AVG ... Głowa cesarza w prawo,
kreślony Rv. ... Postać stoi przed ołtarzem.
Monetę określono na podstaw ie w izerunku cesarza. Waga: 3.17 ELIUSZ (137 r.)
12. 137 r. Av. [L AE]LIVS — CA[ESAR] Głowa Eliusza w prawo.
Rv. TR [POT] — COS II, u dołu: CONCORD Concordia siedzi na krześle w lew o, trzym ając paterę (?) i róg obfitości.
Mat. III, s. 366, poz. 982 Waga: 2.87 ANTONINUS PIUS (138 — 161 r.)
13. 144 r. Av. ANTONINVS — AVG PIV[S P ]P Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. COS III — [DE]S IIII Virtus stoi w lew o, trzymając włócznię. Szczegóły zatarte.
Mat. IV, s. 72, poz. 505 Waga: 3.12 14. 145— 161 r. Av. ANTONINVS — [AVG P]IV S PP Głowa cesarza w w ieńcu
w prawo.
Rv. COS — IIII A equitas stoi w lew o. trzym ając w agę i laskę. Mat. IV, s. 75, poz. 512—518 Waga: 3.14 15. 148—149 r. Av. A[NT]ONINVS [AVG — PI]VS PP TR[P] XII Głowa cesarza
w w ieńcu w prawo.
Rv. [C]OS — И[И] Salus stoi w lew o przed ołtarzem, trzymając paterę i w iosło.
Mat. IV, s. 96, poz. 670—673 Waga: 2.56 16. 148— 149 r. Av. [ANTOJNINVS AVG — PIVS P P [TR] P X II Głowa cesarza
w w ieńcu w prawo.
Rv. ... Postać kobieca stoi w lew o przed ołtarzem, trzym ając róg obfitości i w iosło (?).
124 Janusz K u c z y ń sk i
17. 149—150 r. Av. ANTO[NINVS] AVG — PIVS PP TR P X III Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. COS — IIII Bonus Eventus stoi w lewo, trzym ając patei-ę i róg obfitości.
Waga: 2.65 18. 152— 153 r. Av. ANTONINVS AV[G] — PIV S PP TR P XVI Głowa cesarza
w w ieńcu w prawo.
Rv. [COS] — IIII Postać stoi w lew o, szczegóły zatarte. Mat. IV, s. 115, poz. 790—793 Waga: 2.89 19. 153— 154 r. Av. ANTONINVS AVG PI—VS PP TR[P] XVII Głowa cesarza
w w ieńcu w prawo.
Rv. LIBER[ALITAS VII] — C[OS] IIII Liberalitas stoi w lew o, trzym ając w obydwu rękach róg obfitości.
Mat. IV, s. 119, poz. 817. Waga: 3.02 20. 153— 154 r. Av. [ANTONI]NVS AVG PI—VS P P [TR P X V ]II Głowa cesarza
w w ieńcu w prawo.
Rv. COS IIII Fortuna stoi w lew o, trzym ając ster i róg obfitości (?). Mat. IV, s. 118, poz. 811 Waga: 2.86
21. 154— 155 r. Av. ANTONINVS AVG PI—VS PP [TR P XVIII] Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. COS — [IIII] Vesta stoi przed ołtarzem w lew o, trzym ając paterę i palladium .
Mat. IV, s. 121, poz. 829 Waga: 2.92
22. 155— 156 r. Av. AN[TO]NINVS AVG PI[VS PP IMP II] Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. [TR POT X IX — COS IIII] Postać stoi w prawo, trzym ając róg obfitości i ster w sparty na kuli.
Mat. IV, s. 125, poz. 855 Waga: 3.05
23. 156— 157 r. Av. [ANTONINVS AVG] PIVS [PP IMP II] Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. TR P [XX] C [0 ]S IIII Ceres siedzi na krześle w lewo, trzy m ając pochodnię.
