- i - - i to przesada i - - - jej -

Dr hab. ZenonO16g

Zaldad Literatury Polskiej

XX

Wieku Uniwersytet Rzeszowski

Recenzja

rozprawy doktorskiej mgr Lucyny Rog6i,,Dziecirisfwo

_po

Jalcie

- ^{poefyka i} aksjologia w kontekscie polskiej literatury wsp6lczesnej"

Przedstawiona

do oceny

praca doktorska

mgr Lucyny

Rog6Z

jest

_obszern4 objgtoSciowo

rozprawE

analityczno-interpretacyjn4

dorobku pisarskiego

_cztercch

polskich

autor6w: Stefana Chwina, Aleksandra Jurewtcza,

Adama

Zagajewskiego

i

Pawla

Huelle - tw6rc6w, kt6rych za

Malgorzat4 Czenniriska

(i jej

artykglem z pocz4tk6w lat 90. Centrum

i

lcresy w prozie pisarzy urodzonych

po

wojnie) wiq;ze siE z pojgciem pokolenia ,,urodzonego po Jalcie". To punkt wyjscia

i

punkt dojScia projektu naukowego Doktorantki.

Analizie (w

r62nych proporcjach) poddane zostaly wybrane

teksty

wymienionych autor6w,

ich

dob6r

jest _celowy,

podporz4dkowany przyjgtej koncepcji

rczpraw -

^{Krdtka historia} pewnego Zartu, Hanemann, Zloty pelikan, _Esther, Dolina Radoici

- ^to

^{Chwin; Lida, Pan}

⁸⁶⁹

^{nie slyszy} gluchych, Zapiski ze str626wki

i

Dzieri przed _koricem

iwiata -

^Jurewicz;

^Dwa

^miasta, Jechat do

Lwowa,

W cudzym

pigknie, obrona zarliwoici i ^Lekka przesada to zagajewski; i Huelle

z Opowiadaniami

na

czas przeprowadzki, _Mercedes

-

^Benz.

^{Z tist|w} do Hrabala i

Spiewai

ogrody. Taki wyb6r

sugeruje

od

pocz4tku najwaZniejs

ze

zalo2enia pracy badawczej mgr

L.

Rog6Z, kt6ra stawia sobie za cel gtr6wny rekonstrukcjg doSwiadczeri egzystencjalnych, wynikaj4cych z prze2ywania utraty jednych przesttzem (znanych lub rekonstruowanych przestrzeni dzieciristwa, odtwarzanych

z

^opowieSci

rodzic6w), i

oswajania nowych, kt6re narzucila historia

i

,,porzqdek" pojaltariski. Zaku2dym _razem bEdzieto nierozh4cznapara'. miejsce utracone

i

miejsce nowe; dlaZagajewskiego _bEdzie

to Lw6w i

Gliwice, dla Chwina

- ^{Wilno i}

^Gdaf,sk, dla JurewiczaLida

i

Gdarisk, dla Huellego

- ^Lw6w i Gdafsk.

Dlatego

tak

istotny

w

recepcji Rog6Z staje sig klucz

geografrczny i topograficzny.Wszystkie _wybrane utwory lqczy nietylko czas powstania (gl6wnie lata 80.

i

90.

XX wieku),

ale takaejak pisze Autorka

-

,,literacki

mit

>pigtna po Jalcie< G. ⁸⁾

i

pragnienie okreslenia wlasnej tozsamodci

w

nowej, skomplikowanej,

niezr ozumialej do korica

-

rzeczywisto6ci.

Z punktu

widzenia obranych kierunk6w

wywodu (ale

takze jego jakoSci) _na podkreSlenie zasluguje wstgpne rczpoznanie strategii pisarskich

w

analizowanych utworach'

W

punkcie wyjScia przewodnikiem staje

sig

typologia

strategii

lirycznej

stworzona ptzez Edwarda Balcerzana

w I

tomie Poezji potskiej

w latach

J939-1965 (z 1982

roku) zkluczow4

,,frgurq" swiadka. Dalej bgdzie

to

propozycja _{oglIdu poprzez} strategie to2samoSciowe

(z

Ryszardem

Nyczem jako

przewodnikiem), _nastgpnie strategig narracji migracyjnych (zaHann4 Gosk), strategig ,,sztuki pamigci,, (glownie _za Malgotzatq Czermiriskq, aIe

takle

Leszkiem Szarug6, Przemyslawem Czaplit'rskim, KatarzynE Kaniowskq, Stanislawem Uliaszem), a

w

koricu

-

^{strategig retoryki rzeczy}

(za JoannE Szydlowsk4). Ustalenia

te

zostaNy wykorzy stane przez Doktorantkg _do pr6b

(w

wigkszoSci

udanych)

rczpoznania

nieprostej, obroslej wieloma

definicjami problematyki _zwiqzanej ztolsamosci4 jako pojgciem okreslaj4cym relacje

