A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO L IA OECONOM ICA 8, 1981
K azim ierz Zabielski *
W PŁY W IN F L A C JI I ZM IAN KU RSÓ W W ALUT W K A PITA LIZM IE NA M IĘDZYNARODOW Y OBRÓT GO SPODARCZY
1. GŁÓWNE ź r ó d ł a i n f l a c j i
W spółczesna in fla cja m a c h a ra k te r m iędzynarodow y. W ystępuje ró w nocześnie w gospodarkach w ielu k rajó w kapitalistycznych. C h a ra k te ry -styczną jej cechą je s t to, że w y stęp u je rów nolegle z rew o lu cją naukow o- -techniczną. J e s t ona niejako w budow ana w społeczno-ekonom iczny system Zachodu. Ź ródła jej tk w ią je d n a k w gospodarkach narodow ych poszczególnych krajów . W tym sensie noszą one c h a ra k te r endogeniczny. In fla cja przenosi się jed n a k z k ra ju do k ra ju , poprzez jej im p o rt i eks-port, o czym będzie dalej m owa. M ożna więc powiedzieć, że jej źródła m ają rów nież c h a ra k te r egzogeniczny.
Istn ieje w iele przyczyn w yw ołujących in flację w gospodarce k rajó w k ap italistycznych. N ajw ażniejsze z nich tkw ią po stro n ie p o pytu i po-daży głów nych sektorów gospodarki, pań stw a i gospodarstw dom owych. P rz y jm u je się zazw yczaj, że b ra k rów now agi m iędzy n a d m ie rn y m pq,- p y tem a zdolnościam i w y tw órczym i a p a ra tu gospodarczego danego k ra ju m a cztery podstaw ow e źródła:
a) popyt k o n su m p cy jn y gospodarstw dom ow ych w szerokim tego słow a znaczeniu,
b) popyt p ro d u k cy jn y p rzedsiębiorstw w zakresie in w esty cji i z a tru d -nienia,
c) popyt zagraniczny na dobra eksportow e,
d) w y datki pań stw a na konsum pcję i inw esty cje oraz działalność m i-lita rn ą i kosmiczną.
Te cztery rodzaje stale rosnącego p o pytu są głów nym i źródłam i in -flacji. Są one przede w szystkim zjaw iskam i rzeczow ym i. Z jaw iska niężne są tu w dużym stopniu zjaw iskam i pochodnym i. Tw orzenie
pie-* Prof. d r habil., k ie ro w n ik Z ak ład u M iędzynarodow ych S tosunków G ospodar-czych w In sty tu c ie O brotu T ow arow ego UL.
niądza staje się autonom icznym źródłem in fla cji dopiero wówczas, gdy stru m ien io w i pieniądza nie tow arzyszą procesy p ro d u k cy jn e 1.
P rz eja w e m in fla cji jest w zrost cen i kosztów , sp ad ek siły nabyw czej pieniądza oraz re d y stry b u c ja dochodu narodow ego. Na tle tej re d y s try -b u cji dochodzi do za-burzeń społecznych i k o nfliktów m iędzy k ap ita łe m a pracą. D ziałalność zw iązków zaw odow ych n ak ie ro w a n a je st tu na re
-d y stry b u c ję -docho-du naro-dow ego o-d zysków -do płac.
W spółczesna in flacja m a rów nież c h a ra k te r stru k tu ra ln y . W ynika ona ze sztyw ności zachow ania się podm iotów gospodarczych, b ra k u elastycz-ności cen i płac do dołu oraz konsekw encji rew o lu cji naukow o-technicz-nej i stosow ao-technicz-nej w p rak ty c e koncepcji rozw oju społeczno-gospodarczego w kapitalizm ie.
Ze w zględu na tem a ty k ę niniejszego a rty k u łu w a rto szerzej p rze a n a -lizować jed e n z głów nych czynników w y w ołujących inflację, tj. popyt zagraniczny n a to w ary i usługi w y tw a rz an e w danym k ra ju oraz n a-stęp n y czynnik, nie zaliczony w tej pracy do głów nych źródeł inflacji, a m ianow icie działalność k o rp o ra cji w ielonarodow ych, k tó re o d g ry w ają w ażną rolę w m iędzynarodow ym obrocie gospodarczym .
Z agraniczny popyt na to w a ry i usługi danego k ra ju je s t zaspokajany poprzez ek sp o rt tego k ra ju , ek sp o rt te n je s t n ato m ia st im p o rtem k ra ju zgłaszającego ów popyt. J a k w iadom o, popyt zagraniczny sty m u lu je w zro st eksportu. P obudza w zrost p ro d u k cji w sektorze eksportow ym . O żyw ia to dżiałalność gospodarczą. K raj zaspokajający popyt zagraniczny bierze szerszy udział w m iędzynarodow ym podziale pracy. Z p u n k tu wiedzenia rów now agi gospodarczej i in fla cji pow oduje to zm niejszenie k r a -jow ej podaży dóbr i usług o raz przy p ły w zagranicznych środków p ła tn i-czych, k tó ry m i m ożna opłacać im port.
