Henryk Bogacki
Nowy leksykon teologiczny
Collectanea Theologica 38/2, 181-183
C o llecta n ea T h eo lo g ica 38/1968/f. II
K S. H E N R Y K B O G A C K I S J, W A R SZ A W A
NOWY LEKSYKON TEOLOGICZNY
P o stu la t od n o w y te o lo g ii i d o sto so w a n ia jej do w sp ó łczesn y ch potrzeb rozb rzm iew a od w ie lu la t. S zczeg ó ln e j s iły n a b r a ł w o k r e sie II S ob oru W a ty k a ń sk ieg o i po jego zak oń czen iu . S o b o ro w e w y ty c z n e dla o d n o w ien ia s t u d ió w k o śc ie ln y c h , a w szczeg ó ln o ści d o sto so w a n ia ich do p otrzeb p a sto r a l n ych (D ekret* o f o r m a c j i k apłan ów * nn. 13— 20) p ow racają w n iezliczo n y ch p u b lik a cja ch w y d a w a n y c h po za k o ń czen iu soboru. B ez p rzesad y da się s t w ie r d zić p e w ie n p rzesy t w y w o ła n y n ad m iarem n a w o ły w a ń do p rzek szta łca n ia te o lo g ii. T y lk o n ie lic z n e p u b lik a cje m ożn a o k reślić jak o k o n k retn e p rób y r o zw in ięc ia w n o w y ch d u chu p o szczeg ó ln y ch zagad n ień teo lo g iczn y ch . D u sz p a sterz za in te r e so w a n y w sp ó łc z e sn y m sp osob em p o jm o w a n ia O b ja w ien ia jest sk a za n y na m o zo ln e p o szu k iw a n ie rozp roszon ych a rty k u łó w , stu d io w a n ie o b szern y ch op racow ań szczeg ó ło w y ch . N ie u ła tw ia to orien tacji, a u tru d n ia s t o s o w a n ie w p rzep o w ia d a n iu w y n ik ó w w sp ó łc z e sn e j te o lo g ii.
D la zarad zen ia ty m brakom p o w sta je n o w y le k s y k o n teo lo g iczn y dla p o trzeb p ra k ty czn y ch — S a c r a m e n t u m M u n d i . N a jp ie r w u k a za ła się w e r sja n ie m ieck a *, po n iej n a stą p i fra n cu sk a , h o len d ersk a , h iszp ań sk a, a n g ielsk a i w ło sk a . R ed a k to ra m i c a ło ści je s t m ięd zy n a ro d o w a ek ip a w sk ład zie: K a rl R a h n e r S J (M ünster), A d o lf D a r 1 a p (M ünchen), G u sta v e W e i g e l S J (W oodstock), C orn eliu s E r n s t OP (O xford), F erg u s K e r r OP (O xford), K e v in S m i t h (Paris), Jean D a n i é l o u SJ (P aris), H en ri C r o u z e l S J (T ou lou se), J u a n A l f a r o SJ (R om a), J o sé F o n d e v i l l a SJ (B arcelona), bp C arlo C o l o m b o (M ilano), A lb erto B e l l i n i (B ergam o), P ie t F r a n s e n S J (L eu ven ), P ie t S c h o o n e n b e r g SJ (N ijm eg en ). Z e sta w ie n ie ty ch n a zw isk g w a r a n tu je w y sta rcza ją co , że tr e ś ć le k sy k o n u b ęd zie o d p ow iad ać ta k d z isie jsz e m u p o zio m o w i teo lo g ii, jak o b ecn y m p otrzeb om d u szp a sterstw a .
