University of Bielsko-Biala [azawada@ath.bielsko.pl]
Social readaptation of adolescents addicted to
psychoactive drugs
Abstract: This paper discusses selected therapeutic and rehabilitation activities included in the scope of healthcare provided within the “Nadzieja” Catholic Youth Education and Therapy Centre in Bielsko-Biała. Therapeutic and rehabilitation activities are focused also on social readaptation. Support in social re-adaptation of persons temporarily isolated from their natural environment should be one of significant social issues. In general, persons addicted from various psychoactive substances or those who got in trouble with the law originate from dysfunctional environment, marked with social awkwardness or dysfunctionality of fam-ily functions. Thus taking specific actions aimed at re-adaptation of such persons to life in community may prevent them from getting in trouble with the law again or from developing the sense of social exclusion. Nowadays the significant role of work, as well as general and professional education are mphasised as the basic factors for social re-adaptation. Other important aspects include preventing addictions, promotion of healthy lifestyle, ergotherapy, art therapy, sports activity, and cultural activity. In many addiction treatment centres and corrective centres there are also special programmes of social re-adaptation by means of charity work or support for social initiatives.
Key words: social re-adaptation, social re-adaptation programmes, addiction, psychoactive substances, social exclusion.
Referring to the thoughts of Czesław Cekiera it can be concluded that the phenomenon of drug addiction de facto comes down to analysing behaviours of an individual who uses drugs in a particular environment and in a particular life situation (Cekiera 1993, p. 14). As each person, even a teenager, is motivated by something.
Based on the report “Qualitative analysis of the lifestyle of 17–18-year-old users of psychoactive substances, patterns and motives of substance use and other problem behaviours” (Ostaszewski and others [2019]) psychoactive substances use may be a response for boredom and no better idea for interesting leisure activities. According to the respondents, psychoactive substances let young people party better and longer, experience something special, see something more intensely, get out of the box, and develop cognitively. They serve also as an escape from the outside world to another reality, far away from problems they experience and from difficult life situations1. Also, the conclusions of the European School Survey Project on Alcohol and Drugs (ESPAD) indicate that young people use addictive substances to party wilder, to blend in a group, to forget about their problems or to lift their spirits2. Drugs are used then to lighten one’s mood, to mask unpleasant experiences, and to gain energy for performing particular activities. A desire to make new friends can also be a motive. Young people under the influence of psychoactive drugs become more outgoing and open to others.
1 The main objective of the project implemented in 2018 by Krzysztof Ostaszewski, Katarzyna
Dąbrowska, Jakub Greń and Łukasz Wieczorek concerned an in-depth analysis of attitudes, knowledge, beliefs, and behavioural patterns related to use of psychoactive substances by adolescents aged 17–18 years. The research sample included adolescents from Łódź, Katowice, Cracow and Warsaw using psychoactive substances (N=72) and professionals having daily contact with such youth– teachers, educational psychologists, streetworkers/ party workers (N=12). Selection of the survey respondents was purposeful, and thus meant, as emphasised by the authors of the project, to provide comprehen-sive information in terms of the expected outcome of the survey. The survey of adolescents and adults was conducted by means of the individual in-depth interview technique, with a list of information searched organized into an optimal “interview scenario” (semi-structured interview). The survey was qualitative; see: Ostaszewski et al. 2019.
2 ESPAD – the “European School Survey Project on Alcohol and Drugs” has been carried out since
1995 every four years in a changing number of European countries. The ESPAD research was initiated by the Co-operation Group to Combat Drug Abuse and Illicit Trafficking in Drugs (Pompidou Group) operating at the European Council. Poland participated in all the seven editions of ESPAD (the latest edition took place in 2019). The ESPAD is aimed at monitoring psychoactive substances use by school students, and currently also including risky behaviours in the area of new technologies and gambling games. The survey should provide data for development and evaluation of the policy concerning psychoactive substances and youth prevention programmes in general. In 2019 the research within the ESPAD was carried in our country out by the State Agency for the Prevention of Alcohol Related Problems and the National Bureau for Drug Prevention in cooperation with the Institute of Psychiatry and Neurology. The survey was conducted on representative random samples of students of the 3rd
grade of lower secondary schools (age: 15–16 years) and of the 2nd grade of upper secondary schools
(age: 17–18 years). The Polish nationwide weighted sample included 2814 students of the 3rd grade
of lower secondary schools and 3089 students of the 2nd grade of upper secondary schools; see:
The factors related to the risk of use of psychoactive drugs include, a.o.: single-parent family, dysfunctional family, broken family relations due to mutual hostility, family history of alcoholism, no religious practices, no aspirations related to lifetime goals, no social activity, and school failures.
Drug addicts are mostly marked by emotional immaturity, low level of moral development, timidity deteriorating into aggression, and egocentric behaviours.
Practitioners whom I have met in scientific congresses or during study visits organized for my students in rehabilitation and therapy centres, claimed that children/ adolescents prone to addiction or already addicted mostly experienced intense emotions and had inadequate self-esteem level.
The group of persons using psychoactive drugs includes also neurotic or traumatized individuals due to their incapacity of achieving their lifetime goals.
These are manifold factors– mental and environmental ones, concerning young people who rejected compliance with legal, moral, and customary standards at some point, thus deforming their personality.
Social readaptation is a process difficult in implementation and the end result cannot be precisely predicted, nevertheless the assumption of social readaptation remains always unchanged – a change of the one’s previous attitude (compare Deka 2017).
Good practice example
– activity of the “Nadzieja” Catholic Youth Education
and Therapy Centre in Bielsko-Biała
Contemporary views emphasize the significant role of work, as well as general and professional education as priority factors of social readaptation. The social readaptation programme includes also sports and cultural activity, promotion of healthy lifestyle, cooking workshops, occupational therapy in general (art creation, bibliotherapy, music therapy, cinema therapy, theatre therapy, dance movement therapy, and chromotherapy). An example of an institution providing a wide range of the above-mentioned activity can be found in the “Nadzieja” Catholic Youth Education and Therapy Centre operating in Bielsko-Biała, at 167c Barkowska street. The Centre is a non-public healthcare institution established in May 1991 by the “Nadzieja” Foundation for Addiction Prevention and Social Rehabilitation in order to fulfil its statutory targets. At the start-up phase this was the first Polish Catholic therapy institution for children and adolescents addicted from drugs. Establishing the Foundation was initiated by Rev. Józef Walusiak, MA – a priest of the Roman Catholic Diocese of Bielsko-Żywiec; and Rev. Czesław Cekiera, PhD from the Salvatorians, with whom Rev. Walusiak cooperated, contributed significantly to starting up the Foundation.
At present within the “Nadzieja” Catholic Youth Education and Therapy Centre there are the “Nadzieja” Addiction Treatment Centre and a Post-rehabilitation Hostel for drug addicts.
towards the patient’s denomination. A stay in the “Nadzieja” Centre takes from 9 to 12 months and it is free-of-charge – therapy is financed within a contract with the National Health Fund. The ultimate capacity of the Centre is 25 patients. Healthcare provided in the Centre include four basic stages of the therapy, plus a preliminary stage “Why am I here?”, which is meant at provoking thought in adolescents about their foregoing life, moreover a patient gets acquainted with the rules and regulations applicable in the Centre, a preliminary nosological and problem diagnosis is prepared, and patient’s motivation is encouraged. The Preliminary Stage takes from 3 weeks up to maximum 2 months.
Stage I “Yet perhaps … ?” includes a period from 2 to 4 months and it is focused on diagnosing the patient in detail, both environmentally and psychologically, and on agreeing with the patient an individual therapy plan. The priority objective of this stage relates to changing extrinsic motivation into intrinsic motivation, i.e., patient’s inner conviction that a therapy is necessary; during this stage patients are not entitled to any exeat.
Stage II – “Go to therapy or not?” takes, similar to Stage I, from 2 to 4 months, but patients get more privileges; they have short-term exeats and are assigned responsible functions in the Centre. This stage includes in particular implementation and modification of an Individual Therapy Plan, psychiatric consultation depending on the needs emerging in the course of the treatment, individual therapeutic sessions, and group therapy.