Mat. IV, s. 128— 129, poz. 876—877 Waga: 2.34
2i. 157— 160 r. Av. A[NTONIN]VS AVG — PIVS P[P] IMP II Głowa cesarza
w w ieńcu w prawo.
Rv. ... Postać stoi w lewo, trzymając róg obfitości.
Waga: 3.18 25. 161 r. Av. DIVVS ANTONINVS Głowa cesarza w prawo.
Rv. CON[SE]CRAT[IO] Orzeł stoi na kuli w prawo z głową zw ró coną w lew o.
Mat. IV, s. 393, poz. 41—48 Waga: 2.93 26. 161 r. Av. DIVVS ANTONINVS Głowa cesarza w prawo.
Rv. DIVO — [PIO] Prostokątny ołtarz z płom ieniem (?) na w ierz chołku.
Mat. IV, s. 395, poz. 70 Waga: 3.05 27. rok n ieo- Av. ... NVS — PIVS ... Głowa cesarza w w ieńcu w prawo,
kreślony
Rv. ... Postać stoi w lew o, trzymając róg obfitości. Szczegóły zatarte. Waga: 2.93
28. rok nieo- Av. ... Głowa cesarza w prawo, kreślony Rv. ... W izerunek całkowicie zatarty.
Monetę określono na podstaw ie w izerunku cesarza. Waga: 2.14 FAUSTYNA I (żona Antoninusa Piusa)
29. po 141 r. Av. DIVA — FAVSTIN A Popiersie Faustyny w w elonie w prawo. Rv. AETER — [NITAS] Junona stoi w lew o, trzym ając berło.
Mat. IV, s. 53, poz. 345—350 W aga. 2.84 30. po 141 r. Av. DIVA — [FAVST]INA Popiersie Faustyny w w elonie w prawo.
Rv. ... Postać stoi w lewo.
Mat. IV, s. 52—54, poz. 339—358 Waga: 3.21 31. po 141 r. Av. [DIVA] — FAV[STINA] Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. [AETER] — NIT[AS] Postać stoi w lewo.
Mat IV, s. 52—54, poz. 339—358 Waga: 3.05 32. po 141 r. Av. [D]IVA — FAVST[INA] Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. ... Postać stoi w lewo.
Mat. IV, s. 52—54, poz. 339—358 Waga: 2.83 33. po 141 r. Av. DIVA — FA VSTINA Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. AVGV — [STA] Ceres stoi w lewo, trzym ając długą pochodnię. Mat. IV, s. 60, poz. 421 Waga" 2.99 34. po 141 r. Av. [D]IVA FAV — STIN[A] Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. [AETE]R — [NITAS] Fortuna stoi w lewo, trzymając kulę i ster.
Mat. IV, s. 55, poz. 366 Waga: 2.78 35. po 141 r. Av. DIVA — FAV[STINA] Popiersie Faustyny w w elonie w prawo.
Rv. [AETER] — NIT[AS] Postać stoi w lewo, trzymając w elon łu kowato otaczający głowę.
Mat. IV, s. 56, poz. 374—381 Waga: 2.57 36. po 141 r. Av. DIVA — FA V[STINA ] Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. CONS[EC]R — A T I[0] Paw biegnący w prawo z głową zw ró coną w lew o.
Mat. IV, s. 66, poz. 473—476 Waga: 3.00 37. po 141 r. Av. DIVA — [FA]VSTIN[A] Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. AVGV — [STA] Ceres stoi w lewo, trzym ając pochodnię. Mat. IV, s. 60, poz. 416—418 Waga: 3.14 38. po 141 r. Av. DIVA AVG — FAV[ST1NA] Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. ... Pietas stoi w lew o przed ołtarzem.
Mat. IV, s. 46, poz. 312—313 Waga: 2.73 39. po 141 r. ? Av. ... Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. ... Vesta (?) siedzi na krześle w lewo.