N ato m iast z p u n k tu w idzenia p o lity k i gospodarczej w zrost ek sp o rtu pow oduje w zro st z atru d n ien ia. Z m niejszenie podaży m asy tow arow ej n a ry n k u w e w n ętrzn y m — w w y n ik u ek sp o rtu — zakłócać może jed n a k rów now agę rynkow ą. Z kolei przy p ły w środków finansow ych z zagranicy w w y n ik u zrealizow anego ek sp o rtu zw iększa płynność na ry n k u w ew -n ę trz -n y m i wzm aga popyt global-ny w gospodarce, m . i-n. -n a sk u te k w zrostu z a tru d n ie n ia w sektorze eksportow ym . P o p y t te n m oże być za-sp o k ajan y w zrostem podaży k rajo w ej i im portem . M ożna więc pow ie-dzieć, że ek sp o rt w skali m akroekonom icznej w yw ołuje e fe k ty inflacyjne,
im p o rt zaś deflacyjne. U w idaczniają się one w u jęciu globalnym w sal-dzie bilan su handlow ego. U jem n e saldo bilan su handlow ego d a je e fe k ty d eflacy jn e, n ato m iast dodatnie saldo tego bilansu — efek ty inflacyjne.
i J . Z a j d a , In fla cja , k r y z y s y w a lu to w e i gasnący m it złota m onetarnego, „Po-zn ań sk ie Roc„Po-zniki E konom ic„Po-zne” 1972, t. 25, s. 183—205.
R o zp atru jąc ten problem z p u n k tu w idzenia pieniężnego i ab stra h u ją c w ty m m iejscu od term s of trade m ożna powiedzieć, że w ynikła z p rze-w agi ek sportu nad im p o rtem nadrze-w yżka bilansu handlorze-w ego m oże pogłę-biać p resję in fla cy jn ą zarów no w ujęciu rzeczow ym , ja k i pieniężnym . Im p o rt bow iem nie kom pensuje ograniczonej — w w yn ik u ek sp o rtu — podaży dóbr i usług na ry n k u w ew nętrznym , n ato m iast dodatkow y p rzy -pływ środków finansow ych z zagranicy w w yn ik u nadw yżki b ila n su handlow ego zw iększa płynność se k to ra bankow ego w k raju . U zyskane bow iem przez ek sp o rteró w zagraniczne środki płatnicze są zam ieniane na pieniądz k rajo w y i lokow ane w k rajo w y ch b ankach w form ie w k ła -dów, k tó re z kolei stanow ią podstaw ę do rozszerzania akcji k redytow ej banków handlow ych. Zw iększa to płynność na ry n k u w ew nętrznym . T anieje wówczas z reg u ły k red y t, co pobudza działalność inw estycyjną. Ta o statn ia k re u je znów popyt (m. in. przez w zrost z a tru d n ie n ia i płac) odraczając w czasie w zrost podaży rynkow ej dóbr i usług.
Ja k ju ż zaznaczono, ek sp o rt jednego k ra ju je s t rów nocześnie im por-tem innych krajów . Sam im port, chociaż zw iększa podaż k rajo w ą od stro n y rea ln ej, może stać się źródłem inflacji. Ma to m iejsce wówczas, gdy siln y w zrost cen im portow anych surow ców i m ateriałó w poprzez m echanizm w a lu ty w ym ienialnej przenosi się n a szczebel przedsiębiorstw i podraża koszty pro d u k cji w yrobów w y tw a rz an y c h w oparciu o im por-tow ane surow ce i m ateriały . Zw yżka cen im porpor-tow anych surow ców i m ateriałó w s ta je się w ażnym źródłem in flacji kosztow ej. Z jaw isko to w ystąpiło pow szechnie w latach 1973— 1976 w zw iązku z dużym i zw yż-kam i cen surow ców i paliw , w szczególności ro p y n aftow ej. W edług sza-cunków ekspertów OECD cztero k ro tn a zw yżka cen ropy naftow ej do-konana przez k ra je OPEC w końcu 1973 r. spow odow ała w zrost in flacji w ro zw in ięty ch k raja c h k ap italisty czn y ch o ok. 2% . Z nalazła już ona odbicie w kosztach p ro d u k cji w k ra ja c h ją im p o rtu ją cy c h oraz w ogól-nym poziom ie cen. N ie należy rów nież zapom inać o tym , że w zrost cen dew izow ych w im porcie przew yższający w zrost cen dew izow ych uzyskiw anych w eksporcie pogarsza rów nież term s of trade danego k raju , w w yniku czego dla sfinansow ania danego w olum enu im p o rtu trzeb a zw iększyć w olum en eksportu. E fekt in fla cy jn y ek sp o rtu może się tu zatem n akładać z efektem in flacy jn y m — a nie d eflacy jn y m im -p ortu, w yw oływ ać -p e rtu rb a c je w gos-podarce, -prow adzić do uszczu-plenia rez e rw w alutow ych danego k ra ju oraz powodow ać konieczność zaciąga-nia kred y tó w zagranicznych. T ak więc czynniki leżące po stro n ie eks-p o rtu i im eks-p o rtu stanow ić m ogą niebłahe źródła inflacji. Oczywiście nie trzeb a tu tracić z pola w idzenia fak tu , że przenoszenie te n d e n c ji in fla -c y jn y -ch przez k an a ły w ym iany handlow ej osłabia a p re -cja -cja w aluty, pobudza nato m iast jej dep recjacja. Z jaw isko ap re c ja c ji w a lu t w y stęp u je
z re g u ły w k ra ju posiadającym duże nadw yżki bilansu handlow ego i płatniczego. N atom iast zjaw isko d ep re cja cji w a lu t m a m iejsce z reg u ły w k ra ju posiadającym duży deficyt bilan su handlow ego. W w y niku ap re c ja c ji w a lu ty ta n ie je im p o rt I drożeje ek sp o rt (w jed n o stk ach w a -lu ty k rajow ej). P rz y d e p re cja cji w a -lu t w ystępuj ^ z ja w is k a odw rotne. T ypow ym przy k ład em rozbieżnych ten d e n cji w kształto w an iu się ry n k o -w ych k u rsó -w -w a lu t je s t m ark a zachodnioniem iecka i fu n t szterling. P ierw sza z ty ch w a lu t była już pięć raz y rew alu o w an a po II w ojnie św iatow ej, d ru g a n a to m ia st-o d g ru d n ia 1971 r. do końca 1976 r. zdepre-cjonow ała się o ok. 46% .
