Andrzej Żaki
Badania archeologiczne na Wawelu
w r. 1950
Ochrona Zabytków 4/1-2 (12-13), 32-38
1951
R yc. 23. W aw el — P race w y k o p a lisk o w e. R ejon Nr 8 położon y w zachodniej
części w zgórza. F of Z a k i
BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA WAWELU W R. 19501
A N D R Z E J ŻAK I
Z ram ien ia K ierow nictw a B adań nad początkam i P ań stw a Polskiego prow adzone były od m arca do g ru d n ia 1950 r. na w zgórzu w aw elskim p rac e badawcze, zakrojone n a stosunkow o dużą skalą. O bjęły one głów -
1 A rtyk u ł n in ie jsz y stan ow i streszczen ie sp raw ozd an ia, p rzedłożonego na k o n fe ren cji K om isji N aukow ej K iero w n ictw a B adań nad p oczątk am i P a ń stw a P o lsk ieg o w grudniu 1950 r. w K rak ow ie. •
Hyc. 24. W aw el — O dsłonięty poziom podw orca ren esa n so w eg o na arach 271 i 272.
Fot. Elgas.
nie dw a odcinki, a m ianow icie zachodnią p a rtię wzgórza, tzw. rejo n n r 8, gdzie — z uw agi na w ykonyw ane roboty budow lane w m iejscu zburzo
nego austriackiego b u dynku poszpitalnego (ryc. 23) — posiadały w znacz
nym stopniu c h a ra k te r ratow niczy, oraz północną część podw orca a rk a dowego. A czkolwiek u zyskany z eksploracji m ate ria ł fakty czny nie zo
sta ł jeszcze w pełni naukow o opracow any, to jed n ak ze w zględu na do
niosłość niek tó ry ch odkryć i stw ierdzeń godzi się bodaj szkicowo, w fo r
m ie doniesienia tymczasowego, p rzedstaw ić najw ażniejsze w yniki.
W rej. n r 8 w yróżniono 4 w arstw y k u ltu ro w e od ww. X I/X II do XV.
W w arstw ie w czesnodziejow ej n atrafio no na podkład bierw ion (pomost przy dom ostw ie ryc. 25), w spółczesny zapew ne o dk rytem u w odległości k ilk u m etrów w ałow i palisadow em u, oraz szereg w yrobów i półw yrobów z gliny, drzew a, kości, rogu i skóry. M. in. znaleziono tu: szydła ry m a r
skie, kostkę do gry, przęśliki z łu p ku ow ruckiego (ryc. 26), łyżw y kościa
ne, przedm ioty drew niane, zw iązane przypuszczalnie z pow rożnictw em (ryc. 27) i ogrom ną ilość fragm entów naczyń z ponad 20 różnym i znakam i g arn carsk im i (gm erkam i). Na uw agę zasługują tu rów nież św ietnie za
konserw ow ane szczątki organiczne, jak: skóry w ypraw ione, w łosień k oń ski, k ora brzozowa, mech, słoma, w yka, proso. Rzeczą ciekaw ą jest w y stępo w anie na skale — uchw yconej w w ielu p u n k tach — naw arstw ień,
Ryc. 25. W awel — Podkład bierwion z okresu w czesnodziejowego odkryty
w rejonie nr 8. '
Fot. Elgas
sięgających początkam i przełom u X I i X II w ie k u 1; oznacza to, że do tej doby zachodnia część w zgórza b yła odsłonięta i prześw iecała białością nagiej skały. Na w tó rn y m złożu znaleziono m. in. drob ne zab y tk i neoli
tyczne, p rzy n ależne do k u ltu ry ceram iki w stęgow ej ry te j (ca 2500 p. n. e.).
W w arstw ach z okresów późniejszych natrafio n o na k o n stru k c je d rew n iane (węgieł chaty, cienkie p ale w bite ukośnie w ziemię); odsłonięto rów nież reszty średniow iecznych gotyckich dom ków kanoniczych o w ą t
kach ceglanych i p o rta lac h ciosowych.