Mat. IV, s. 62, poz. 443 Waga: 2.73 40. po 141 r. Av. [D]IVA FAV — ST[INA] Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. ... Postać stoi w prawo.
Mat. IV, s. 52—54, poz. 339—358 Waga: 3.07 MAREK AURELIUSZ (161 — 180 r.)
41. 145—160 r. Av. [AVRE]LIVS CAE — ... Głowa Marka A ureliusza w prawo. Rv. C[OS] II Honos stoi w lew o, trzym ając róg obfitości i gałązkę.
126
42. 147—148 r. A v. A[VRELI]VS CAES — [A R ]... [P]II F Głowa Marka Aureliusza w prawo.
Rv. ... Minerva stoi w prawo, trzym ając w łócznię i tarczę. Mat. IV, s. 92, poz. 636—638 Waga: 3.00 43. 148—149 r. Av. AVRELIVS CAE — SAR [AVG] ... Głowa Marka Aureliusza
w prawo.
Rv. TR POT III — COS II M inerva stoi w prawo, trzym ając w łócznię i tarczę.
Mat. IV, s. 99, poz. 690 Waga: 2.99 44. 148—149 r. Av. A V R E L[IV S]— CAE[SAR] ... Głowa Marka Aureliusza w prawo.
Rv. ... Postać stoi w lew o (?), szczegóły zatarte.
Mat. IV, s. 99— 100, poz. 690—701 Waga: 2.95 45. 153—154 r. A v. AVRELIVS [CAE]S — AR AVG PII FIL Głowa Marka A ure
liusza w prawo.
Rv. TR POT V—III COS II M inerva stoi w lew o, trzym ając sow ę, tarczę i włócznię.
Mat. IV, s. 120, poz. 822 Waga: 2.86 46. 159—160 r. Av. [AV]RELIVS CAES[AR] [A]VG PII F Głowa Marka A ure
liusza w prawo.
Rv. ... DESIG III Mars stoi w prawo, trzym ając tarczę i włócznię. Mat. IV, s. 149, poz. 1002— 1003 Waga: 2.85 47. 161 r. Av. D[IVVS] — ... Głowa cesarza w prawo.
Rv. D[IVO] — PIO Prostokątny ołtarz.
Mat. IV, s. 395, poz. 71—73 Waga. 2.77 48. 163—164 r. Av. [ANTONI]NVS AVG — [ARMENT.ACVS] Głowa cesarza
w w ieńcu w prawo.
Rv. PM TR P XVIII [IM]P II COS III u dołu ARMEN
A rm enia siedzi w lew o, w spierając głow ę na ręku. Przed nią
tarcza. _
Mat. IV, s. 422, poz. 275—276 Waga: 2.58 49. 165—166 r. Av. M ANTONINVS AVG — ARM [PARTH MAX] Głowa cesarza
w w ieńcu w prawo.
Rv. TR P X X IMP IIII — COS III Postać stoi w prawo trzym ając tarczę w spartą na pniu (?). Według analogii na tarczy pier
. . . VIC w otm e napis р д К ‘
Mat. IV, s. 441—442, poz. 406—410 Waga: 3.30
50. 169—170 r. Av. M ANTONINVS — AVG TR P X X [IIII] Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. COS — [III] Salus stoi w prawo, szczegóły zatarte. Mat. IV, s. 458, poz. 514 Waga: 2.76
51. 171—172 r. Av. M ANTONINVS — [AVG TR P XXVI] Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. [IMP VI — COS] III A equitas stoi w lewo, trzymając wagę i róg obfitości.
Mat. IV, s. 465, poz. 561 Waga: 2.99 52. 177—180 r. Av. [M AVR]EL ANT — ONINVS ... Głowa cesarza w wieńcu
w prawo.