Co się tyczy ko rp o racji w ielonarodow ych to ich p o lityka i stra te g ia okazała się rów nież jed n ą z przyczyn in fla cji w k raja c h k ap italisty cz-nych. K o rporacje te są w w ielu p rzypadkach su p erm o carstw am i gospodarczym i. S k u p iają one w sw oich ręk a c h 2/з h a n d lu k rajó w k ap ita listy c z -n y ch 2. R ozrosły się o-ne po-nad g ra-nice -narodow e, u-niezależ-niły się od in g ere n cji w ładz narodow ych i u sta liły w łasne p r a w a 3. P row adzą one sw oją stra te g ię działania w skali całego św iata kapitalistycznego. W ładze c e n tra ln e ty c h k o rp o ra cji m ak sy m alizu ją zyski w ujęciu długofalow ym . O m ijają k rajo w e b a rie ry celne, przepisy dew izow e i lim ity w h a n d lu zagranicznym poprzez budow ę w łasnych p rzedsiębiorstw w w ielu k ra jach. K o rporacje te posługują się w szerokim zak resie tzw . cenam i tr a n -sferow ym i. Pozw ala to im przenosić w te n sposób zyski z k ra ju do k raju , głów nie zaś z k raju , w k tó ry m p rzepisy narodow e przew id u ją ich wyższe opodatkow anie do k raju , w k tó ry m przepisy w ty m w zględzie są bardziej łagodne, a p o datki od zysków niższe. K o rporacje te pro w adzą rów nież politykę k red y to w ą w ujęciu globalnym . Z aciągają z re -g uły k re d y ty tam , -gdzie są one tańsze. Ich m iędzynarodow e kierow nictw o finansow e w y ró w n u je sk u tk i w ahań k u rsów w a lu t narodow ych rów nież w ujęciu globalnym . S p rzed ają one rocznie ok. V6 św iatow ej p rodukcji przem ysłow ej. N agrom adziły za g ranicą m ienie w w ysokości 400 m ld doi. Są one zdolne adm in istro w ać sw ym i cenam i w sposób m onopolistyczny lu b oligopolistyczonopolistyczny dla zapew nienia sobie zysków i środków fin a n -sow ych (tych o sta tn ic h nie tylko w form ie rez e rw i nie rozdzielanych zysków, ale rów nież w form ie kred y tó w z lo k aln y ch ry n k ó w k ap itało -w ych i eu ro ry n k u ), niezbędnych dla p o dtrzym ania -w zrostu stano-w iącego je d e n z w ażnych celów ich działalności. U stalone przez nie ceny nie są elastyczne do dołu. Ś rodki finansow e ty ch k o rporacji, p rzerzucane z k ra ju do k raju , u tru d n ia ją prow adzenie narodow ej polity k i
gospodar-s D ygospodar-skugospodar-sja re d a k c y jn a : EWG a kra je trzecie, „R ynki Z agraniczne” 1976, n r 153, s. 5.
czej o raz w yw ołują e fe k t zakłócający zarów no na narodow ych ry n k ac h pieniężnych, ja k i na ry n k u euro w alut, będącym ogrom nym re z e rw u a -re m gorącego pieniądza i zw iększającym w olum enem podaży k ró tk o te r-m inow ych kap itałó w pieniężnych. P o te n cja ł ry n k u eu ro w a lu t szacow any pod koniec 1976 r. na ponad 300 m ld doi. zw iększa płynność w skali m iędzynarodow ej. Istn ien ie ry n k u eu ro w a lu t zw iększa w praw dzie m o-bilność kap itałó w w skali m iędzynarodow ej, prow adzi je d n a k do ogra-niczenia skuteczności narodow ych po lity k p ien iężno-kredytow ych pań stw k ap italisty czn y ch oraz stanow i czynnik u tru d n ia ją c y w alkę z in flacją w k ra ja c h kapitalisty czn y ch wysoko rozw iniętych.
P rzytoczone pow yżej głów ne źródła inflacji, jeśli się spojrzy n a nie z m o n etarn eg o p u n k tu w idzenia, prow adzą w konsekw encji do tego, że popyt globalny przew yższa podaż dóbr i usług, w w y n ik u czego u trz y -m u je się zjaw isko w zrostu cen na ry n k u k rajow y-m . Z kolei w zrost cen na ry n k ac h krajo w y ch głów nych k rajó w kapitalisty czn y ch rz u tu je na ceny św iatow e. Poprzez k an ały w ym iany m iędzynarodow ej in flacja p rze-nosi się z k ra ju do k raju . M am y zatem do czynienia z istn iejący m obecnie zjaw iskiem n ak ła d a n ia się in fla cji „w łasnego chow u” z in flacją im portow aną.
Tem po i rozm iary obu rodzajów in flacji są zróżnicow ane w poszcze-gólnych k ra ja c h kapitalistycznych. Zależą one od w ielu czynników eko-nom icznych, w tym rów nież od stopnia udziału danego k ra ju w m iędzy-narodow ym podziale pracy.
2. EK SPO R T I IM PO RT IN F L A C JI W K A PIT A L IZ M IE
In fla cja je st obecnie problem em św iatow ym . Je d n a k jej głów ne źródła tk w ią w gospodarkach narodow ych. W obecnych w a ru n k a ch in -ten sy fik a cji m iędzynarodow ego obrotu gospodarczego, funkcjonow ania w ym ienialności w a lu t i pogłębiania m iędzynarodow ego podziału pracy poprzez w zrost w spółpracy przem ysłow ej oraz rozw ój specjalizacji i ko-operacji p rodukcji w y stęp u je zjaw isko przenoszenia in flacji z k r a ju do k raju . P rz y b ie ra ono postać im p o rtu i ek sportu inflacji.