Stage III – “To be or not to be sober?” takes from 2 to 6 months. The assumptions of this stage constitute a continuation of the second stage of the therapy. The major difference refers to exeats, they include both short-term and long-term leaves. At this stage going home is a standard, moreover patients can visit institutions of their choice as volunteers. These are mostly animal shelters, nursing homes for senior citizens, and community centres.
Stage IV – “Why should I stay clean?” is the last stage of the therapy programme taking from 2 to 4 months. It includes, a.o., determining future goals, developing a half-year recovery plan, individual and group therapy. The programme is implemented, to a large extent, by means of therapeutic community approach, which means that the patients and the workers have their rights and obligations.
School education takes place in the premises of the Centre according to an individual curriculum plan or in the case of patients at an advanced stage of the therapy, outside of the Centre – in schools.
It should be pointed out that the programme of the Centre gets modified and its flexibility is determined by the needs and possibilities of a particular group of patients.
drug addicts. Preventive activities are aimed at protecting young people against getting readdicted and preventing social pathology impacts. It is carried out in the premises of the Centre and by the “Nadzieja” Addiction Consultation Point operating within the Foundation.
Addiction prevention and problem-solving education programmes provided by the Consultation Point are addressed not only at children and adolescents prone to addiction or already addicted to psychoactive drugs, but also at individuals entangled in various type of behavioural addictions (activity related), as well as at parents of addicted individuals. Moreover, support groups are organized for parents/ caretakers of addicted children and adolescents, as well as preventive workshops for students, parents, and teachers.
Young people who completed the basic cycle of therapy as addiction therapy centre inpatients, but due to various life circumstances cannot go home, may use a hostel stay option. The hostel is a co-ed, Catholic post-resocialisation institution offering a programme addressed at young people aged from 14 to 21 years. A hostel stay enables young people to pursue personal development, school graduation, achievement of professional qualifications, and facilitates starting an independent and responsible life. Young people are offered all-year-round care and support of the counsellors. The programme implemented in the hostel includes a support group, individual therapy, and social therapy activities. A stay at the hostel, as needed, may take from half a year to one and a half year; while it should be noted that young people from all over Poland can stay at the hostel.
Findings of an analysis of the programme and activity of the “Nadzieja” Catholic Youth Education and Therapy Centre point out to its particular focus on reinforcing patient’s personal value, development skills of responsible choice making and development of community needs, which determines the success of the resocialisation process. Indefeasible community needs include, a.o., social skills and social activity, capacity of coping with difficult and traumatizing situations, sensibilisation to feelings and emotions, as well as negotiation, cooperation, and compromise skills (Bałandynowicz 2019, p. 29).
The role of spirituality and religious values
in social readaptation
Beside abstinence, a prerequisite for effective readaptation process boils down to acknowledging by adolescence the truth about themselves, their situation and adopting responsible and mature criteria of conduct thus authentic development and change of lifestyle.
Special attention should be paid to integrating spirituality and spiritual development into the process of recovery from drug addiction. This issue is significant, as spirituality, despite its significance for the therapy process, due to various reasons had been ignored and paved over for years (Prajsner [2020]). Quite a few experts used to believe that faith and therapy were not complementary to each other but mutually exclusive. While it is indisputable that therapy and spirituality have a lot in common. Both therapy and spirituality focus on issues concerning the meaning of life, fear of the unknown and of one’s disability. Moreover, vast majority of researchers believe that spirituality, unlike religion, assumes not only fulfilment of religious objectives but also non-religious objectives, such as: identity, sense of belonging, health, and wellbeing.
Thus, therapy and spirituality are connected by all the human related aspects, human life, and substance. As each human being constitutes certain mental, physical, and spiritual unity. In the opinion of Ewa Woydyłło “spirituality is connected to quality of our relations with objects, issues and people that are most important in our lives” (Woydyłło, 1991, p. 49), while Vincenzo Sorce from Casa Familia Rossetta (Italy) claims that “in healing deep wounds of addicted persons there is a visible search the meaning of pain and efforts. This search opens a distinctive perspective of spiritual development […]. There is no rehabilitation or restoration of a person without rebirth of one’s moral conscience, and without determining the basis for building oneself and one’s future” (according to: Prajsner 2018).
If we adopt the assumption of Rev. Marek Dziewiecki that using drugs by young people is determined by life crisis, then integral addiction prevention should also include the area of human spirituality (Dziewiecki 2001, p. 160). Thus, a thesis can be put forward that spirituality and spiritual development are as important as medical and therapeutic support in the treatment and therapy process of drug addicts.
accompany each individual throughout the lifetime, they imply one’s actions, and determine what one considers important and desired. While value hierarchies form certain basis of one’s declared desires and pursuits concerning near and far future, that is actualistic and prospective aspirations (Zawada 2013, p. 81). Spirituality helps in restoring the right value structure that, as Andrzej Gołębiowski observes, is significantly dysfunctional during addiction (Gołębiowski 2012, p. 439).
The readaptation and therapy programme of the Centre also integrates religion which, just as spirituality, tries to give an answer to basic existential questions and respond to the issue of values to be followed by each person wants to live true to oneself and in compliance with social standards. Faith can be then helpful in redefining one’s conduct, in self-improvement, and in self-development. Thanks to religion young people have a chance to fill their life with values that used to be unfamiliar to them or not respected by them.
Readaptation and therapeutic virtues of religion are indisputable. Religion may be also helpful in development and formation of such features as: sensibility, patience, humility, responsibility including for one’s therapy, openness to others, selflessness, and ability to forgive. It plays a sensemaking and explanatory role (compare Bębas 2015, p. 228; Chlewiński 1987, p. 42–45; Mariański 1990, p. 55–56), it facilitates conversion, i.e., deep internal transformation (compare Bębas 2015, p. 91; Hałas 2007, p. 26–39), it gives the meaning of life. Moreover, religion strengthens an individual, gives hope for improvement of the situation, and helps in surviving difficult moments, thanks to which addicted persons are more willing and motivated to change their previous lifestyle. It also gives a sense of security and relieves fear, which is highly significant for one’s good psychosomatic condition. It should be also noted that religion facilitates reconciliation with oneself and reaching out to others. Religiousness protects thus to a large extent against behaviours noncompliant with legal and moral standards. It reduces the risk of a regress to destructive behaviours. Institutional authority of religion may play a significant role in building a strong and integral personality, it is like a mirror in which one can see one’s bad habits, and thus addicted persons can understand mistakes of their lives. Patients of the Centre have numerous opportunities for religious experiences. Interested persons can participate in church service, organized trips to important religious sites, or participate in walking pilgrimages, a.o., to Jasna Góra. Some persons start to participate systematically in w religious practices only as inpatients of the Centre; previously the frequency of their religious activity used to be marginal or none. Such state of affairs results most of all from no religious attitude modelled by their parents.
the toils of the therapy, teach love, support inner transformation, teach how to be a better person, and give them strength and hope.
patients to come into existence in the life of a local community and to overcome, at least to certain extent, negative stereotypes still existing in popular awareness concerning persons addicted from psychoactive substances. The stereotype of an addict is mostly dominated by such parameters as: mentally weak person, doomed to failure rather than successful, originating from a pathogenic environment, with negative personality traits and behaviours resulting, a.o., in low-life connections and coming into conflict with the law. Quite often local residents, especially those of a spatially attractive neighbourhood, protest against situating addiction therapy centres in the vicinity of their domicile. There is a tendency for isolating this social group; a lot of people emphasize that they want to protect their children against contact with addicts.
Integrative activity of patients is represented also in the “Hope Family Picnic” organized for residents of the city. The picnic, just as the “Santa Claus Run” has become a fixed item of the programme of cultural events organized annually by the Foundation, in June. In 2019 its 8th edition took place. Young people have an opportunity to show their creative talents, they can present their sports, artistic, musical, or culinary skills. And what is most important, they have a chance to restore their image in the community and function again in various areas of social life. Undoubtedly participation in integration events contributes to improving one’s self-evaluation and self-esteem. Rebuilding a positive image of oneself is a strong accent of social readaptation.