Rv. ... Mars stoi w prawo, trzym ając tarczę i włócznię. Mat. IV, s. 486, poz. 693 Waga: 2.77
53. 178—179 r. Av. M AVREL A — NTONINVS A[VG] Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. TR [P X X XIII] — IMP [X С] OS III P[P] Mars stoi w prawo, trzym ając w łócznię i w spierając się na tarczy.
Mat. IV, s. 504, poz. 786—787 Waga: 2.60 54. 178— 179 r. Av. [M AVRE]L ANT — ONINVS AVG Głowa cesarza w w ieńcu
w prawo.
Rv. [TR P X X XIII] IMP X COS III P[P] Salus siedzi na krześle w lew o, trzym ając gałąź nad w ijącym się pod nią wężem . Mat. IV, s. 504, poz. 789 Waga: 3.04 55. 178—180 r. Av. ... [AV]REL ANT — ONINV[S] ... Głowa cesarza w w ieńcu
w prawo.
Rv. ... w izerunek zniszczony.
Mat. IV, s. 486—487, poz. 692—697 Waga: 2.62 56. rok n ieo- Av. ... Głowa cesarza w w ieńcu w prawo,
kreślony Rv. ... Postać stoi w lew o (?).
M oneta przypisywana M arkowi A ureliuszow i na podstaw ie wizerunku.
Waga: 2.89 FAUSTYNA II (żona Marka Aureliusza)
57. 138—160 r. Av. [FAV ]STINA — ... Popiersie Faustyny w prawo. Rv. [AVGVS]T[I] — P il [FIL] Postać stoi w lewo.
Mat. IV, s. 167, poz. 1099 Waga: 2.83 58. 161—176 r. Av. [FAVS]TINA — AVG[VSTA] Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. ... V enus siedzi na krześle w lew o, szczegóły zatarte. Mat. IV, s. 407, poz. 169 Waga: 2.68 59. 161—176 r. Av. FA VSTIN A AVGVST[A] Popiersie Faustyny w prawo w
ste-fanonie.
Rv. SA[ECV]LI F[E]LICIT D w oje dzieci na tronie.
Mat. IV, s. 403, poz. 140 Waga: 2.95 60. po 176 r. Av. DIVA FAV — [S]TIN A PI[A] Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. A[E]TER — NIT[AS] Postać stoi w lew o w sparta na ołtarzu, trzym ając paterę.
Mat. IV, s. 489, poz. 710 Waga: 2.68 61. po 176 r. Av. DIVA FAV — STINA P IA Popiersie Faustyny w prawo.
Rv. AET[ER] — NI[TAS] Ceres stoi w lewo, trzymając pochodnię. Mat. IV, s. 489, poz. 706—708 Waga: 3.05 LUCJUSZ WERUS (161 — 169 r.)
62. 163—164 r. Av. [L VE]R VS AVG — ARM[ENIA]CVS Głowa Lucjusza w prawo. Rv. [TR P IIII] IMP II [COS II] Postać stoi w lew o (?).
Mat. IV, s. 424, poz. 282—289. Waga: 2.78 63. 164— 165 r. Av. L VERVS A[VG] — ARM[ENIACVS] Głowa Lucjusza w prawo.
Rv. TR P V [IMP II COS II] Victoria kroczy w lewo, trzymając róg obfitości.
Mat. IV, s. 437, poz. 380—383 Waga: 2.67 LUCILLA (żona Lucjusza Werusa)
128 Janusz K u c z y ń sk i
Rv. [IV]NONI — ... Junona siedzi na krześle w lewo, trzym ając dziecko i kw iat (?).
Mat. IV, s. 431, poz. 343— 345 Waga: 2.78 KOMMODUS (180 — 193 r.)
65. 177— 178 r. Av. L AVREL COMM — [OJDVS AVG Głowa Kom modusa w w ieńcu w prawo.
Rv. TR P III I — MP II [COS PP] Salus siedzi na krześle w lew o, szczegóły zatarte.