E ksport i im p o rt in flacji dokonuje się tu w osobliw y sposób. Otóż w y d aje się, że dany k raj nie ek sp o rtu je bezpośrednio in flacji w łasnej a n i też nie im p o rtu je in flacji cudzej w ścisłym tego słow a znaczeniu. N atom iast jego działalność w sferze zagranicznych stosunków ekono-m icznych ekono-m oże w yw oływ ać zjaw iska in fla c y jn e w in n y ch k raja ch . Od-nosi się to w szczególności do k rajów , k tó ry c h ciężar gatu n k o w y w eks-porcie i im eks-porcie św iatow ym je s t pow ażny. N atom iast k ra je o m n iej-szym ciężarze g atunkow ym w m iędzynarodow ym obrocie gospodarczym
ty ch k rajó w n a d dostarczaną przez n ie podażą dóbr i usług na ry n k i św iatow e.
W n iek tó ry ch p rzy p ad k ach k anałem im p o rtu in flacji m oże być n a d -w yżka bilansu płatniczego. Skalę jej im p o rtu ogranicza je d n a k -w zrost k u rsu w a lu ty k ra ju posiadającego tę nadw yżkę (przykład RFN i J a -ponii). W k ra ju m ający m a k ty w n y bilans h an d lo w y w y stęp u je z jed n ej stro n y re la ty w n e zm niejszenie k rajo w ej podaży dóbr i usług na ry n k u , z d ru g iej zaś przy p ły w n e tto zagranicznych środków płatniczych. Oba te czynniki m ogą (ale nie m uszą) w yw oływ ać te n d e n cje in fla cy jn e na ry n k u w ew nętrznym . Jed n ak że d a n y k raj p o tra fi z reg u ły n eu tralizo w ać in fla c y jn y w pływ nadw yżek bilansu płatniczego na jego gospodarkę w ew -n ę trz -n ą poprzez politykę p ie-n ięż-no-kredytow ą i ek sp o rt k ap itału . Dopom aga Dopom u w ty Dopom Dopom echanizDopom ry n k o w y pow odujący ap recjację jego w a -luty.
Co się tyczy term s of trade, to w y d aje się, że n ie są one sam oistnym m echanizm em przenoszenia in flacji bądź deflacji, m ogą nato m iast przy dużym odch y len iu w górę i w dół od 100 w yw oływ ać ten d e n cje in -flacy jn e lub de-flacyjne, k tó ry c h w pływ w gospodarce daje- się odczuć ko rzy stn ie lub m niej korzystnie. D otyczy to zwłaszcza okresu po 1973 r., kiedy to ceny św iatow e uległy pow ażnej zw yżce w w yn ik u k ry zy su su -rowcowego, energetycznego i inflacji.
N iekorzystne term s of trade (poniżej 100) oznaczają, że dan y k raj m usi zw iększyć dodatkow o swój ek sp o rt dla pokrycia określonego quan-t u m im porquan-tu. Z m niejsza quan-to podaż dóbr i usług n a ry n k u w ew nęquan-trznym . P rz y k o rzy stn y ch term s of trade dan y k raj m oże dokonać większego im portu, co zw iększa m u podaż dóbr i usług na ry n k u w ew nętrznym . K ońcow y efek t w yw oływ anych przez term s of trade ten d e n cji in fla c y jn ych bądź d e fla cy jjn y c h w dajnej gospodarce zależy od w ielkości i s tru k -tu ry tow arow ej oraz geograficznej obrotów h andlow ych danego k raju , a także od zajm ow anej przez niego pozycji w m iędzynarodow ym obrocie gospodarczym i w m iędzynarodow ym podziale pracy.
D rugim w ażnym k an ałem przenoszenia in flacji je st m iędzynarodow y m echanizm płynności. W iąże się on z funkcjonow aniem m iędzynarodo-wego system u w alutow ego, ry n k u eu ro w alu t, w ystępow aniem do larą w c h a ra k te rz e w a lu ty kluczow ej i m echanizm em fu n k cjonow ania w ym ie-nialności głów nych w alu t, w w a ru n k a ch stopniow ego odejścia ich od ku rsó w stały ch i przejścia do kursów płynnych. P a n u je pogląd, że w yso-kie tem po in flacji w pierw szej połow ie la t siedem dziesiątych m iało swe źródło w silnej ekspansji m iędzynarodow ej płynności, spow odow anej m. in. deficytem am erykańskiego bilan su płatniczego i dynam icznym roz-w ojem ry n k u eu ro roz-w alu t, k tó ry to ry n e k zasilił po stro n ie podaży potężn y s tru m ie ń petrodolarów , w łączony potem do tzw . recy clin g u i w y
-korzy sty w an y do finansow ania deficytów bilansów płatniczych k rajó w im p o rte ró w ro p y naftow ej. D eficyty am erykańskiego bilan su płatniczego b y ły fin ansow ane głów nie poprzez w zrost k ró tk o term in o w y ch należności k rajó w E uropy Zachodniej wobec S tanów Zjednoczonych. O siadały one częściowo w rezerw ach w alutow ych banków c e n traln y c h (pow odując ich w zrost), w rezerw ach tra n sa k cy jn y c h banków handlow ych oraz n a ry n k u e u r odo lar owym. U m ożliw iały one rów nież w ładzom rządow ym k rajó w E uropy Zachodniej stosow anie lib eraln ej polityki m o n etarn ej i fiskalnej d la pobudzania w zrostu gospodarczego. R ynek eurodolarow y stw arzał k rajo w y m podm iotom gospodarczym k rajó w E uropy Zachodniej m ożli-wości obchodzenia re stry k c y jn ej narodow ej polityki p ien iężno-kredyto-w ej. D eficyt am erykańskiego bilansu płatniczego ziężno-kredyto-w iększył iężno-kredyto-w dużym sto p n iu p o tencjał ry n k u eurodolarow ego. R ynek ten, zasilany od 1974 r. stru m ie n ie m petrodolarów , zw iększa płynność w skali św iata k a p ita li-stycznego, u tru d n ia bankom c e n traln y m spraw ow anie ko n tro li nad po-dażą pieniądza, a tym sam ym sp rzy ja przenoszeniu in flacji z k ra ju do k ra ju , poprzez ru ch y k apitałów zw iększające w olum en środków p ły n n y c h na ry n k ac h w e w n ętrzn y ch i łatw y dostęp krajow ego system u b an -kow ego do drugiego (po narodow ym i przez nikogo nie kontrolow anego) źródła podaży pieniądza.