Picnics are very popular with local residents thanks to their diverse programme, including, a.o., performances of invited guests. So far, such performances have included dancing groups, balloon shows, entertainment shows: bicycle acrobatics, sports acrobatics, paragliding, martial arts, laser, and molecular cuisine shows. Moreover, they can participate in prize draws, numerous family contests and games combined with an opportunity of winning attractive prizes founded by numerous sponsors of the Foundation.
The 9th edition of the “Hope Family Picnic” was exceptional due to the Covid-19 pandemic. The Picnic was organized online on December 6, and its participants could see a family performance “Oh my dear, where is my reindeer?”, Santa Clause fire show, laser show, concert the children and youth Protalent Music Theatre, and compete in the family picnic trivia quiz. During the 9th edition of the “Hope Family Picnic” the outcome of the Christmas card art competition – “Christmas Card Gift”, was also announced. Participants of the competition had more than a month to prepare their work. The competition was divided five age groups including kindergarten participants aged 4 plus, and primary and secondary school students. Upon the end of the competition all the works were donated to residents of nursing homes in Bielsko-Biała and its vicinity3.
3 http://www.nadzieja.bielsko.pl/aktualności/zapraszamy-na-ix-piknik-rodzinny-z-nadzieją (accessed
Volunteering as a means of readaptation influence
Volunteering is another form of activity integrated into readaptation and therapy programme. At stage III of therapy each interested person can work as a volunteer for the local community taking up a job in an animal shelter, community centre or nursing home for senior citizens. Pedagogues stress clearly that volunteering plays an educating function while providing opportunities for comprehensive development of an individual. By working for the good of others, patients have an opportunity to gain experience, learn new skills and develop such features as: responsibility, communication in a group, and dutifulness. Moreover, while performing the tasks assigned young people can have better insight into their personality and can learn their strengths and weaknesses. Having contact with people from outside a therapy centre often forces to reconsider one’s former life, allows to take important decisions and set the direction of one’s future actions. One should not forget that volunteering shapes important traditional values including, a.o.: prosocial and civic ones, that nowadays have lost some of its significance due to a variety of social and economic factors Volunteering work can contribute also to:— sensibilisation to the needs of others;
— responsibility both for oneself and for others;
— capacity of fulfilling one’s needs concerning values, willingness to help others, and altruistic attitude;
— proving oneself in different social roles; — diligence and systematic approach; — developing respect for work; — forming one’s identity; — changes in self-image;
— pursuit of understanding one’s issues and willingness to cope with them in the defensive function context;
— sense of mental hygiene (elimination of isolation and fear); — skills of useful planning and spending one’s free time;
— possibility of gaining professional experience, which is related to future pro-fessional career.
Volunteering – as preached to by Pope John Paul II „is a special factor facilitating progress on the road of humanisation: thanks to various forms of solidarity and service, promoted and concretised by volunteering, it makes society sensitive to human dignity and a variety of human needs. Volunteering experience leads to a conclusion that full self-realisation of a man is possible solely when one loves and gives oneself to others” (according to: Juklaniuk 2006, p. 52).
personal virtues, as well as to revaluating one’s life. As the needs for acceptance and appreciation are very strong in individuals with behaviour dysfunctionalities.
Art therapy – a creative method of readaptation influence
Art therapy is also one of significant elements of the social readaptation process in the “Nadzieja” Catholic Youth Education and Therapy Centre.Art therapy, depending on the expected outcome of its implementation, can play different functions, including, a.o.:
— diagnostic function, recognizing manual capacity, needs, emotional and co-gnitive-developmental deficiencies, and helpful in describing mental and phy-sical condition of a therapy participant;
— expressive function, providing a possibility of releasing supressed emotions, inner tension, failures, and frustration;
— cognitive function, enabling recognition of one’s emotional state, teaching how to express one’s feeling and explore self-awareness;
— regulative function, helping to fulfil the need of self-realisation, enabling an individual to take brave and creative actions (Książek 2011, p. 13).
— educating function, providing patients in therapy with a range of knowledge necessary for reinterpretation of the meaning and purpose of life,
— corrective function, because of revaluating of thought patterns from negative into positive ones (see: Kulczycki 1990).
Art therapy techniques most frequently used in the Centre include: artistic creation, cinema therapy, theatre therapy, and dance movement therapy. The Centre personnel pay special attention to providing original and interesting format of art activities. It is important that patients gain in this way new skills, as well as discover their hidden artistic talents. Difficult young people usually do not have friendly environment for development. Wrong family atmosphere can shake basic family functions, including educating function. Art therapy enables not only learning one’s creative skills but can be also helpful in awaking one’s interests. Moreover, thanks to art therapy workshops there is a possibility of expressing one’s emotions in a socially desirable way. Such workshops help patients also to deal with one’s past, and to close up all the issues that should not reoccur in the future. Well-designed art workshops may also impact exploration of patient identity – a significant component of personality. Self-identity (individual), according to Anthony Giddens, refers to the way how people understand themselves and what they find valuable (Giddens 2004, p. 52). As a rule, a patient in therapy is not well aware of oneself, often without knowing one’s own values or real intentions.
— helps the addicts in surviving the difficult period of therapeutic process; — helps in understanding reality;
— facilitates better self-understanding; — activates the thinking process;
— impacts changes in the hierarchy of instrumental values; — increases one’s confidence;
— relieves emotional tension, if not long term then definitely during art workshops; — improves one’s psychosomatic condition;
— art work of inpatients prove that young people in conflict with the law can also achieve good results in many fields;
— teaches how to cooperate with other people; — triggers spontaneity and unconventionality; — feeds the need of personal fulfilment;
— teaches patience and determination to finish the work started;
— increases sensibility of adolescents thus making them better for themselves and for others.
The focus of attention of art therapy relates thus to psychological features (variables) formed on the sociocultural background. They consist of attitudes, roles, cognitive judgements, the value system, the worldview, needs, and fears (Florczykiewicz 2013, p. 15–16).
The conclusions of the research carried out under my supervision within a proseminar by a student, Marcela Cembala (2020, p. 58–76), show that patients of the Centre are able to notice themselves changes in their attitude to work which occurred during their stay in the Centre. Here are some of their responses:
I can do well the jobs that I used to find pointless, and I keep things tidy around myself [patient]
I do my job well even if nobody is looking [patient]
I’ve noticed here that I started to care for my family [patient]
My attitude towards work for the Centre has changed, I simply want to care for the place rather than to live in a mess like before [patient]
Because of my work in the kitchen I know that I want to be a chef and I can see how important it is to serve and present it in pretty way [patient]
Work makes me want to help others in doing various duties [patient]
It is remarkable that work commitment is reflected in other areas of life, including family relations and professional life. Moreover, many of the respondents concluded that while changing their attitude towards work they gained some features that they used to lack– responsibility, discipline, diligence, humility, punctuality, care for others, respect for others, the need of having interests.
Internal changes observed by the respondents can be divided into two areas. The first one refers to interpersonal relations. Patients learnt how to listen and how to discuss in a polite manner; they do not use bad language, or they have limited swearing. The second area refers to internal changes and reshaping their personality.
Thus, occupational therapy gives young people a chance to change their former value system and a chance to take the right decision – so that the skills learnt, and the knowledge and experience gained are used properly once they leave the Centre. Then it is only them who decides how to use this knowledge.
Summary
It should be emphasized that a stay in the Centre should only prepare young people, by means of including them into the process of social education, as well as to independent and responsible life where there is no more room for drugs. Development of a creative and transgressive individual has been recently broadly discussed, in particular in the context of dynamically developing concept of creative resocialisation, (see: Konopczyński 2015). As creative work constitutes such specific means of activity that significantly releases one’s individual potential and facilitates reshaping one’s personality. Creative activity facilitates a release intrinsic task motivation and constructive problem solving, in contrast to choices made by socially misadjusted individuals (Ward, Stewart 2003, p.125–143). Upon leaving a therapy centre young people need to confront the values learnt with the surrounding reality. Thus, it is crucial that social readaptation process does not end once a patient leaves a therapy centre. Readaptation in open environment determines the effectiveness of resocialisation and rehabilitation influence.