W toku b a d ań n a dziedzińcu ark adow ym ustalono poziom y podw orca zam kow ego w poszczególnych epokach stylow ych, co posiada niepośled
nie znaczenie dla prow adzonych p rac n ad odnow ieniem zam ku. S tw ie r
dzono, że pierw sze całkow ite w y rów nanie podw orca — p raw ie do tzw.
poziom u wody — nastąpiło dopiero w dobie późnego ren esan su i baroku.
W czasach w cześniejszych poziom b ył dość nierów ny, opadający w k ie- ry n k u południow o-w schodnim . W dobie wczesnego ren esan su spadek ten w ynosił około 2 m n a 100 (ryc. 24), w dobie gotyku (przy końcu X IV w.) 3 m, w czasach p rze d - i w czesnohistorycznych — 8 m (poziom skały).
Dzięki m ożliwości zastosow ania n a tym odcinku sk ru p u latn iejszy ch , niż
1 D atowanie to jest prowizoryczne, oparte na analizie morfologicznej ceramiki.
Przypuszczalnie ulegnie ono korekturze.
w rej. n r 8 m etod eksploracji (przesiew anie ziem i z w szystkich w a rstw przez gęste sita, szczegółowa d o k u m en tacja odkryw ek, itp.), poczyniono szereg spostrzeżeń, w ydobyto w ielką
ok. 200 m o n et z różnych okresów (ryc. 28) i ciekaw e frag m en ty ozdob
nych kafli.
W n aro żn ik u północno-zachodnim dziedzińca, w najw yżej położonej p a rtii wzgórza, odkryto w całości fu n d a m e n ty budow li przed rom ań- skiej (ryc. 29), zupełnie podobne pod w zględem s tru k tu ry i użytego m ate ria łu (kam ień, zapraw a) do w ątków n a jsta rsz ej n a W aw elu św iąty n i — ro tu n d y śś. F eliksa i A daukta. O d
słonięta budow la posiada w rzucie form ę zbliżoną do k w a d ra tu o bo
kach w ew n. ponad 5 m, ze zdąża
jącym doń p raw ie p rostopadle od stro n y południow o-w schodniej k o ry tarzy k iem (ryc. 32). K o ry tarzy k ten, o dług. 5,60 m i szer. 1,30 m, zakoń
czony je s t trz e m a m ałym i schodka
mi, obok k tó ry c h w idoczne są w m u rze w ąskie w nęki, będące zapew ne pozostałością zagłębień na d rew n ia ne fram u g i drzw iow e. Z aczerw ienie
nie i p rze p a le n ie kam ieni m urów w n iek tó ry ch m iejscach św iadczy o stra w ie n iu budow li przez pożar.
Na p odstaw ie ceram iki i denark ó w z końca X I w., znalezionych w dol
nych w a rstw ac h nasypow ych w e
w n ątrz budow li, an alizy i analogii w ątków m uró w i in ny ch danych m o
żna przypuszczać, że w zniesienie tej przed rom ańskiej budow li n astąpiło około X w., pierw sze zniszczenie w X I/X II w., a o stateczne z końcem średniow iecza. D a ty te jed n a k n a le ży tra k to w a ć jako hipotezę roboczą.
Z uw agi n a duże znaczenie o d k ry ty ch elem entów najstarszeg o n a W a-
ilość zabytków ruchom ych, m. in.
Ryc. 26. Przedmioty kościane i przęślik (z rejonu nr 8).
Fot. Kolowca
Ryc. 27. Przedmioty drewniane z okresu wczesnodziejowego
(z rejonu nr 8).
Fot. Kolowca
Ryc 28. Monety znalezione na W awelu w r. 1950.
F o t Kolowca
Ryc. 29 W aw el — Z arys fu n d a m en tó w bu d ow li przedrom ańskiej w trak cie badań.