W zrost rezerw dolarow ych banków c e n traln y c h k rajó w k a p ita lis ty c z -n y ch (poza S ta-n am i Z jed-noczo-nym i) w y -nikał zarów -no ze w zrostu ich k ró tk o te rm in o w y ch należności wobec USA, ja k i z przesuw ania przez k rajo w e ban k i handlow e i w ielkie przedsiębiorstw a przem ysłow e sw ych akty w ó w dolarow ych do in nych w a lu t w zw iązku ze spadkiem pozycji dolara. Pow odow ało to w zrost m iędzynarodow ego sk ładnika krajow ej podstaw y m o n etarn ej i w konsekw encji prow adziło do silnej ekspansji podaży pieniądza krajow ego. In te resu jąc e rozw ażania n a ten tem a t za-w a rte są za-w a rty k u le H. R. H ellera 4. Jeg o zdaniem o bfita podaż rezerza-w m iędzynarodow ych podsycała św iatow y boom im portow y. D alszym czynnikiem inflacyjnego w zrostu cen tow arów , będących przedm iotem w y -m ian y -m iędzynarodow ej, było to, że w iele z nich notow ano w dolarach. W sy tu a cji spadku w artości do lara duża ilość tow arów m iała a tra k c y jn e ceny dolarow e dla zagranicznych nabyw ców , w w y n ik u czego w zrastał popyt na te to w ary. W k o n k lu zji sw ych rozw ażań H. R. H eller dochodzi do w niosku, że ek spansja rezerw m iędzynarodow ych odegrała kluczow ą rolę w ostatniej in flacji św iatow ej. Jak k o lw iek jego zdaniem istn iejący w olum en rezerw m iędzynarodow ych nie m a bezpośredniego w pływ u na
4 H. R. H e l l e r , In tern a tio n a l reserves, m o n ey and global in fla tio n , „F inance an d D evelopm ent” 1976, m arzec, s. 28—30, 39 (przekład In s ty tu tu F inansów w „P rzeglądzie Z agranicznej L ite ra tu ry F in an so w e j” 1976, n r 4, s. 122—132).
poziom y cen, to je d n a k „zm iany k rajo w y c h agregatów m o n etarn y ch tow arzyszące zm ianom rezerw m iędzynarodow ych w y w ie rają znaczny, choć opóźniony w pływ n a rozw ój cen k rajo w y ch i m iędzynarodow ych, jeśli k rajo w e w ładze pieniężne nie podejm ą w łaściw ych działań zm ie-rzając y c h do n e u tra liz ac ji ty ch indukow anych zm ian m o n e ta rn y c h ” s.. W ynika zatem p o trzeba lepszej k o n tro li-n a d k rea cją m iędzynarodow ej płynności po to, aby re z e rw y m iędzynarodow e m ogły w zrastać zarów no bez pow odow ania nadm iernego popytu i inflacji, ja k i bez w yw oływ ania św iatow ej stag n acji gospodarczej i deflacji.
Z akres im p o rtu i ek sp o rtu in flacji zależy w dużej m ierze o d ciężaru gatunkow ego danego k ra ju w gospodarce św iatow ej i w m iędzynarodo-w ym system ie iędzynarodo-w alutoiędzynarodo-w ym oraz od stopnia dom inacji tego k ra ju n ad resztą św iata kapitalistycznego. T aką gospodarką dom inującą w św ięcie kap italisty czn y m są obecnie S ta n y Zjednoczone. Z akres przenoszenia in flacji w skali św ia ta kapitalistycznego poprzez m iędzynarodow y m e-chanizm płynności (a częściowo i poprzez m iędzynarodow y m ee-chanizm cenow y) zależał w dużej m ierze od polityki ekonom icznej i w alu to w ej tego k raju . M iędzynarodow y system w alu to w y św iata kapitalistycznego, faw o ry zu jący po II w ojnie św iatow ej nad m iern ie A m erykanów , u ła tw ia ł Stanom Zjednoczonym ek sp o rt in flacji (w sposób pow yżej zreferow any) poprzez duże deficy ty ich bilan su płatniczego, pow odujące n a d m ie rn y w zrost płynności m iędzynarodow ej i rozw ój ry n k u eurodolarow ego oraz sty m u lu ją c e w zrost podaży pieniądza krajow ego w pań stw ach k a p ita li-stycznych.
W iększa sy m e tria bilansów p łatniczych (tzn. ograniczenie n a d m ie r-n y c h ich deficytów i r-nadw yżek) m ogłaby złagodzić zjaw isko przer-nosze- przenosze-nia in fla cji poprzez m iędzynarodow y m echanizm płynności. N atom iast m iędzynarodow y m echanizm cenow y będzie n adal głów nym k anałem przenoszenia in flacji (lub rzadziej deflacji) zarów no w system ie stałych, ja k i p ły n n y ch k u rsów w alut. O dgryw a on bow iem głów ną rolę w m ię -dzynarodow ym obrocie gospodarczym , w sto su n k ach ekonom icznych W schód— Zachód, a także — w form ie zm odyfikow anej — w e w za-jem n y c h sto su n k ach ekonom icznych k rajó w RW PG.