,ju',

"innymi

Iud1mi, z miejscami, histori4, dziedzictwem, zbudowaniem toZsamoSci indywidualnej

i

spolecznej,

i z

zagroheniem utraty tozsamoSci

- ^tu

bardzo celne wykorzystanie _badan socjologicznych

nad tym

zjawiskiem

(s.

56-65),

a

^tak2e charakterystyki zjawiska

migracji powojennej (z

rozrohnieniem

migracji przymusowej i

dobrowolnej, ptowadz4cej do uksztahowania sig nowej spolecznoSci miast, w kt6re ,,wpisani', ^zostali

bohaterowie analizowanych utwor6w, jak r6wnie2 bogatego nurtu

nanacji migracyjnych (prozy kresowej), kt6ry

to

nurt wsp6ltworz1w r6znym wymiarze, obok analizowanych

w pracy tw6rc6w takle takie

nazwiska,

jak _Zbigniew

_Zakiewicz,

WodzimietzPaLniewski, Wodzimierz Odojewski, Czeslaw Milosz Tadeusz Konwicki czy Andrzej Chciuk.

W

czgSci kolejnej

(rozdzial2,

podrozdzial2) zatylttlowanej Kategorie pamigci Autorka trafnie analizuje

i

interpretuje wybrane

utwory

Jurewicza(m.in. Zycie

i

liryka,

Pan 869 nie

slucha gluchych,

Prawdziwa batlada o miloflci, Popi6t i wiatr) w

kontekScie ,,pamigci zwielokrotnionej", kt6ra prowadzi do mitologizacji

i

sakralizacji przestrzenr utraconej; ,,zapamigtana przestrzeri

-

pisze Rog62

-

^pozostala

^na

^zawsze

lvysp? szczgSliw4 pisarza, symbolem pierwotnego porz4dku ru4dzonego niezmiennymi prawami" (s. 105)' Te same narzgdzia zastosuje Doktorantka

w

nastgpnych czgsciach

anality cznych, poSwigconych Zagajewskiemu (,, Spr 6buj op i ew a

t

^{o kal e cz o} ny iw i at "), Chwinowi (Archeologiapamigci)

i

Huellemu (Nigdy nie jechale _do Lwowa). Konkluzje, kt6re stawia, sq ze wszech miar trafne .

O

zbiorze Dwa miasta pisze, ze bohaterowie ich

,,wiod4 podw6jn4

egzystencjg, dwuczasow4

i

dwuprzestrzennq,

rczdarci

migdzy poniemieckie mieszkanra

i

wczorajsze wspomnienia"

(s. 109). I

dodaje: _,,Galerie

rodzinnych postaci i kreg znajomych, ich charaktery i biografie,

cenne,

>arystokratyczne<< przedmioty, kt6re

z

mitycznego

Lwowa

zdolali przywieL(,

ze

sob6,

tworz4

substancjg,

w kt6rej

materializuje

sig duch

pozostawionego

na

wschodzie miasta" (s.

jw.). o chwinie -

przypominajqc Kr1tkq historig pewnego zartu

-

^powie,

2e ,,przedstawia on swoje dzieciristwo jako _proces odkrywania kolejnych warstw czastr,

kt6re utworzyly

pojaNtarisk4

rzeczwistosi" (s.

114). Eksplikowane

utwory

(proza, poezja

i

esej) pokazttjq

r6wnoleglosi

istnienia

,,malej

ojczyzny,,

i

nowego, obcego miejsca/miasta, ze swoj4 histori4 i mieszkaricami.

Doktorantka prezentuje jeszcze

jedn4,

interesuj4c4 odslong

w

^rozdziale 2.

(podrozdziaL

3:

Swiat rzeczy).

pokazuje, jak

rzeczy staj4

sig

Lqcznikami pomigdzy bohaterem

a

ptzestrzeniq; rzeczylprzedmioty _s4 pierwszym

i

konie cznym elementem lqczqcym czlowieka

z

otaczaj1ca rzeczywistoSci4, one takae pozwalaj4 bohaterowi

w

okreSleniu swojej to2samoSci, ale

i

tozsamoSci miasta. Przedmioty sE zawsze blisko czlowieka,

w

zasiggu jego r4k lub oczu, maja,przede wszystkim wartoSd symboliczn4.