Bibliography
[1] Ambrozik W., 2008, Proces readaptacji społecznej i jego istota, [w:] Resocjalizacja.
Teoria i praktyka pedagogiczna, vol. 2, (eds.) B. Urban, J. M. Stanik, PWN, Warszawa.
[2] Bałandynowicz A., 2019, Postantropologiczny i reifikacyjny model resocjalizacji
nieletnich w Polsce, [in:] Resocjalizacja nieletnich niedostosowanych społecznie. Teoria i praktyka, (eds.) M. Filipowicz, J. Latała, Wydawnictwo KUL, Lublin.
[3] Bębas S., 2015, Rola religii w procesie resocjalizacji, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń.
[4] Cekiera C., 1993, Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób
uzależnionych, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego, Lublin.
[5] Chlewiński Z., 1987, Postawy a cechy osobowości, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
[6] Cembala M., 2020, Wpływ ergoterapii na osobowość i relacje interpersonalne wychowanków Katolickiego Ośrodka Wychowania i Terapii Młodzieży „Nadzieja”, niepublikowana praca dyplomowa napisana pod kierunkiem prof. ATH dr hab. Anny Zawady.
[7] Deka R., 2017, Readaptacja społeczna skazanych jako jeden z warunków bezpieczeństwa
społeczności lokalnych, [in:] Wielowymiarowość profilaktyki, resocjalizacji i readaptacji społecznej. Tradycja, współczesność i perspektywy inicjatyw probacyjnych,
(eds.) P. Frąckowiak, M. Szykut, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń. [8] Dziewiecki M., 2001, Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Wydawnictwo „Jedność”,
Kielce.
[9] Florczykiewicz J., 2013, Teoria arteterapii Tomasza Rudowskiego – implikacje do
resocjalizacji przez sztukę, [in:] Edukacja i terapia przez sztukę. Arteterapia w świetle teorii doznań transakcyjnych, (ed.) T. Rudowski, Wyd. ENETEIA, Warszawa.
[11] Gołębiowski A., 2012, Rozwój duchowy jako integralny element procesu terapii
choro-by alkoholowej, [in:] Mężczyzna w rodzinie – nadzieje i zagrożenia, (eds.) K. Gąsior,
T. Sakowicz, A. Slodička, Oficyna Wydawnicza „Ston 2”, Kielce.
[12] Grudziewska E., Lewicka A., 2011, Skuteczność arteterapii w pracy z nieletnimi
z młodzieżowych ośrodków wychowawczych, [in:] Arteterapia. Od rozważań nad teo-rią do zastosowań praktycznych, (eds.) W. Karolak, B. Kaczorowska, Wydawnictwo
Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź.
[13] Hałas E., 2007, Konwersja. Perspektywa socjologiczna, Wydawnictwo Naukowe Scho-lar, Warszawa.
[14] Juklaniuk A., 2006, Wolontariat jako forma integracji społeczności lokalnej, „Dyrektor Szkoły”, nr 7.
[15] Konopczyński M., 2015, Metody twórczej resocjalizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
[16] Książek A., 2011, Czas na twórczość. Warsztaty arteterapeutyczne jako metoda pracy
z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym, Centrum Wspierania Aktywności
Lokalnej CAL, Warszawa.
[17] Kulczycki M., 1990, Arteterapia i psychologia kliniczna, „Arteterapia III. Zeszyt Na-ukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu”, 57.
[18] Makurat F., 2007, Rola sportu w procesie resocjalizacji, [in:] Kliniczne i
sądowo-pe-nitencjarne aspekty funkcjonowania człowieka, (eds.) G. Chojnacka-Szawłowska,
B. Pastwa-Wojciechowska, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
[19] Mariański J., 1990, W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Wy-dawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
[20] Nawrot J., 1973, Ergoterapia w wychowaniu dziecka upośledzonego fizycznie, Pań-stwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa.
[21] Rudowski T., 2007, Arteterapia – inspiracje i wartości, IPSiR UW, Warszawa. [22] Rudowski T., 2013, Edukacja i terapia przez sztukę. Arteterapia w świetle teorii
do-znań transakcyjnych, Wydawnictwo ENETEIA, Warszawa.
[23] Sidor T., 1977, Sport i rekreacja ruchowa jako czynnik w profilaktyce resocjalizacyjnej, [in:] Profilaktyka i resocjalizacja młodzieży, (eds.) F. Kozaczuk, B. Urban, Wydawnic-two Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów.
[24] Ward T., Stewart C., 2003, Criminogenic needs and human needs: a theoretical model, „Psychology, Crime and Law”, June, 9(2).
[25] Woydyłło E., 1991, Początek drogi, Instytut Psychiatrii i Neurologii: Fundacja im. Stefana Batorego. Komisja Edukacji w Dziedzinie Alkoholizmu i Innych Uzależnień, Warszawa.
[26] Zawada A., 2013, Aspiracje życiowe młodzieży w środowisku kulturowo zróżnicowanym, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Internet sources
[27] http://www.nadzieja.bielsko.pl/aktualności/zapraszamy-na-ix-piknik-rodzinny-z-nadzieją (accessed on: December 8, 2020).
[29] Ostaszewski K., 2019, Raport końcowy – Analiza jakościowa stylu życia 17–18–letnich
użytkowników substancji psychoaktywnych, wzorów i motywów używania substancji oraz innych zachowań problemowych, Institute of Psychiatry and Neurology,
Department of Public Health, “Pro-M” Youth Prevention Unit, Alcoholism and Substance Dependence Research Facility, Warsaw, www.cinn.gov.pl>portal (accessed on: November 19, 2020).
Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku Białej [azawada@ath.bielsko.pl]
Readaptacja społeczna młodzieży
uzależnionej od środków psychoaktywnych
Abstrakt: W niniejszym opracowaniu omówiono wybrane działania terapeutyczne i rehabili-tacyjne, które wchodzą w zakres świadczeń zdrowotnych prowadzonych w Katolickim Ośrodku Wychowania i Terapii Młodzieży „Nadzieja” w Bielsku-Białej. Podejmowane działania terapeu-tyczne i rehabilitacyjne ukierunkowane są również na readaptację społeczną. Pomoc w re-adaptacji społecznej osób okresowo wyizolowanych z naturalnego środowiska społecznego powinna być jedną z ważnych kwestii społecznych. Z reguły osoby, które są uzależnione od różnych substancji psychoaktywnych, lub te, które weszły w konflikt z prawem, pochodzą ze środowisk dysfunkcjonalnych, niezaradnych życiowo czy takich, w których nie były odpowied-nio realizowane funkcje rodzinne. Podjęcie więc konkretnych działań na rzecz ponownego przystosowania tych osób do życia w środowisku może zapobiec kolejnemu wejściu w konflikt z prawem i poczuciu wykluczenia społecznego. Współcześnie podkreśla się znaczącą rolę pra-cy oraz kształcenia ogólnego i zawodowego, jako podstawowych czynników readaptacji spo-łecznej. Także ważne są profilaktyka uzależnień, promocja zdrowego trybu życia, ergoterapia, arteterpia, aktywność sportowa, aktywność kulturalna. W wielu placówkach terapeutycznych i resocjalizacyjnych działają również specjalne programy readaptacji społecznej poprzez pracę charytatywną oraz wspieranie inicjatyw społecznych.
Wprowadzenie
Poruszając tematykę readaptacji młodzieży uzależnionej od środków psy-choaktywnych zasadne wydaje się, aby zaakcentować kwestie związane z przy-czyną, jak i motywacją do zażywania środków odurzających przez młodych ludzi. Przywołując rozważania Czesława Cekiery można powiedzieć, że zjawisko uzależnienia od środków psychoaktywnych de facto sprowadza się do analizy za-chowań człowieka, który w danym środowisku i w określonej sytuacji życiowej sięga po środki odurzające (Cekiera 1993, s. 14). Każdym bowiem człowiekiem, nawet tym kilkunastoletnim, kieruje jakaś motywacja.