3. PRZYCZYNY ZM IAN KURSÓW W ALUT W YM IENIALNYCH W L A TA C H 1973—1976
K u rs w a lu ty je s t w g ru n cie rzeczy w yrazem całej d ynam iki gospo-darczej danego k ra ju wobec św ia ta 'z e w n ę trz n eg o . Z m iany tej d ynam iki
rzu to w ały w decydującym stopniu na wysokość oraz skalę i am plitudę w ah ań ry n k o w y ch k u rsów głów nych w a lu t w ym ienialnych. D ośw iad-czenie w ykazuje, że k u rsy w a lu t k rajó w prow adzących zdrow ą politykę gospodarczą i m ających ustabilizow aną sy tu ację społeczną by ły bardziej stab iln e niż k u rsy w a lu t krajów , w k tó ry ch by ły duże niepokoje spo-łeczne i w ysoka stopa inflacji.
W ażny w pływ na kształtow anie k u rsu w a lu ty w yw iera cała sfera zagranicznych stosunków ekonom icznych danego k ra ju , w szczególności h an d el zagraniczny. W w a ru n k a ch w y stępującej w k raja c h kap italisty cz-n ych icz-n flacji i dużej rozpiętości jej tem pa w zrostu k ra je o m cz-niejszym stopniu in flacji by ły bardziej k o n k u ren c y jn e w eksporcie niż k ra je o re -laty w n ie w yższym stopniu inflacji. W w a ru n k a ch rów noczesnego w ejścia wysoko uprzem ysłow ionych k rajó w kap italisty czn y ch w fazę zwyżkowej k o n iu n k tu ry w lata ch 1971— 1973 zm iany k u rsów w a lu t i w ahania ty ch k u rsów uzależnione były przede w szystkim od stan u bilansu płatniczego ty ch krajów , g ry popytu i podaży, m echanizm u funkcjonow ania rynków dew izow ych, przepływ ów k apitałów oraz optym istycznych bądź pesym i-stycznych p rzew idyw ań ew olucji k o n iu n k tu ry i bilan su płatniczego przez sfe ry m iędzynarodow ego businessu. K ry zy s kapitalistycznego system u w alutow ego p rzejaw iał się m. in. w naciskach na zm iany kursów w alu t w k ie ru n k u ich dew aluacji (częściej) bądź rew a lu a cji (rzadziej), przy czym przed dokonyw aniem ty ch zabiegów (tj. dew aluacji bądź re w a lu a -cji) przez narodow e w ładze w alutow e m iały m iejsce — w sy tu a cji is t-nien ia m echanizm u w a lu t w ym ienialnych, ry n k u eurodolarow ego i zna-cznej lib eralizacji obrotów kap itało w y ch — duże przepływ y kapitałów , u k tó ry c h podstaw tk w iły nie tylko m otyw y ekonom iczne (np. zjaw isko leads and lags, tj. w yprzedzeń i opóźnień w regulow aniu należności za ek sp o rt i zobow iązań za im port), ale rów nież psychologiczne i sp ek u la-cyjne. Te przep ły w y k apitałów w yw oływ ały duże p e rtu rb a c je w gospodark a c h w ielu k rajó w k ap italisty czn y ch i pow odow ały w w ielu przy -p adkach za głęboki s-padek k u rsu danej w alu ty , w w y n ik u czego w alu ta ta staw ała się często w a lu tą niedoszacow aną (tak było np. z fu n te m szterlin g iem w październiku 1976 r.). W yw oływ ały one rów nież w zrost ry zy k a kursow ego, k tó re trzeb a było brać pow ażnie w rach u b ę przy tra n sa k cja ch eksportow ych i im portow ych n a w a ru n k a ch średnio i d łu -goterm inow ego k red y tu , w sy tu a cji istn ien ia stały ch kursów w alut. M ożna się było oczywiście zabezpieczać częściowo przed ty m ryzykiem poprzez zaw ieranie operacji dew izow ych n a term in , jed n a k ryzyko to rzutow ało na o p eracje banków handlow ych oraz eksporterów i im p o r-terów .
P orozum ienie w aszyngtońskie z g ru d n ia 1971 r. ustaliło pew ną siatkę w zajem nych re la cji k ursow ych głów nych w a lu t w ym ienialnych, su b te
l-nie potem tk a n ą przez narodow e p o lity k i w alutow e, in te rw e n cje b an k ó w c e n tra ln y c h na ry n k a c h dew izow ych i koord y n acy jn e porozum ienia w skali m iędzynarodow ej czy to n a fo ru m okresow ych sp o tk ań g u b e rn a to -rów banków c e n tra ln y c h w B anku R ozrachunków M iędzynarodow ych w "Bazylei, czy też w ro d zaju spotkań na szczycie głów nych up rzem y -słow ionych k rajó w Zachodu. Jed n ak że niepokoje i napięcia w alutow e, zw iązane z nieró w n o m iern y m rozw ojem gospodarczym , zróżnicow anym przebiegiem k o n iu n k tu ry , zróżnicow anym i stopam i procentow ym i i roz-bieżnym i w w ielu p rzypadkach celam i p o lity k i gospodarczej zaczęły stop-niow o rozryw ać siatkę k u rsów w a lu t ustaloną w porozum ieniu w aszyngtońskim w 1971 r. G łów nym je d n a k czynnikiem , k tó ry spow odow ał ro -zerw anie tej siatki, okazała się in fla cja i zróżnicow ane tem po jej w zrostu w poszczególnych k ra ja c h kapitalistycznych. To głów nie pod w pływ em in flacji w prow adzono w 1973 r. dość pow szechnie pły n n e k u rs y w alu t głów nych k rajó w k ap italistycznych. N ie je s t to w praw dzie floating „czy-s ty ”, w k tó ry m o poziom ie k u r„czy-su w a lu ty decyduje w yłącznie g ra popytu i podaży na ry n k a c h dew izow ych, ale z re g u ły floating „ b ru d n y ”, w k tó ry m na poziom k u rsu w a lu ty du ży w p ły w — poza grą p o pytu i poda-ży — w y w ie rają in te rw e n cje b anków c e n tra ln y c h na ry n k a c h dew izo-w ych. Z apobiegają one izo-w dużym stopniu n a d m ie rn y m ry n k o izo-w y m izo-w ah a-niom k u rsów w a lu t i są n ak iero w an e n a u trz y m an ie ich w okół poziomu uznaw anego w danym okresie przez ban k i c e n tra ln e za pożądany czy optym alny.