Mat. IV, s. 503, poz. 777 Waga: 2.63 66. 179— 180 r. Av. ... — MODV[S] ... Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. TR P V IMP — III С [OS II PP] Fortuna siedzi na krześle w lewo, trzym ając róg obfitości.
Mat. IV, s. 508, poz. 810 Waga: 2.70
67. 181— 182 r. Av. [M] ANTONINVS COM — [MODVS A]VG Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. TR P VII [IM]P IIII [CO]S III [P]P Felicitas stoi w lew o, trzym ając berło i kaduceusz.
Mat. IV, s. 702, poz. 84a. Waga: 2.78
68. 183— 184 r. Av. [C]OMM ANT — AVG P [BRIT FEL] Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. P M TR P [VIIII IMP VII] COS III P P, u dołu napis: ANN. Annona stoi w lewo, trzym ając statuetkę (?) i róg obfitości. U jej stóp z przodu modius, z tyłu przód okrętu.
Mat. IV, s. 714, poz. 144 Waga. 3.12 69. 184— 185 r. Av. COMM ANT — ... Głowa cesarza w w ieńcu w prawo.
Rv. [P M TR P X IMP VII COS IIII P P] Jupiter siedzi na tronie w lewo. Szczegóły zatarte.
Mat. IV, s. 716, poz. 151 Waga: 3.11 70. 186 r. Av. [COM]M ANT — [P FEL AVG BRIT] Głowa cesarza w w ieńcu
w prawo.
Rv. [P M TR P XI IMP VII С] OS V [P]P Kommodus stoi na pod w yższeniu w prawo. Przed nim żołnierze stoją w lew o. U dołu nieczyteln y napis, prawdopodobnie FID EXERC.
Mat. IV, s. 725, poz. 199 Waga. 2.40 71. 190 r. Av. M [C]OMM ANT P [FE] — L AVG BRIT P P Głowa cesarza
w w ieńcu w prawo.
Rv. LIB AVG P M TR — P XV CO[S VI] Libertas stoi w lewo, trzym ając pileus (?) i laskę.
Mat. IV, s. 741, poz. 278 Waga: 3.23 KRY SPINA (żona Kommodusa)
72. 180— 183 r. Av. CRISPINA — AVGV[STA] Popiersie Kryspiny w prawo. Rv. [IVNO] Junona stoi w lewo.
Mat. IV, s. 695, poz. 41 Waga: 3.19 73. 180— 183 r. A v. [CR]ISPINA — AVGV[STA] Popiersie K ryspiny w prawo.
Rv. ... W izerunek zatarty.
Waga: 3.21 74. 180— 183 r. Av. CRISPINA — AVGVSTA Popiersie K ryspiny w prawo.
Rv. VE — NVS Venus stoi w lew o, trzym ając jabłko. Mat. IV, s. 696, poz. 44—46 Waga: 2.22 SEPTIM IUSZ SEWER (193 — 211 r.)
75. 195 r. Av. [SE]PT SEV PE — R[T] ... Głowa cesarza w w ieńcu w prawo. Rv. ... Postać kobieca stoi w lewo, trzym ając róg obfitości oraz
drugi przedmiot, nie rozpoznany skutkiem zatarcia. Mat. V, s. 41, poz. 125 Waga: 2.99 JULIA DOMNA (żona Septim iusza Sewera)
76. 193— 196 r. Av. [IVLI]A DO — MN[A AVG] Głowa Julii w prawo.
Rv. [VENE]RI — VI[CTR] Venus stoi w prawo, w spierając się o niską kolum nę. W ręku trzyma jabłko (?).
Mat. V, s. 27, poz. 50 Waga: 2.55
130 Janusz K u cz yń sk i
132 Janusz K u czyń ski
PRZYPISY
1 Historia skarbu na podstaw ie pisem nej relacji sprzedawcy — w Archiwum Działu Archeologicznego Muzeum Św iętokrzyskiego w Kielcach.