J a k ie za ło że n ia p r z y św ie c a ją w y d a w co m ? P rzed e w s z y stk im p ragn ą w fo r m ie p rzy stęp n ej p rzed sta w ić ż y w ą w sp ó łc z e sn ą w ie d z ę te o lo g iczn ą d o sto so w a n ą do p otrzeb p rzep o w ia d a n ia w ś w ie c ie d ru giej p o ło w y X X w ie k u . Z a m ierza ją p rzek azać n a u k ę K o ścio ła w u jęciu zro zu m ia ły m w sp ó łc z e sn e m u sp o so b o w i m y ś le n ia . C elem ich jest podać p rzegląd c a ło ści te o lo g ii, na n ow o p r z e m y śla n e j i sk iero w a n ej do n a w ią z a n ia d ia lo g u ze św ia tem . M a w ię c p o w sta ć w sp ó łc z e s n a su m m a te o lo g ic z n a n a cech o w a n a p o d ejściem p r a k ty c z n ym , u w z g lę d n ia ją c y m w y m a g a n ia w sp ó łc z e sn e g o d u szp a sterstw a . L ek sy k o n zb iera o sta tn ie w y n ik i n au k te o lo g ic z n y c h i p rzed sta w ia je w sp osób zro zu m ia ły , w o ln y od b a la stu „ n a u k o w o ści”, ta k często p rzerażającej n ad m iarem zb ęd n y ch sz c z e g ó łó w i w ie lo ś c ią n ik o m u n iep o trzeb n y ch w ą tk ó w .
1 S a c r a m e n t u m M undi. T h e o lo g isc h e s L e x i k o n fü r die P r a x i s , t. I. A b e n d
182
K S . H E N R Y K B O G A C K IZ a p o w ied zia n e cztery to m y S a c r a m e n t u m M u n d i zbiorą ze w sz y stk ic h d z ia łó w te o lo g ii około 700 p o d sta w o w y c h h a seł, p r zy d a tn y ch i w a ż n y c h dla ży cia w ia r y w n a szy m ś w ie c ie . N ie m a w le k s y k o n ie h a s e ł b io g ra ficzn y ch , h is to ry czn y ch czy g eo g ra ficzn y ch , ta k b ogato rep rezen to w a n y ch np. w L e x i
k o n fü r T h e o lo g ie u n d K ir c h e . A u to rzy p rzed sta w ia ją c p o szczeg ó ln e tem a ty
teo lo g ic z n e p o d k reśla ją e ta p y ro zw o ju w K o śc ie le zrozu m ien ia O b ja w ien ia . W y d a w cy w y ja śn ia ją w p rzed m o w ie p o d sta w o w ą ró żn icę m ięd zy S a c r a -
m e n t u m M u n d i a d o ty ch cza so w y m i le k s y k o n a m i teo lo g iczn y m i. L ek sy k o n y
za w iera ją z w y k le to, czego c z ło w ie k n ie za ch o w u je tr w a le w p a m ięci, lecz p ra g n ie d o w ied zieć się p rzy ok azji k o n k retn ej p o trzeb y. N a to m ia st S a c r a
m e n t u m M u n d i w zasad zie zam ierza p o d a w a ć sy n tezę, jak ą c z ło w ie k w ie
rzą cy w in ie n m ie ć sta le pod ręką d la św ia d o m eg o p rzeży w a n ia tr e ś c i sw ej w ia r y . W y d a w cy p rzezn aczają S a c r a m e n t u m M u n d i n ie ty lk o dla teo lo g ó w , stu d e n tó w te o lo g ii czy w o g ó le d u ch o w n y ch , lecz ró w n ież d la św ieck ich za a n gażow an ych '" w ż y c ie r e lig ijn e . W k a żd ej sy tu a c ji le k s y k o n m a d ostarczać zasad n iczych w ia d o m o ści z d zied zin y te o lo g ii, zgod n ych z o sta tn im i o sią g n ię cia m i n a u k o w y m i, u ję ty m i w duchu II Sob oru W a ty k a ń sk ieg o .
P om im o, że d otych czas u k azał s ię ty lk o tom I, m ożna ju ż m ie ć w y o b r a żen ie o za k resie całego d zieła, gd yż na p o czą tk u u m ieszczon o s y s t e m a t y c z n y
in d ek s h a se ł p rzew id zia n y ch d la czterech to m ó w . H asła n ależą do d z iesięciu d zied zin . Są to: filo zo fia , n a u k i b ib lijn e , tdblogia fu n d a m en ta ln a , d ogm atyk a, h isto ria ro zu m ien ia w ia r y ch rześcija ń sk iej (h istoria d ogm atów , te o lo g ii i h e rezji), teo lo g ia m oraln a, teo lo g ia ży cia w ew n ę tr z n e g o (asceza i m isty k a ), p raw o k o ścieln e, h isto ria K ościoła, te o lo g ia p ra k ty czn a (te o lo g ia p a sto ra ln a , litu rg ik a , h o m ilety k a , k a tech ety k a , m isjo lo g ia ). Z e sta w ie n ie h a se ł d ow odzi, że p o d sta w o w e za g a d n ien ia ty ch d y sc y p lin b ęd ą o m ó w io n e na o d p o w ied n ich m iejsca ch .