Jak wynika z raportu Analiza jakościowa stylu życia 17–18-letnich
użytkow-ników substancji psychoaktywnych, wzorów i motywów używania substancji oraz innych zachowań problemowych (Ostaszewski i in. 2019) używanie substancji
psy-choaktywnych może być odpowiedzią na nudę, na brak pomysłu na ciekawe spę-dzenie czasu wolnego.
Substancje psychoaktywne, w opinii respondentów, pozwalają młodym lu-dziom lepiej i dłużej bawić się, przeżyć coś ciekawego, zobaczyć coś intensyw-niej, wyjść poza dotychczasowe schematy, rozwinąć się w sensie poznawczym. Są również ucieczką od świata zewnętrznego do innej rzeczywistości, w której jest się z dala od doświadczanych problemów i trudnych sytuacji życiowych1. Także z Eu-ropejskiego Programu Badań Szkolnych nad Używaniem Alkoholu i Narkotyków (ESPAD) wynika, że młodzi ludzie sięgają po środki uzależniające, aby lepiej ba-wić się na imprezach, dopasować się do grupy, zapomnieć o swoich problemach, poprawić zły nastrój2. Używki stosowane są zatem w celu poprawy samopoczucia, 1 Głównym celem projektu zrealizowanego w roku 2018 przez Krzysztofa Ostaszewskiego,
Ka-tarzynę Dąbrowską, Jakuba Greń oraz Łukasza Wieczorka była pogłębiona analiza postaw, wiedzy, przekonań i wzorów zachowań związanych z używaniem substancji psychoaktywnych przez młodzież w wieku 17–18 lat. Próbę badawczą stanowiła młodzież z Łodzi, Katowic, Krakowa, Warszawy zaży-wająca substancje psychoaktywne (N = 72) oraz profesjonaliści mający na co dzień kontakt z taką młodzieżą – pedagodzy, psycholodzy szkolni, streetworkerzy/partyworkerzy (N = 12). Dobór uczestni-ków do badań był celowy, co miało, jak podkreślili autorzy projektu, dostarczyć wyczerpujących infor-macji z punktu widzenia założonych celów badania. Do badania młodzieży i dorosłych wykorzystano technikę indywidualnego wywiadu pogłębionego z listą poszukiwanych informacji uporządkowanych w optymalny „scenariusz wywiadu” (wywiad semistrukturyzowany). Badania miały charakter jakościo-wy; zob.: Ostaszewski i in. 2019.
2 ESPAD – europejski projekt „European School Survey Project on Alcohol and Drugs” jest
zamaskowania przykrych doznań, zyskania energii do wykonywania konkretnych czynności. Motywem może być także chęć zawarcia nowych znajomości. Mło-dzi luMło-dzie pod wpływem środków psychoaktywnych stają się barMło-dziej towarzyscy, otwarci na innych.
Czynnikami związanymi z ryzykiem brania środków psychoaktywnych są mię-dzy innymi: rozbita rodzina, rodzina nieprawidłowo funkcjonująca, zerwanie więzi rodzinnych w wyniku wzajemnej wrogości, pochodzenie z rodziny alkoholiczej, brak praktyk religijnych, brak aspiracji związanych z celami życiowymi, brak ak-tywności społecznej, niepowodzenia szkolne.
Osoby uzależnione od środków psychoaktywnych z reguły cechuje niedoj-rzałość uczuciowa, niski poziom rozwoju moralnego, lękliwość przeradzająca się w agresję, zachowanie egocentryczne.
Praktycy, z którymi mam/miałam kontakt na konferencjach naukowych czy podczas wizyt studyjnych, które organizuję studentom do placówek resocjalizacyj-nych i terapeutyczresocjalizacyj-nych, stwierdzali, że dzieci/młodzież mające skłonności do uza-leżnień, lub już uzależnione, z reguły doświadczają silnych stanów emocjonalnych i mają nieadekwatny poziom samooceny.
W grupie osób sięgających po środki psychoaktywne znajdują się także oso-by neurotyczne lub znerwicowane z powodu niemożności zrealizowania swoich celów życiowych.
Zatem są to czynniki bardzo różnorodne – psychiczne i środowiskowe, a doty-czące młodych ludzi, którzy w jakimś momencie przekreślili funkcjonowanie zgod-ne z normami prawnymi, moralnymi, obyczajowymi, deformując swoją osobowość.
by uzależnione od środków psychoaktywnych powtórnie przystosują się do życia w społeczeństwie zależy od wielu różnych czynników. Należy mieć na uwadze czynniki, które działają pozytywnie na jednostkę oraz te, które utrudniają proces readaptacji społecznej. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że proces readapta-cji społecznej w stopniu znaczącym zależy od samych osób uzależnionych, ich motywacji do wyjścia z nałogu, decyzji jaką podejmą odnośnie do planów na przyszłość, wytrwałości w dążeniu do postawionych sobie celów. Należy uwzględ-nić także czynniki osobowościowe, takie jak: poziom inteligencji, temperament, charakter, odporność na sytuacje trudne, problemowe, zdolność do obiektywnej samooceny, samokrytycyzmu, skłonności do ulegania (bądź nie) wpływom innych. Nie bez znaczenia jest też ogólny stan zdrowia, dobre relacje z rodziną, na któ-rą można liczyć zarówno w procesie zdrowienia, jak i po opuszczeniu placówki terapeutycznej, stałe miejsce zamieszkania, perspektywa ukończenia szkoły lub podjęcia pracy. Ważną rolę w wytrwaniu w abstynencji i dążeniu do zmiany życia odgrywa wsparcie społeczne ze strony środowiska lokalnego w ramach strategii rozwiązywania problemów społecznych oraz określonych instytucji.
Readaptacja społeczna jest procesem trudnym do realizacji, nie jesteśmy w stanie dokładnie przewidzieć wyniku końcowego, niemniej jednak założenie readaptacji społecznej pozostaje zawsze takie samo – zmiana dotychczasowej po-stawy życiowej (por. Deka 2017).
Przykład dobrej praktyki
– działalność Katolickiego Ośrodka Wychowania
i Terapii Młodzieży „Nadzieja” w Bielsku-Białej
Obecnie w ramach Katolickiego Ośrodka Wychowania i Terapii Młodzieży „Nadzieja” działa Ośrodek Terapii Uzależnień „Nadzieja” oraz Hostel Postrehabili-tacyjny dla uzależnionych od substancji psychoaktywnych.
Ośrodek Terapii Uzależnień „Nadzieja” stanowi wspólnotę terapeutyczną, któ-ra odwołuje się do chrześcijańskiej filozofii personalistycznej. Najwyższą wartością jest więc człowiek, który powinien być zdolny do twórczego i wolnego działania, a także stanowienia o sobie. Ponieważ zdolności te zostały zatracone w wyni-ku uzależnienia, zatem celem działań terapeutycznych jest m.in. przywrócenie poczucia godności, umiejętności życia w społeczeństwie, dokonywania wolnych wyborów. Ośrodek przeznaczony jest dla młodych ludzi w wieku 14–18 lat; podej-mowane były także próby pomagania uzależnionym dziewczynom w ciąży i mło-dym matkom z dziećmi. Jest to placówka koedukacyjna dla młodzieży z całej Polski, jednak w początkowym okresie funkcjonowania, co warto zaznaczyć, leczy-ła się w niej także młodzież pochodzenia polskiego zamieszkaleczy-ła w różnych krajach Europy i USA. Aktualnie grupę terapeutyczną tworzy młodzież głównie z terenu województwa śląskiego. Do Ośrodka przyjmowani są pacjenci bez względu na wyznanie, a formację religijno-moralną prowadzi się z poszanowaniem wyznania pacjenta. Pobyt w Ośrodku „Nadzieja” wynosi od 9 do 12 miesięcy i jest nieod-płatny – leczenie jest finansowane w ramach kontraktu z Narodowym Funduszem Zdrowia. Docelowo placówka dysponuje dwudziestoma pięcioma miejscami.