2 A. Krzyżanowska S karb denarów rzym skich z Golubia nad Dnuęcą, „Wia domości N um izm atyczne”, 1960/IV, z. 3, s. 131—132.
3 A. Krzyżanowska, op. cit., s. 132.
4 Na podstaw ie orzeczenia doc. dra W acława Różańskiego z Krakowa.
5 Dane, dotyczące uwzględnionych w tabeli I skarbów zaczerpnięte zostały z następujących prac: M. Gumowski Moneta rzy m sk a w Polsce, „Przegląd A rcheologiczny”, 1958/X, s. 87—149; J. Gurba Im p o r ty rzy m sk ie z w o j e w ó d z
tw a lubelskiego, „Archeologia”, 1955/VII, z. 2, s. 150—164; M. Haisig, H.
Hołubowiczowa Skarb rzym skic h denarów z Chmielowa Piaskowego, pow.
Opatów, „Wiadomości A rcheologiczne”, 1951—52/XVIII, z. 3—4, s. 261—322;
M. H aisig Znalezisko rzy m sk ic h den arów ze w s i Zubowice, pow. Tom aszów
Lubelski, „Sprawozdania PM A”, t. III, z. 1—4, s. 93— 108; J. K uczyński N ie znane denary rzy m skie ze skarbu w Chmielowie P ia sk o w ym , „Archeologia”,
1958/X, s. 215—217; A. K unisz Nieznane znaleziska m on et rzym skich z K i e
lecczyzny, „Archeologia”, 1958/X, s. 194—213; K. M ajewski Im p o r ty rzy m sk ie na ziemiach słowiańskich, Wrocław 1949; W. Makomaski S karb monet r z y m skich z Nietuliska Małego (pow. Wierzbnik), „Wiadomości Num izm atyczno-
-A rcheologiczne”, 1949/XXI, s. 110—126; L. Piotrowicz Skarb monet r z y m
skich z Malkow ic, „Wiadomości N um izm atyczno-A rcheologiczne”, 1933/XV,
s. 67—82; tenże Dalsze den ary rzy m sk ie z Malkowic, „Wiadomości N um izm a tyczno-A rcheologiczne”, 1934/XVI, s. 104— 105; J. W ielow iejski Przem ian y
gospodarczo-społeczne u ludności połu dniow ej Polski w okresie późnolateń- skim i rzy m sk im , „M ateriały Starożytne”, 1960/VI.
® Denary określono na podstaw ie pracy H. M attingly Coins of the Roman E m
pire in the British Museum, Londyn, t. I l l 1936, t. IV 1940, t. V 1950.
7 A. Krzyżanowska, op. cit., s. 130.
8 E. M ajewski P ow iat stopnicki pod w z g lę d e m archeologicznym, „Św iatow it”, 1901/III, s. 95— 161, oraz m ateriały zabytkow e działów archeologicznych: Mu zeum Św iętokrzyskiego w K ielcach oraz muzeów: w Sandomierzu i Szydło wie.
9 Z estawienie opracowano na podstaw ie m ateriałów zabytkow ych działów ar cheologicznych: Muzeum Św iętokrzyskiego w K ielcach oraz m uzeów: W San domierzu i Szydłow ie jak również na podstaw ie literatury (zwłaszcza: J. W ielowiejski, op. cit.).
10 J. Pyrgała Osada z późnego okresu w p ł y w ó w rzy m skic h w Kobyln íkách pow.
Uni-w e r s y te t u W arszaUni-wskiego i Politechniki W arszaUni-wskiej, 1959; I Konferencja naukowa w W arszawie 23 i 24 marca 1960, Warszawa 1962, s. 77—78.
31 E. M ajewski, op. cit., s. 141.
12 L. Piotrowicz Drobne zn aleziska m onet rzym skich w Polsce, „Wiadomości N um izm atyczno-A rcheologiczne”, 1934/XVI, s. 100.