Uratowane, przeniesione

w

nowe miejsce

-

staj4 sig znakiem przeszloftci. ,,symbolem utraconego

raju" - ^tak zatyiiluje jeden z punkt6w tego

podrozdziatu

Autorka -

namiastk4, czqstkq Swiata, kt6ry bezpowrotnie _odszedl

- ^to

Wr6aniaj4ce ^{znamig prozy}

i

wierszy Jurewicza.

W

szczeg6lny spos6b relacjg bohater

-

rzeczbuduje proza Stefana Chwina

-

,,klasyka poezji tzeczy" we wsp6lczesnej Iiteraturze polskiej

-

^{tak nazywa}

Chwina Jetzy Jarugbski

w

artykule Historia zapisana w rzeczach

z

2006 roku. Rzeczy zastane

w

nowym, obcym miejscu, przechodzqce z r$< do r4k, objawiai4 sig

jako

_kod specjalny,

w kt6rym

zapisana zostaha przeszLoll, ale

i

,,niewidzialna ^sre(, zwi4zk6w, kt6ra organizuje Swiat ludzki, nadaje kierunek przeplywowi _czasu, tworzy konstrukcjg noSn4" (s. 147). Wyczulenie na przedmiot stalo sig znakiem rozpoznawczymtej prozy,

by

wskaza(, cho6by na powie6d Hanemann W utworach Huellego z kolei, rzeczy, a

w

wyj4tkowy spos6b fotografie, s4katalizatorem wspomniefl, nadaj4 znaczenie temu, co

ulotne,

przeszle, podtrzymuj4 atmosferg

,,raju

utraconego',. przedmioty _zastane

w

nowym miejscu pozwalaj4 odczytywa6

jego

_{historiq na wz6r} palimpsestu. przestrzeri

zamyka

w

sobie tajemnic9; odkrywana na

nowo,

zakorzenia bohatera, przywi4zuje go do obcego dot4d miasta. Jeszcze inaczej relacja czlowiek

-

^{rzecz budowana jesL przez}

Zagajewskiego,

przy wielu

cechach _zbre2nych

z

pisarzami ,,urodzonymi

po

Jalcie,,, Doktorantka zauwtza,2e autor Dwdch miast buduje ,,przejmujqco sensualn 1wizjE ^peLni istnienia, obrazy mieszai4cych sig

ze

sob4 rzeczy, pami4tek, szczegolow

(...),

kt6re

glosz1 sw4

pojedynczoll"

(punkt Rzeczy arystolcratyczne, s. 163).

Rozdzial

3

(Kreacje przestrzeni) _poSwigca Autorka problematyce przestrzeni, bez kt6rej

- ^jako

istotnego elementu Swiata przedstawionego

- ^nie

^{moglaby istnie6}

literatura ,,malych ojczyzn",

i -

trzeba doda6 koniecznie: nie

tylko

literatura _,,malych

oiczyzn", ale

literatura

w

og6le. Kategoria przestrzeni

jest

kategori4 kulturowQ, co przes4dza

o tym, ze jest

niezbywaln4 czgsciq

ludzkiej

egzystencji.

problem - ^w

kontekstachteoretycznym

i

literackim

-

zostaje zaprezentowany w kolejnych _odslonach (ptozdtozdzialachlpunktach?): Przestrzeri

Kres6w

Wschodnich, Zakorzenienie, Mala ojczyzna, ,,Pogranicze"

jako

kategoria interpretacyjna ,,malych ojczyzn". zasadniczq czg{ciq

tego tozdzialu w ^intencji Autorki rczprary

miahy

stai sig

podrozdzialy:

Przestrzeri poruszona, _Genius

loci, ,,Tam" i ,,t.t,t"

perspektlwa quasi-emigracyjna.

Pierwsza

z

wymienionych

- ^co

stwierdzam

z

przykrosciq

- ^nie

^{spelnia rygor6w}

kompletnolci tez, uzasadnienia zal pozostajq na wysokim stopniu og6lnoSci, i jako _taka

moglaby zostal

bEdL

to

rozszerzona,

bydf

wlqczona

(bez szkody dla

porz4dku wywod6w, to jedynie 4 strony tekstu) do czgsci nastgpnej.