Udzielane w Ośrodku świadczenia zdrowotne uwzględniają cztery zasadnicze etapy terapii oraz etap wstępny „Co ja tutaj robię?”, który ma pobudzić mło-dzież do refleksji nad swoim dotychczasowym życiem, ponadto pacjent zostaje zapoznany z regulaminem i zasadami obowiązującymi w Ośrodku, opracowana zostaje wstępna diagnoza nozologiczna i problemowa, pracuje się nad motywacją pacjenta. Etap wstępny trwa od trzech tygodni do maksymalnie dwóch miesięcy. Etap I „A może jednak … ?” obejmuje okres od dwóch do czterech miesięcy i ukierunkowany jest na postawienie pacjentowi szczegółowej diagnozy środowi-skowej i psychologicznej oraz uzgodnienie z nim osobistego planu terapii. Prio-rytetowym celem tego etapu jest zmiana motywacji zewnętrznej na motywację wewnętrzną, tj. wewnętrzne przekonanie beneficjenta o potrzebie leczenia. W tym czasie wychowankowie nie mogą korzystać z przepustek.
Etap II – „Leczyć się czy się nie leczyć ?” trwa od dwóch do czterech mie-sięcy, ale wychowankowie mają więcej przywilejów; otrzymują krótkoterminowe przepustki, przydzielane są im odpowiedzialne funkcje w Ośrodku. Etap ten obej-muje w szczególności realizację i modyfikowanie Osobistego Planu Terapii, konsul-tacje psychiatryczne w zależności od potrzeb wynikających z przebiegu leczenia, indywidualne rozmowy terapeutyczne i terapię grupową.
wybra-nych przez siebie placówek: schroniska dla zwierząt, domów pomocy społecznej dla osób w podeszłym wieku, świetlic środowiskowych.
„Po co mi ta trzeźwość ?” jest ostatnim IV etapem programu terapeutycznego, który trwa od dwóch do czterech miesięcy. Obejmuje on m.in. określenie celów na przyszłość, opracowanie planu zdrowienia na okres półroczny, terapię indywidual-ną i grupową. Program w dużej mierze realizowany jest metodą społeczności tera-peutycznej, co oznacza, że pacjenci i pracownicy mają swoje prawa i obowiązki.
Nauka szkolna odbywa się na teranie Ośrodka w trybie indywidualnego na-uczania lub, w przypadku pacjentów realizujących zaawansowany etap terapii, poza Ośrodkiem – w szkołach.
Na uwagę zasługuje fakt, że program Ośrodka ulega modyfikacjom oraz jest elastyczny, co wynika z potrzeb i możliwości konkretnej grupy pacjentów.
W swojej działalności Fundacja stosuje podejście holistyczne: od profilaktyki, terapii, poprzez czynności readaptacyjne oraz działania skierowane do społecz-ności lokalnej, których założeniem jest przeciwdziałanie stygmatyzacji i margina-lizacji społecznej osób uzależnionych od środków psychoaktywnych. Działalność profilaktyczna ma na celu chronić młodzież przed ponownym uzależnieniem oraz zapobiegać działaniom patologii społecznej. Prowadzona jest ona na terenie Ośrodka oraz przez Punkt Konsultacyjny ds. Uzależnień „Nadzieja”, który funk-cjonuje w ramach Fundacji.
Programy edukacyjne w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów uza-leżnień, które realizowane są przez Punkt Konsultacyjny skierowane są nie tylko do dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem lub już uzależnionych od środ-ków psychoaktywnych, ale także do osób uwikłanych w różnego rodzaju uzależ-nienia behawioralne (od czynności) oraz rodziców osób z problemami uzależnień. Ponadto organizowane są grupy wsparcia dla rodziców/opiekunów dzieci i mło-dzieży uzależnionej, warsztaty profilaktyczne dla uczniów, rodziców i nauczycieli.
Młodzież, która ukończyła podstawowy cykl terapii w ośrodkach stacjonar-nych leczenia uzależnień, a ze względu na różne przypadki losowe nie może wrócić do domu rodzinnego, może skorzystać z pobytu w hostelu. Jest to koedu-kacyjna, katolicka placówka postresocjalizacyjna, której program adresowany jest do młodzieży między 14 a 21 rokiem życia. Pobyt w hostelu umożliwia młodzieży osobisty rozwój, ukończenie szkoły, zdobycie kwalifikacji zawodowych, ułatwia rozpoczęcie samodzielnego, odpowiedzialnego życia. Młodzi ludzie mają zapew-nioną przez rok opiekę i wsparcie wychowawców. Program realizowany w hostelu obejmuje grupę wsparcia, terapię indywidualną, zajęcia socjoterapeutyczne. Pobyt w nim, w zależności od potrzeb, może trwać od pół do półtora roku. Warto pod-kreślić, że do placówki przyjmowana jest młodzież z całej Polski.
które decydują o pozytywnym przebiegu wtórnej socjalizacji. Do niezbywalnych potrzeb wspólnotowych można zaliczyć m.in. umiejętności społeczne i aktywność społeczną, umiejętność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, traumatyzującymi, uwrażliwienie na uczucia i emocje, sztukę negocjacji, kooperacji i kompromisu (Bałandynowicz 2019, s. 29).
Rola duchowości i wartości religijnych
w readaptacji społecznej
Obok abstynencji, warunkiem efektywnego procesu readaptacji jest uznanie przez młodych ludzi prawdy o sobie, swojej sytuacji oraz przyswojenie odpowie-dzialnych, dojrzałych kryteriów postępowania, które pozwalają na autentyczny rozwój i zmianę stylu życia.W osiągnięciu wymiernych efektów readaptacji społecznej pomóc mają róż-norodne metody pracy, do których w Katolickim Ośrodku Wychowania i Terapii Młodzieży „Nadzieja” przywiązuje się duże znaczenie.
Szczególną uwagę należy zwrócić na włączenie duchowości i rozwoju ducho-wego w proces zdrowienia z uzależnienia od środków psychotropowych. Kwestia ta jest istotna z tego względu, że czynnik duchowości, choć ważny w procesie terapii, z różnych względów przez wiele lat był pomijany i przemilczany (Praj-sner 2020). Niemałe grono ekspertów uważało, że wiara i terapia nie pozostają w komplementarnym stosunku do siebie, lecz wzajemnie się wykluczają. Tymcza-sem nie da się zaprzeczyć, że terapia i duchowość mają wiele wspólnych cech. Przedmiotem zainteresowania terapii, jak i duchowości są kwestie dotyczące sensu życia, lęku przed nieznanym, przed własną ułomnością. Ponadto zdecydowana większość badaczy uważa, że duchowość zakłada nie tylko, tak jak religia, reali-zację celów sakralnych, ale również pozasakralnych, takich jak: tożsamość, przy-należność, zdrowie, dobrostan.
Zatem terapię i duchowość łączy to wszystko co dotyczy człowieka, czym człowiek żyje, co go stanowi. Człowiek jest bowiem swoistego rodzaju jednością psycho-fizyczno-duchową. Zdaniem Ewy Woydyłło: „duchowość wiąże się z ja-kością naszych relacji z rzeczami, sprawami i ludźmi zajmującymi najważniejsze miejsce w naszym życiu” (Woydyłło 1991, s. 49). Natomiast Vincenzo Sorce z Ca-sa Familia Rossetta z Włoch uważa, że „w leczeniu głębokich ran osób uzależnio-nych wyraźne jest poszukiwanie sensu bólu i wysiłku. To poszukiwanie otwiera wyraźnie perspektywę rozwoju duchowego […]. Nie istnieje rehabilitacja ani od-nowa człowieka bez odrodzenia jego sumienia moralnego, bez określenia wokół czego chce on budować siebie i swoją przyszłość” (za: Prajsner 2018).
2001, s. 160). Można zatem postawić tezę, że w procesie leczenia i terapii osób uzależnionych od środków psychoaktywnych równie ważne, jak pomoc medyczna i terapeutyczna, są duchowość i rozwój duchowy.