S ystem p ły n n y ch k u rsó w w a lu t w y tw orzył bardziej a d ek w atn ą s tru k -tu rę k u rsów w a lu t głów nych k rajó w kapitalisty czn y ch , w porów naniu ze s tru k tu rą k u rsów w ynegocjow aną w "porozum ieniu w aszyngtońskim z g ru d n ia 1971 r. W okresie przejścia od sta rej (z g ru d n ia 1971 r.) do obecnej siatk i k u rsów w a lu t w y m ien ialn y ch dokonały się je d n a k duże przeobrażenia, stanow iące w istocie odbicie zm ian pozycji k o n k u ren c y j-nej i dynam iki gospodarczej głów nych k rajó w k ap italistycznych. Otóż w edług sta n u na dzień 19 V III 1976 r. (podajem y to przykładow o) k u rs fra n k a szw ajcarskiego w zrósł w p orów naniu z jego k u rse m do dolara z g ru d n ia 1971 r. o 55,37%, a m ark i zachodnioniem ieckiej o 28,21%, n ato m ia st k u rs fu n ta szterlinga obniżył się w tym okresie o 31,63%, a lira w łoskiego o 30,55%. B ank A nglii podał w p aźd zierniku 1976 r. in form ację, z k tó rej w ynika, że w edług sta n u na dzień 26 X 1976 r. dep recjacja fu n ta szterlin g a w sto su n k u do jego k u rsu cen traln eg o u stalo -nego w porozum ieniu w aszyngtońskim z g ru d n ia 1971 r. w yniosła 47,8%. Stano*vi to odbicie sta n u gospodarki b ry ty jsk ie j i pesym istycznej oceny je j rozw oju przez sfe ry m iędzynarodow ego businessu.
Pow yższe sta n y silnej dep recjacji fu n ta szterlin g a i lira włoskiego, c raz dużej a p re cja cji fra n k a szw ajcarskiego i m ark i RFN, a b s tra h u ją c
oczywiście od ry n kow ych zm ian k u rsów in n y ch w a lu t w ym ienialnych n ie w ykazujących ta k dużej am p litu d y zm ian ich siły kup n a, m ają głębokie podłoże ekonom iczne. M am y tu na m yśli tem po w zrostu
go-spodarczego, przebieg k o n iu n k tu ry , k ształtow anie się bilansu p ła tn i-czego, stan u zatru d n ie n ia, w ydajności pracy i inne czynniki rz u tu ją c e na ogólną spraw ność i efektyw ność danej gospodarki wobec św ia ta zew -nętrznego.
W 1976 r. na kształtow anie się ry n k o w y ch kursów głów nych w a lu t w y m ienialnych w pływ ało w decydującym stopniu:
a) zróżnicow ane tem po, w ychodzenia rozw iniętych k rajó w k a p ita li-stycznych z recesji gospodarczej, w w a ru n k a ch u trz y m u ją c y ch się nadal różnic w stopach in flacji i rozbieżnych w w ielu przypadkach celów polityki gospodarczej;
b) zabiegi banków c e n traln y c h na ry n k ac h dew izow ych;
c) sp ek u lacja w alutow a, pow odow ana czynnikam i ekonom icznym i, politycznym i i psychologicznym i.
F unkcjonow anie floatingu „b ru d n eg o ”, bo z tak im obecnie m am y do czynienia w głów nych k ra ja c h kapitalistycznych, w ykazało, że w p ra w -dzie p ły n n e k u rsy w a lu t łagodzą skalę przenoszenia in flacji, jed n a k m ają to do siebie, że osłab iają jeszcze bardziej k ra je n ajsiln iej d o tk n ięte tru d n o ściam i gospodarczym i, tj. W ielką B ry tan ię i W łochy, częściowo i F ra n cję , a z kolei kłopoty ty ch k rajó w ciążą w dużym stopniu n a całej k o n iu n k tu rz e zachodnioeuropej sk ie j.