W

prozie pisarzy,,urodzonych po Jalcie" sposob6w kreowania przestrzeni jest

wiele,

^ptzytoczE

za

Lucynq Rog62 kluczowe: miasto

jako

_tekst

kultury i

^polifonia

miejsc, miasto palimpsest, magia miasta,

w

poszukiwaniu

loci

amoeni, Gdarisk

w perspektywie przedwojennych

gdanszczan

Gdarisk jako locus horridus,

Slady poniemieckie, pomigdzy rearnym a wyobrazonym, imagologia (nie: imamologia), Lida jako genius

loci.

Znajduj4

te

sposoby odzwierciedlenie

w

odrgbnych partiach,

co

z jednej strony porz4dkuje wywody, aIe

-

^{z drugiej}

-

^{powoduje, co prawda} nieliczne, ale jednak

-

powt6rzenia.

Ostatnie rozdzialy

rozprary

Lucyny Rog62: Bohater

jako

_homo viator (4) oraz W kontekScie pogranicza

kultur i

lcresowych dyskurs|w

(5)

odslaniaj4 jeszcze inne aspekty analizowanych

juL _utwor6w

_Chwina, Zagajewskiego, Jurewicza

i

Huellego.

Wyodrgbniony _zostaje bowiem motyw podr6lylwgdr6wki/tulaczki

-

realizowany przez pisarzy

na

t62ne sposoby

i

^nios4cy

za kaldym

razem rnne znaczenia, albo

- ^{iak w}

ostatnim tozdziale

-

^gdy oSwietla sig problem z perspektywy kresowych dyskurs6w

i

dopelnienia

poprzez

umieszczenie analizowanej

literatury w

kontekScie kategorii pogranicza kultur.

Kontekst historyczny r ozpr

aW

Istotne

z

zamierzonej perspektywy badawczej sq konteksty, kt6rych znajomoSi gwarantuje

nie tylko

naukowe ,,rozczfianie" problemu badawczego,

ale tak2e

daje mo2liwoS6 ujgd interdyscyplinarnych,

i

pozwalabadac

w4tki

graniczne. Kontekstem najwaZniejszyrn

jest tutaj - ^co

^naturalne

- ^historia,

przybli?ajqca dzieje narodu

w

okresie

II wojny

Swiatowej, rzutuj4ca

na losy

poszczegolnych

rodzin i

^jednostek;

kontekst ze wszech miar konieczny do zrozumieniai _analizy zjawisk natury spolecznej,

ekonomicznej, geopolitycznej, are takze literackiej, bo w

^badaniu

motywu/tematr.r/problemu ,,dzieciflstwa

po

Jalcie"

w

polskiej prozie wsp6lczesnej nie moZna

pomijai

fakt6w iwydarzefr, kt6re doprowadzily do tego, Le

- ^jak

sig szacuje

-

213 obywateli

II

Rzeczypospolitej

w okresie

dzialan wojennych

i

^niedlugo

po

ich zakohczeniu

musialo zmieni(, na stale swoje miejsce

zamieszkania. _,,Sprawg wschodni4"

(od

1918

roku),

drogg

do

porozumiefr

jattariskich _Autorka

_rczprawy prezentuje

w spos6b tzeczory i

syntetyczny,

wlaSciwie wykorzystuj4c

Lrodla oSwietlaj4ce

temat z wielu

stron

i

materialy historyczne dostgpne

w

publikacjach naukowych (na marginesie: ksi4Zka Serhija Plokhy'ego/Plochyja nosi

tytul:

Jatta cena pokoju (nie: _spokoju), i tlumaczyNiqz angielskiego Robert Bartotd).

Kompozycj

arozprary

Obszeme studium Lucyny Rog62 sklada sig

z 5

rozdzialow; przyponmg tytuly:

Jalta

jako

_problem historyczno-polityczny,

W

krggu

strategii

artystycznych, Kreacje ptzesttzeni. Bohater jako _homo

viator, W

kontekScie pogranicza

kultur i

^kresowych

dyskurs6w.

w oczywisty

spos6b vrryznaczaj1 one

-

^gl6wne

^w4tki

^{badawcze oraz}

konieczne konteksty. RozlegloS6

i

og6lnoS6

tak

sformulowanych zasadniczych czgsci rczpraW wymagala od

jej

_{Autorki dalszego, bardziej} precyzyjnego ustrukturowania, co zmaterializowalo _sig w podziale na numerowane

i

osobno tytulowane podrozdzialy. I na takim podziale tresci daloby sig z pewnoSci4 poprzesta6, tymbardziej ze

w

ten spos6b wyodrgbnionych cz4stek tekstu

jest w

poszczegolnych czgsciach r6Lna hczba, np.

w

rozdziare

2 i 3

znajdziemy

ich

po

trzy, w 4 -

^{jeden, ale}

^w

¹

i 5

nie ma

ich

wcale.