Z g łęb ia ją c z c iek a w o ści p o szczeg ó ln e h a sła za w a rte w to m ie I, c z y te ln ik z za d o w o len iem sp ostrzega, że au to rzy n ie ty lk o podają a k tu a ln e u ję c ie p ro b le m a ty k i, lecz u k azu ją ró w n ież ro zw ó j, ja k iem u na p rzestrzen i h isto r ii c h rześcija ń stw a p o d leg a ło ro zu m ien ie p oszczególn ych p u n k tó w O b ja w ien ia . P rzy h a sła ch raz po raz p ow raca stw ie r d z e n ie , że w ie le p ro b lem ó w n a d a l p o zo sta je n ieja sn y ch , co w y m a g a d a lszeg o p o g łęb ia n ia i h arm o n ijn eg o u zg a d n ian ia z ca ło ścią zagad n ień , ja k ie w y n ik a ją z w y s iłk ó w zro zu m ien ia treści O b ja w ien ia . W te n sposób n o w y le k s y k o n sta je się pom ocą w p r z e z w y c ię ż e niu sa m o za d o w o len ia , ja k iem u często u leg a n o w K o ściele. T e o lo g o w ie tr a k to w a li sw o je sy n te z y sp e k u la ty w n e ja k o o sta tn ie sło w o w p o jm o w a n iu O bja w ie n ia , n ie u w zg lęd n ia ją c, że s y s te m y filo z o fic z n e leżą c e u p o d sta w ty ch sy n tez n ie m ają ab so lu tn ej w a rto ści. N a to m ia st d u szp asterze — u fo rm o w a n i w duch u ta k ich sy n tez — u w a ża li u p roszczon e tw ierd zen ia k a tech izm o w e za n iew zru szo n e w y ty c z n e p rzep o w ia d a n ia , k tó re zw a ln ia ją od o b o w ią zk u czerp an ia treści p rzep o w ia d a n ia w p r o st z P ism a św . i sk a r b ó w T ra d y cji. P o p ro stu zap om in an o, że g ło sz e n ie D ob rej N o w in y n ie m oże sp ro w a d za ć się do p rzed k ła d a n ia sk rótów teo lo g ii, le c z w in n o te o lo g ię w y p rzed za ć, a te o lo gom p r zed sta w ia ć ż y cio w e p ro b lem y i k o n ieczn o ść p o szu k iw a n ia d la n ich n o w y ch rozw iązań .
S p osób u jm o w a n ia p rzez a u to ró w p o szczeg ó ln y ch te m a tó w n a jle p ie j w y każe k o n k retn y p rzyk ład . W K o śc ie le tr w a o b ecn ie d y sk u sja nad w ła śc iw y m zro zu m ien iem u rzęd u k o ścieln eg o . Z n am y d ob rze p rzesa d n e a k c e n to w a n ie w ła d zy h ierarch iczn ej p row ad zące do fa k ty c z n e g o tłu m ie n ia in ic ja ty w y r eszty L u d u B ożego. S to su n k o w o k ró tk i a r ty k u ł A m t u n d C h a r is m a , pióra zn an ego teo lo g a O. S e m m e l r o t h a S J (kol. 119— 123) n a św ie tla w sp ó łc z e s n e sp o j rzen ie na to za g a d n ien ie.
A u to r rozp oczyn a od stw ie r z e n ia n ap ięć, a n a w e t a n ta g o n izm ó w m ięd zy u rzęd em k o śc ie ln y m a c h a ry zm a ty k a m i. H iera rch o w ie często w y k a z u ją n ie zro zu m ien ie d la ch a ry zm a ty k ó w , a c i o d w za jem n ia ją się, tra k tu ją c p ia stu
-L E K S Y K O N T E O -L O G IC Z N Y
183
n ów w ła d z y jak o sw y c h n a tu ra ln y ch w ro g ó w . E k lezjo lo g ia p o m ija ła zn a czen ie ch aryzm atów , w y m ie n ia n y c h w p o d ręczn ik a ch n iem a l w y łą c z n ie p rzy o k a zji od rzu can ia k o n cep cji ch a ry zm a ty czn eg o u stro ju K o ścio ła . T ym czasem E f 2, 20 m ó w i o „ fu n d a m en cie a p o sto łó w i p ro ro k ó w ”, n a k tó ry m w z n o si s ię K o śció ł. T eo lo g ia d ostrzega dziś, że ch a ry zm a ty cy — rep rezen to w a n i w ty m te k ś c ie przez „p rorok ów ” — n ależą n iero złą czn ie do str u k tu r y K o ścio ła razem z „apo sto ła m i”, k tó ry ch fu n k c ję k o n ty n u u je h iera rch ia .