Nie bez znaczenia jest fakt, aby praca związana z rozwojem duchowym prze-biegała równolegle z zajęciami terapeutycznymi czy programami o charakterze edukacyjnym. Z reguły bowiem człowiek, który korzysta z terapii potrzebuje mo-ralnego odrodzenia, wiary w odbudowanie sensu życia, a jak potwierdzają ba-dania amerykańskie duchowość jest dodatnio związana z zadowoleniem z życia (Bębas 2015, s. 33). Zdaniem cytowanego już ks. Dziewieckiego tylko w sferze duchowej człowiek może pytać o własną tajemnicę nie z perspektywy cielesnej czy psychicznej, ale z perspektywy całego człowieka. O duchowości możemy bowiem mówić w kontekście zdolności człowieka do zrozumienia samego siebie. Zatem w tej właśnie sferze stawiamy sobie pytanie o to, kim jesteśmy, dokąd zmierzamy, po co żyjemy, jaki ostatecznie sens mają nasze myślenie, emocje. Człowiek nie może bowiem odpowiedzialnie kierować sobą, swoim życiem, jeśli nie zrozumie samego siebie i nie będzie wiedział, co działa na niego pozytywnie, a co destruk-cyjnie (Dziewiecki 2001, s. 161, 162).
Ponieważ duchowość dotyczy celu i sensu życia, zatem przy danej tematyce nie można pominąć zagadnienia wartości oraz hierarchii wartości. Wartości towa-rzyszą człowiekowi przez całe życie, implikują do działania, określają to, co jest dla niego ważne i pożądane. Natomiast hierarchie wartości stanowią pewnego ro-dzaju podstawę deklarowanych pragnień, dążeń jednostki dotyczących bliższej czy dalszej przyszłości, czyli aspiracji aktualistycznych i perspektywicznych (Zawada 2013, s. 81). Duchowość pomaga w odbudowywaniu właściwej struktury warto-ści, która w czasie uzależnienia, jak zauważa Andrzej Gołębiowski, jest bardzo mocno zaburzona (Gołębiowski 2012, s. 439).
W Ośrodku do programu readaptacji i terapii została włączona także religia, która podobnie jak duchowość próbuje odpowiedzieć na zasadnicze egzystencjal-ne pytania oraz porusza kwestie wartości, którymi powinien kierować się każdy człowiek żyjący w zgodzie z samym sobą i normami społecznymi. Wiara religij-na może zatem pomóc w przewartościowaniu postępowania, w pracy religij-nad sobą, w samorozwoju. Dzięki religii młodzi ludzie mają szansę wypełnić swoje życie wartościami, które dotąd były im obce, bądź nie chcieli ich respektować.
dotychczasowy styl życia. Daje także poczucie bezpieczeństwa, uwalnia od lę-ków, co ma duże znaczenie dla dobrej kondycji psychosomatycznej. Warto również wspomnieć, że religia ułatwia pojednanie się z samym sobą oraz nawiązanie kon-taktu z drugim człowiekiem. Religijność chroni więc w stopniu znacznym przed zachowaniami niezgodnymi z normami prawnymi i moralnymi. Zmniejsza ryzyko powrotu do zachowań destrukcyjnych. Autorytet religii jako instytucji może mieć duże znaczenie w budowaniu silnej i spójnej osobowości, jest jak lustro, w któ-rym można zobaczyć swoje złe nawyki, dzięki czemu osoby uzależnione mogą zrozumieć popełnione błędy. Podopieczni Ośrodka mają dużo możliwości spotkań z religią. Zainteresowane osoby mogą uczestniczyć we mszy świętej, organizowa-nych wyjazdach do miejsc kultu religijnego, brać udział w pieszych pielgrzymkach m.in. na Jasną Górę.
Niektóre osoby dopiero w Ośrodku zaczęły systematycznie uczestniczyć w praktykach religijnych. Wcześniej ich udział w życiu religijnym był znikomy lub w ogóle nie brali w nim udziału. Taki stan rzeczy wynika przede wszystkim z braku ukształtowanej postawy religijnej przez rodziców.
Wzrost religijności beneficjentów Ośrodka motywowany jest różnymi potrze-bami. Często udział w praktykach religijnych postrzegany jest jako możliwość za-spokojenia poczucia bezpieczeństwa, uporządkowania swojego życia duchowego, wyciszenia się, zrozumienia sensu życia, uporządkowania relacji z bliskimi lub kolegami. Ponadto młodzi ludzie podkreślają, że wiara i modlitwa ułatwiają zno-szenie trudów związanych z terapią, uczą miłości, pomagają w transformacji we-wnętrznej, uczą jak być lepszym człowiekiem, dają siłę i nadzieję.
działań agresywnych, kontrolowania emocji, radzenia sobie ze stresem. Mamy za-tem do czynienia z kształtowaniem i utrwalaniem cech, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania w grupie społecznej. Ponadto gry zespołowe uczą umiejętności pokonywania wysiłku i przeżywania porażek, a także efektywnej ko-munikacji interpersonalnej, współpracy i współdziałania z innymi. Natomiast uzna-nie dla własnych wyników powoduje, że podnosi się potrzeba samoakceptacji, poczucia własnej wartości. Jest to o tyle ważna kwestia, że w przypadku osób uzależnionych z reguły potrzeby te ulegają deprywacji. Wymierne wyniki powo-dują, że młodzi ludzie zaczynają wierzyć w siebie, we własne siły, są bardziej otwarci. Zatem zajęcia rekreacyjno-sportowe to spędzanie czasu nie tylko z rzyścią dla zdrowia psychicznego i fizycznego, ale również można mówić o ko-rzyściach w wymiarze zdrowia społecznego. Przełamują one skutecznie sztywny plan dnia, który jest wynikiem obowiązkowych, regularnych zajęć oraz struktury funkcjonowania placówek instytucjonalnych. Wśród organizowanych przez Ośro-dek licznych zawodów sportowych na uwagę zasługuje „Bieg Mikołajkowy”, który już tradycyjnie odbywa się w grudniu. W 2019 roku odbyła się jego V edycja. Organizowany w ramach zadania publicznego ma nie tylko wspierać popularyzo-wanie biegów, jako najprostszej i ogólnodostępnej formy spędzania czasu wolnego, ale także integrować ze środowiskiem lokalnym, w szczególności zaś ze środowi-skiem biegowym. W program biegu wpisane jest zazwyczaj ognisko dla wszyst-kich uczestników, konkursy, spotkanie z Mikołajem. Współpraca ze środowiskiem lokalnym należy do ważnych zadań placówki. Przede wszystkim pozwala zaistnieć podopiecznym w życiu lokalnej społeczności oraz przełamać, przynajmniej w pew-nym zakresie, istniejące jeszcze w świadomości społecznej negatywne stereotypy na temat osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych. W stereotypie do-tyczącym osób uzależnionych dominują z reguły takie parametry, jak: osoba słaba psychicznie, skazana raczej na niepowodzenia życiowe niż na sukces, wywodząca się ze środowiska patogennego, posiadająca negatywne cechy charakteru i zacho-wania, których skutki to m.in. powiązania ze środowiskiem przestępczym, konflikt z prawem. Niejednokrotnie mieszkańcy, w szczególności zjawisko dotyczy miesz-kańców terenów atrakcyjnych przestrzennie, protestują przed lokalizacją ośrodków dla osób uzależnionych w pobliżu swojego miejsca zamieszkania. Istnieje tenden-cja izolowania się od tej grupy społecznej; wiele osób podkreśla, że chce chronić swoje dzieci przed kontaktem z osobami uzależnionymi.
Niewątpliwie udział w imprezach integracyjnych wpływa na podwyższenie sa-mooceny, podnosi poczucie własnej wartości. Odbudowanie pozytywnego obrazu własnej osoby to mocny akcent readaptacji społecznej.
Piknik cieszy się dużym zainteresowaniem mieszkańców ze względu na bar-dzo zróżnicowany program, na który składają się m.in. występy zaproszonych gości. Mieszkańcy mieli już okazję oglądać występy zespołów tanecznych, balo-nowe show, pokazy: akrobacji rowerowych, akrobatyki sportowej, paralotniowy, sztuk walki, laserów, kuchni molekularnej. Ponadto mogą wziąć udział w loteriach fantowych, wielu konkursach i zabawach rodzinnych połączonych z możliwością wygrania atrakcyjnych nagród ufundowanych przez licznych sponsorów pozyska-nych przez Fundację.