Fot. Zaki.
w elu budow nictw a kam iennego pozostawiono niew ielki odcinek n a w a r
stw ionej z biegiem czasu w obrębie m urów ziem i w stanie n ieprze- k o panym (tzw. świadek) dla przyszłych badań kontrolnych. W okół budow li b rak n aw arstw ień starszy ch niż z X III— XIV w. Skała, stan o w iąca n a tu ra ln e podłoże w arstw k u ltu ro w y ch dziedzińca, jest nierów na, m iejscam i silnie zw ietrzała, podziuraw iona lejam i krasow ym i i opada do
syć strom o w k ieru n k u południow o-w schodnim (w ykonano p rzy sposob
ności pierw szy dokładny p lan w arstw icow y skały w północnej połaci dziedzińca). W brew dotychczasow ym poglądom (A. Szyszko-B ohusza i in
nych) nie m a w tej części w zgórza śladów w ału, nie m a ciągnącej się półkolem , w skale w y k u tej fosy, k tó ra bronić m iała dostępu do grodu X I— X II w .1, nie m a w reszcie spodziew anych rom ańskich m urów zachod
niego skrzyd ła tego grodu (może leżą one bardziej k u wschodowi, u to pione w późniejszych m u rach krużganków renesansow ych). W skazuje to, że istn iejące na w schodnim skłonie skały zabudow ania rom ańskie nie
1 O dkryto jed y n ie n ie w ie lk ie , w sk a le w y k u te za g łęb ien ie które czyni w rażeń 'e zb iorn ik a na w odę.
tw o rzy ły — zdaje się — nigdy odrębnego fortalicju m , lecz przypuszczal
nie p ow stały na drodze rozszerzania obrębu zabudow ań, położonych w najw y żej w yniesionych p u n k tac h wzgórza.
Z innych, nieoczekiw anych odkryć w ym ienić należy znalezienie w le jac h krasow ych, w ypełn io ny ch zglinioną zw ietrzeliną skalną i piaskiem , ostrzy ręcznych, zgrzebeł i in n y ch narzędzi i półw yrobów krzem iennych, podchodzących głów nie ze starszej fazy p aleolitu (ryc. 30), czyli sprzed stu tysięcy lat. Je st to n a jsta rsz y ślad pob ytu człow ieka na W aw elu i jeden z n a jsta rsz y ch w Polsce.
Rye. 30. P a leo lity czn e narzędzia k rzem ien n e zn alezion e w lejach k ra
so w y ch na W aw elu.
Rye. 31. W aw el — F rag
m en t o d k rytego m uru rom ań sk iego przy sar
kofagu król. Jad w igi.
W idok od strony w sc h o dniej.
Ryc. 32. W aw el — B u d o w la p rzedrom ańska i w y lo t k orytarzyka.
Fot. K o l o w c a
Obok szkicowo tu przed staw ion y ch prac archeologicznych w rej. n r 8 i n a dziedzińcu arkadow ym , niejak o na m arginesie głów nej stre fy badań, w ykonano jeszcze odk ry w k ę m u ru sali o 24 słupach, n a tra fia ją c na n ie n aruszone w a rstw y k u ltu ro w e, oraz objęto kierow nictw o nauk o w e nad p row adzonym i przez K ap itu łę robotam i od słaniającym i p rzy tu m b ie król.
Ja d w ig i w katedrze. N a ty m ostatnim odcinku o d k ry to prócz grobu dzie
cka, k tó ry zidentyfikow ano z K azim ierzem Jagiellończykiem I (Dziecię
ciem), oraz okazałych m asw erków na płycie tu m b y królow ej, m u r ro m ań ski (ryc. 31), grub. 94 cm, w y k on an y tech n ik ą opus em plectum , będącym frag m en tem w schodniego sk rzy d ła drugiej k a te d ry (W ładysław a H erm a
na) z X I— X II w.
K raków , 1 stycznia 1951.