13 Na podstaw ie map zawartych w pracach: K. M ajewski, op. cit., mapa I; J. W ielow iejski, op. cit., mapa V po s. 416.
14 Według term inologii przyjętej przez J. W ielow iejskiego w pracy Niektóre
proble m y k r y t y k i źródeł n um izm aty czn yc h do dzie jó w Polski starożytn ej,
„Wiadomości N um izm atyczne”, 1961/V, z. 2—3, s. 91.
15 D atowanie zdeponowania w ziem i skarbu na okres około 50 lat, licząc od daty em isji końcowej m onety skarbu, przyjęto w oparciu o dyskusję nad tym zagadnieniem, zawartą w pracy J. W ielow iejskiego Niektóre proble m y
136 Janusz K u cz yń sk i КЛАД СОСТОЯЩИЙ ИЗ РИМСКИХ ДЕНАРОВ ИЗ СКРОБАЧЕВА, УЕЗДА БУСКО Свентокжижский музей в Кельцах приобрёл в 1960 году коллекцию римских денаров — найденный в 1909 году в Скробачеве, уезда Буско клад. Коллекция состоит из 76 денаров периода 106— 196 гг. н. э. Состав коллекции таков: Траян — 2 денара, Адриян — 9, Элий — 1, Пий Антоний — 16, Фаустина старшая — 12, Марк Аврелий — 16, Фаустина младшая — 5, Люций Вер — 2, Люцилла — 1, Коммодий — 7, Криспина — 3, Септимий Север — 1, Юлия Домна — 1. Несмотря на то, что неизвестно, полностью ли сохранился этот клад, сл е дует подчеркнуть, что его хронологическая структура, то-есть процентное соот ношение монет периодов царствования отдельных монархов, аналогична со структурой других кладов на территории Малой Польши. Это даёт нам в оз можность утверждать, что если и были убытки, то незначительные и не име ющие особенного влияния на передвижение хронологических рамок клада. Скробачев расположен на территории отличавшейся сильным сгущением колонизации в римскую эпоху. Рост колонизации был по всей вероятности связан с непосредственной близостью торгового пути, проходившего в римскую эпоху вдоль проплывавшей поблизости Вислы. Ввиду недостаточных данных трудно точно определить, когда был закопан клад. Однако можно допустить, что это случилось около середины III века н. э.
A HOARD OF ROMAN DENARII AT SKROBACZÓW IN THE DISTRICT OF KIELCE
In 19C2 the Św iętokrzyski Museum at K ielce purchased a hoard of Roman de narii found in 1909 at Skrobaczów in the K ielce district. The hoard contains 76 de narii dated from the period A. D. 106 — A. D. 196. It is composed of the follow in g coins: Trajan — 2; Hadrian — 9; A elius — 1; Antoninus Pius — 16; Faustina, the elder — 12; Marcus Aurelius — 16; Faustina, the younger, and Lucius Verus — 7; Lucilla — 1; Commodus — 7; Crispina — 3; Septim us Severus — 1; Julia Domna — 1.
The state of preservation of the hoard cannot be ascertained, it ought to be stressed, however, that the percent proportion of coins representative of the particu lar Roman em perors’ reign is analogous to that of other hoards found in the terri tory of L ittle Poland. Thus, certainly, w e m ay accept that decrem ents of the hoard are scarcely discernible and do not decidedly influence the ascertainm ent of its date.
The village of Skrobaczów is situated in the environm ents of intense settlem ent at Roman times. That in tensity of settlem ent is probably to be connected w ith im m ediate proxim ity of a trade road which, at those times, ran over that territory p arallelly to the nearby Vistula.
B ecause of lack of m ore precise data, the tim e of the depositing of the hoard in earth is difficult to be stated accurately, however, it m ay be supposed that it took place about the m iddle of the 3rd century of our era.