Dziewiąta edycja „Pikniku Rodzinnego z Nadzieją” była wyjątkowa ze wzglę-du na epidemię Covid-19. Spotkanie odbyło się 6 grudnia online, a uczestnicy mieli okazję obejrzeć przedstawienie familijne „Zimowa afera – ktoś porwał re-nifera”, mikołajkowy fireshow, pokaz laserów, koncert dziecięco-młodzieżowego Teatru Muzycznego Protalent oraz wziąć udział w konkursie wiedzy o Piknikach Rodzinnych. Na „IX Pikniku Rodzinnym z Nadzieją” ogłoszono również wynik konkursu plastycznego na bożonarodzeniową kartkę świąteczną pt. „Podaruj świą-teczną kartkę”. Uczestnicy mieli ponad miesiąc, aby przygotować prace. Konkurs podzielony był na pięć kategorii wiekowych: mogły w nim wziąć udział dzieci w wieku przedszkolnym od lat 4, uczniowie ze szkoły podstawowej i szkoły śred-niej. Wszystkie prace po zakończonym konkursie zostały przekazane mieszkańcom Domów Pomocy Społecznych w Bielsku-Białej i okolicy3.
Wolontariat, jako środek oddziaływania readaptacyjnego
Wolontariat, to kolejna działalność, która została wpisana do programu re-adaptacji i terapii. Każdy zainteresowany podopieczny może, będąc w III etapie terapii, działać na rzecz społeczności lokalnej, podejmując pracę w schronisku dla zwierząt, świetlicy środowiskowej czy domu pomocy społecznej dla osób w po-deszłym wieku. Pedagodzy wyraźnie podkreślają, że wolontariat pełni funkcję edukacyjną, a jednocześnie daje możliwość wszechstronnego rozwoju jednostki. Pracując dla dobra innych, podopieczni mają możliwość zdobycia doświadczenia, nowych umiejętności oraz kształtowania takich cech, jak: odpowiedzialność, ko-munikacja w grupie, obowiązkowość. Ponadto młodzi ludzie wykonując powie-rzone im zadania, mogą dokonać wglądu we własną osobowość i poznać swoje mocne i słabe strony. Obcowanie z ludźmi spoza placówki niejednokrotnie zmusza3 http://www.nadzieja.bielsko.pl/aktualności/zapraszamy-na-ix-piknik-rodzinny-z-nadzieją [dostęp:
do przemyślenia swojego dotychczasowego życia, pozwala podjąć ważne decyzje i ustalić kierunek swoich działań na przyszłość.
Nie należy zapominać, że wolontariat kształtuje cenne tradycyjne wartości, m.in. takie jak: prospołeczne, obywatelskie, które aktualnie pod wpływem różnych czynników społecznych lub ekonomicznych straciły na znaczeniu. Praca w wolon-tariacie może przyczynić się także do:
— uwrażliwienia na potrzeby innych;
— odpowiedzialności zarówno za siebie, jak i za innych;
— możliwości zaspokojenia własnych potrzeb dotyczących wartości, chęci pomo-cy innym; kształtuje postawę altruistyczną;
— sprawdzenia się w różnych rolach społecznych; — pracowitości, systematyczności;
— wykształcenia szacunku do pracy; — kształtowania własnej tożsamości; — zmiany obrazu własnej osoby;
— dążenia do zrozumienia własnych problemów i chęci poradzenia sobie z nimi w kontekście funkcji obronnej;
— poczucia higieny psychicznej (niwelacja osamotnienia, poczucia lęku); — umiejętności pożytecznego planowania i wykorzystania czasu wolnego; — możliwości zdobycia doświadczenia zawodowego, co odnosi się do przyszłej
kariery zawodowej.
Wolontariat – jak głosił papież Jan Paweł II: „jest szczególnym czynnikiem sprzyjającym postępowi na drodze humanizacji: dzięki różnym formom solidarno-ści i służby, które promuje i konkretyzuje, uwrażliwia społeczeństwo na godność człowieka i na jego różne potrzeby. Działalność wolontariatu prowadzi do do-świadczenia, że człowiek w pełni realizuje się wyłącznie wtedy, gdy kocha i daje siebie innym” (za: Juklaniuk2006, s. 52).
Docenienie pracy podopiecznych w wolontariacie, podkreślenie, że to co się robi ma sens, czemuś służy, może przyczynić się do podniesienia samooceny wa-runków osobistych, także przewartościowania swojego życia. Potrzeb akceptacji, uznania jest bowiem bardzo silne u osób z zaburzeniami w zachowaniu.
Arteterapia – twórcza metoda
oddziaływań readaptacyjnych
W Katolickim Ośrodku Wychowania i Terapii Młodzieży „Nadzieja” ważnym elementem w procesie readaptacji społecznej jest również arteterapia.
W zależności od celu w jakim ma być zastosowana, może ona spełniać różne funkcje, m.in.:
— ekspresyjną – dzięki niej można uwolnić tłumione emocje, odreagować we-wnętrzne napięcia, niepowodzenia, frustracje;
— poznawczą – umożliwia rozpoznawanie własnych stanów emocjonalnych, uczy wyrażania swoich uczuć, pogłębia znajomość samego siebie;
— regulacyjną – pomaga zaspokoić potrzebę samorealizacji, pozwala jednostce na podejmowanie odważnych i twórczych działań (Książek 2011, s. 13). — edukacyjną, która dostarcza uczestnikom terapii spektrum informacji
niezbęd-nych do reinterpretacji sensu oraz celu życia,
— korekcyjną – ze względu na przewartościowanie schematów myślenia z nega-tywnych na pozytywne (zob. Kulczycki 1990).
Techniki arteterapeutyczne najczęściej stosowane w Ośrodku, to: kreacja plastyczna, filmoterapia, teatroterapia, choreoterapia. Personel placówki zwraca szczególną uwagę, aby zajęcia artystyczne były oryginalne i ciekawe. Ważne, że-by podopieczni zyskali dzięki nim nowe umiejętności, a także odkryli nie zawsze uświadamiane twórcze zdolności. Młodzi ludzie sprawiający problemy wychowaw-cze zazwyczaj nie mają sprzyjających warunków rozwoju. Atmosfera wewnątrz ro-dziny sprawia, że zachwianiu ulegają podstawowe funkcje roro-dziny, w tym funkcja edukacyjna. Arteterapia pozwala nie tylko na poznanie swoich twórczych zdol-ności, ale może pomóc w rozbudzaniu zainteresowań. Ponadto zajęcia z artete-rapii umożliwiają nauczenie się wyrażania własnych emocji w sposób pożądany społecznie. Zajęcia pomagają także wychowankom w rozliczeniu się z przeszło-ścią – zamknięcie tych wszystkich spraw, które w przyszłości nie powinny się już wydarzyć.
Dobrze zaprojektowane warsztaty artystyczne mogą również wpływać na po-głębienie tożsamości wychowanków – istotnego składnika osobowości. Tożsamość osobista (jednostkowa), jak podaje Anthony Giddens, odnosi się do tego, jak lu-dzie rozumieją sami siebie i co ma dla nich wartość (Giddens 2004, s. 52). Z re-guły osoba, która podlega terapii nie ma świadomości własnego ja, często nie wie, co stanowi dla niej wartość, do czego tak naprawdę chce dążyć.
Arteterapia może więc pomóc w odkryciu jakim się jest człowiekiem – świa-domym swoich celów, posiadającym realne aspiracje czy też nieświaświa-domym swo-jego ja tu i teraz, bez żadnych aspiracji. Ponadto arteterapia:
— pomaga przetrwać trudny okres jakim dla osób uzależnionych jest proces te-rapeutyczny;
— pomaga w rozumieniu rzeczywistości; — pozwala lepiej zrozumieć siebie; — aktywizuje myślenie;
— wpływa na zmiany w hierarchii wartości instrumentalnych; — dowartościowuje;
— zmniejsza napięcie emocjonalne, jeśli nie długofalowo, to na pewno w czasie trwania zajęć artystycznych;