Autorka jednak na dwurzgdowym podziale nie pozostaje, wprowadza kolejny

-

^trzecj

iuz

rzqd treSci

-

^punkty. Niekonsekwentnie jednak, bo o ile mozna zabregten uzasadnii

w rozdzialach 2-3, to

wprowadzenie

punkt6w w

rozdzialach pozbawionych podrozdzial6w

jest

blgdem, podobnie

jak

wyodrgbnienie

w

rozdziale

4

^jednego

podrozdzialu

i 2

punkt6w

- ^{w tym}

^{przypadku rozdzial}

^jako

element wyzszego rzgdu powinien _pozostad niepodzielny

lub

nalezaNo go rozbid na co najmniej

2

podrozdziaNy.

Blgdem jest r6wnie2 ,,punktowe"

wprowadzenie

do rozdzial6w. Sumuj4c: zby

drobiazgowe dzielenie tresci nie musi prowadzi(, do przejrzystoSci calego ukladu, wrQcz przeciwnie.

W

rozprawie Lucyny Rog6z,

w

podziale tresci znajdziemy ok. 70 tytul6w wewngtrznych

-

tozdzial6w, podrozdzial6w, punkt6w, to o wiele

za

duao, nawet na tak obszem4 rozptawQ (359 stron).

Uwagi szczegoLowe

Ptzy

bardzo

widocznej

starannoSci

i

rzetelnoSci Doktorantki,

jesli _idzie

_o

redagowanie, ksztalt stylistyczny

i

formalny rozprary, tu

i

6wdzie znalazly sig jednak niepoprawne formy jEzykowe, niekonsekwentne zapisy, powtorzenia, wszystkie zostaly zaznaczone w egzemplatzLLtecenzenckim. PozwolE sobie niekt6re znichwskazac.

- pisownia nazwisk dwuczlonolvych;

-

pisownia zloAen typu: literacko-antropologiczny, historyczno-socjologiczny, polsko- niemiecko -austriacka;

-

przypisy: Autorka

nie

zdecydowaNa sig na jedn4 formulg: polska

czy

Lacinska, st4d

r62ne warianty; jeSli wystgpuje 2r6dlo poSrednie, to jednak _nale2y wskazai,

Le

cTtuje sig ,,2a" kims (s. 3r, 37

,

^{48, 165,265);} nume racja przypis6w niekonsekwentn a (rozdzial

2)'

nieuzwglgdniaj4ca _podziaNu

tresci na jednostki

_niaszego

rzgdu:

podrozdziaNy

i

punkty;

- nieliczne (ale jednak) powt6rzenia: _{cytat z} Lidy Jurewicza (s. 1g7, 252, 3r5);

- klopot zwlqczeniem do polskiej skladni pojgcia genius loci (s.245,2g2);

- rzeczowy: s.293

-

chodzi o piesri Serdeczna matko:

-

_adresy bibliograficzne dotycz4ce obcych autor6w wymagaj4

w

niekt6rych _miejscach uzupetrnienia o nazwi ska tLtxnaczy .

Podsumowanie

Autorka rozpravfY ,,Dziecifstwo po Jalcie

-

^poetyka

ⁱ

aksjologia

w

kontekScie polskiej literatury wsp6lczesnej" pokazala,

2e

dysponuje uksztaltowanym _warsztatem badawczym. stosuje konsekwentnie obrane narzgdzia analizy problemu

- ^ze

^znakomitq

w tym

zakresie ptzewagq poetyki przestrzeri (zaBlhbiet4 Rybick4 mo1na by rzec: _od poetyki przestrzeni do

polityki

miejsca), trafnie wnioskuj4c, Lekategorie przestrzenne

sA atrakcyjnymi

narugdziami analitycznymi

w

badaniu

relacji

tozsamoSciowych, podobnie jak _{kategoria miejsca,} zaczerpniEta

z

geografti humanisty cznej.

Rozprawa

mgr Lucyny Rog6z spelnia z

powodzeniem

rygory

^ustawowe

stawiane pracy doktorskiej, wnioskujg zatem o dopuszczenie Doktorantki do dalszych etap6w przewodu.

Rzesz6w 19 pa1dziemika 2015 r.

h,1^