K o śció ł — zd a n iem S e m m e l r o t h a — ż y je w p u n k cie p rzecięcia dw óch lin ii. P o zio m a w y zn a cza h isto ry czn ą c ią g ło ść K o ścio ła i jego zw ią zek z C h ry stu so w y m K o ścio łem p ie r w o tn y m u tr z y m y w a n y drogą sa k r a m e n ta l n ego p rzek a zy w a n ia urzęd u a p o sto lsk ieg o . L in ia p io n o w a oznacza b ezp o śred n ie d zia ła n ie u w ie lb io n e g o C h rystu sa u d ziela ją ceg o przez D ucha Ś w ię te g o w ie r n y m c h a ry zm a tó w (w y ja śn io n y ch b liżej w a r ty k u le C h a r i s m e n p rzez E. B e t t e n c o u r t , k o l. 713— 716). C h ry stu s je s t a k tu a ln ie ob ecn y w K o ś c ie le przez sw y c h in sty tu c jo n a ln y c h rep rezen ta n tó w — h ierarch ów , jak r ó w n ież przez lu d zi, k tó ry m u d z ie lił ła sk ch a ry zm a ty czn y ch . O czy w iście c h a r y z m a tó w n ie m ożn a ro zu m ieć w y łą c z n ie jak o n a d zw y cza jn y ch p r z e ja w ó w d z ia ła n ia D u ch a Ś w ię te g o w K o ściele, le c z — zgod n ie z P ism em św . — jako u d z ie la n ie się B oga K o ścio ło w i i jego człon k om czy to w o so b isty m ich u ś w ię can iu , czy te ż w u zd a ln ia n iu do d zia ła ln o ści d la dobra K ościoła.
S e m m e l r o t h op isu je w z a je m n e p o w ią za n ia m ięd zy u rzęd em k o ś cie ln y m i ch a ry zm a ta m i, lecz n ie ta i m o ż liw o śc i n a p ięć i k o n flik tó w . P rzy tej ok azji czy n i c ie k a w e sp o strzeżen ie, że urząd jako e le m e n t in s ty tu c jo n a ln y w K o śc ie le n arażon y jest na n ie b e z p ie c z e ń stw o u p od ab n ian ia się do św ia ta , k iero w a n ia jego p ra w a m i i środ k am i d zia ła n ia . T em u p ro ceso w i p r z e c iw s ta w ia ją się ch a ry zm a ty , jak ich B óg u d ziela p o szczeg ó ln y m lu d zio m lu b sp o łecz n o ścio m . J e st to ch a ry zm a ty czn a k o rek tu ra w n o szo n a przez B oga i p r z e c iw d z ia ła ją c a w y p a czen io m urzęd u . Z d ru giej zaś stro n y ju ż od p o czą tk ó w c h rześcija ń stw a na u rzęd zie sp o czy w a ob o w ią zek czu w a n ia nad c h a ry zm a ta m i. U rząd w in ie n strzec przed p seu d o ch a ry zm a ta m i i z a c h o w y w a ć porząd ek w sp o łeczn o ści k o śc ie ln e j, k tórej słu żą ta k że ch aryzm aty. Z ad an ie to m oże w h ierch ii w y tw o r z y ć p o sta w ę p rzeciw n ą ch aryzm atom . P r a w d z iw e c h a ry z m a ty p o tra fią tę p o sta w ę p r z e zw y cięży ć. U rząd m u si p a m ięta ć o p r z e str o d ze A p ostoła: „D ucha n ie ga ście, p roroctw a n ie le k c e w a ż c ie ” (1 T ess 5, 19).
K rótk i p rzegląd jed n ego n ie w ie lk ie g o h a sła sy g n a liz u je o b fito ść treści z a w a rtej w ca ły m to m ie.