N apięcia w alutow e, jak ie się pojaw iły w 1976 r. w okół lira włoskiego, fra n k a szw ajcarskiego, fu n ta szterlinga, fra n k a francuskiego i system u „w ęża w alutow ego” (złagodzone przez „kosm etyczną” rew alu ację m ark i RFN w październiku 1976 r.), stan o w iły w g ru n cie rzeczy k o lejn y e ta p tw orzenia się bardziej ad ek w atn y ch rela cji k ursow ych w istn iejący ch w 1976 r. w a ru n k a ch znacznej rozbieżności dynam iki gospodarczej, cen w ew n ętrzn y ch i p rio ry te tó w w narodow ej polityce gospodarczej. S y-stem p ły n n y ch kursów w a lu t m a n iew ątpliw ie tę zaletę, że am p litu d a w ahań ry n k o w y ch kursów w a lu t j e s f tu m niejsza niż m iałoby to m iejsce w system ie stały ch k u rsów w alut. M inim alizuje to ry zy k o kursow e, cho-ciaż go nie elim inuje. W system ie p ły n n y ch k u rsów w a lu t jed n y m z decydujących czynników w p ływ ających na poziom k u rsu w a lu ty są siły rynkow e, łagodzone z jed n ej stro n y przez in te rw e n cje banków cen-tra ln y c h na ry n k ac h dew izow ych, z drugiej zaś pobudzane przez speku-lację w alutow ą w o kresach pow ażnych napięć w alutow ych i politycz-nych. D ośw iadczenie w ykazało, że pły n n e k u rsy w alut, sp raw iające co praw d a pew ne tru d n o ści „ rach m istrzo m ”, nie stanow iły przeszkody w finansow aniu m iędzynarodow ego o b ro tu gospodarczego. Z w iązane jed n a k z nim i ryzyko trz eb a kalkulow ać, oceniać i uw zględniać w działalności
k rajo w y ch podm iotów gospodarczych, działających w sferze zagranicz-ny ch stosunków ekonom iczzagranicz-nych k rajó w k ap italisty czn y ch i socjalistycz-nych.
4. IN F L A C JA I ZM IANY KURSÓW W ALUT W K A PIT A L IZ M IE A MIĘDZYNARODOW Y OBRÓT GOSPODARCZY
W w a ru n k a ch in flacji w y stęp u ją przeobrażenia w k ie ru n k a ch i s tr u k tu rz e m iędzynarodow ego obrotu gospodarczego. D otyczy to zarów no s tr u -m ieni h a n d lu zagranicznego, ja k i w spółpracy prze-m ysłow ej oraz ko-op eracji produkcji. In flacja w yw iera rów nież swój w pływ na przepływ y kapitałów , bilanse płatnicze, m iędzynarodow y system w alu to w y i sto-sunki ekonom iczne W schód— Zachód. W pływ te n je s t zróżnicow any i w ie-lokierunkow y. U w idocznia się on głów nie w zakłóceniach w stru k tu rz e cen h a n d lu zagranicznego i w u stalo n y ch rela cja c h kurso w y ch w a lu t narodow ych. N ierów nom ierny w zrost cen w poszczególnych k ra ja c h oraz zm iany siły nabyw czej w a lu t narodow ych w y w o łu ją zjaw iska kryzysow e w m iędzynarodow ym system ie w alutow ym . Tow arzyszą im spek u lacy jn e przep ły w y k apitałów m. in. w w y n ik u pojaw ienia się nadw artościow ości i podw artościow ości w a lu t oraz zaburzeń na ry n k a c h złota. W w a ru n k a ch in flacji i kry zy su m iędzynarodow ego system u w alutow ego w y stęp u je zjaw isko ry zy k a kursow ego i dużego stopnia niepew ności co do zagw a-ra n to w a n ia rea ln ej siły k u p n a należności uzyskanych w w y n ik u eksportu. In flacja stanow i czynnik u tru d n ia ją c y finansow anie m iędzynarodow ego ob ro tu gospodarczego n a w a ru n k a ch długoterm inow ego k re d y tu . Odnosi się to głów nie do ek sp o rtu i im p o rtu m aszyn i urządzeń oraz porozum ień o c h a ra k te rz e kooperacyjnym .
W w y n ik u in fla cji rosną ceny zarów no w eksporcie, ja k i w im por-cie (różnice ty c h cen z n ajd u ją końcow y swój w yraz m. in. w term s of trade). P o w oduje to sztuczne zaw yżanie w olum enu h a n d lu zagranicz-nego. W zrost cen w eksporcie i im porcie danego k ra ju nie je s t z reg u ły jednakow y. N iejednakow y je s t też w zrost cen w e w n ętrzn y ch w poszcze-gólnych k rajach . R z u tu je to n a zakres i skalę zm ian krajow ego poziom u cen w stosunku do poziom u cen w e w n ętrzn y ch w in n y ch k raja ch .
W rezu ltacie ulegają zm ianie rela cje poziom ów cen m iędzy poszcze-gólnym i k raja m i. P row adzi to do zm iany rela cji sił nabyw czych w a lu t narodow ych. Z kolei zm iany rela cji sił nabyw czych w a lu t narodow ych w p ły w ają na k ształtow anie się kursów w alu t, k tó re stanow ią ceny niądza narodow ego w yrażone w pieniądzu zagranicznym lub ceny pie-niądza zagranicznego w yrażone w pieniądzu narodow ym . Różne ruchy .cen w poszczególnych k raja c h w y w ie ra ją swój w pływ na kształtow anie
ry n kow ych k u rsów w alu t. K u rsy o ficjaln e s ta ją się w tak ich okoliczno-ściach bądź to nadw artościow e, bądź podw artościow e. Z jaw isko to staje
się przyczyną g ry na zw yżkę lub zniżkę k u rsu danej w a lu ty n a ry n k u dew izow ym , połączonej zazw yczaj z przepływ am i kap itałó w sp ek u la-cyjnych. L ikw idow anie nadw artościow ości i podw artościow ości w a lu t następow ało z reg u ły z opóźnieniem w postaci d ew aluacji lub rew alu acji danej w alu ty . Do tego czasu w ystępow ało pow ażne ryzyko kursow e. Nie znikało ono i po korekcie oficjalnego k u rsu w alutow ego, poniew aż siły rynkow e w w a ru n k a ch in flacji w y w o łu ją w dalszym ciągu ten d e n cje do w ystępow ania nadw artościow ości i podw artościow ości w alut. R z u tu je to w sposób pośredni na k ie ru n k i i w ielkość h a n d lu zagranicznego poszcze-gólnych krajów .
Bezpośredni nato m iast w pływ na han d el zagraniczny danego k ra ju w yw iera poziom i tem po in flacji w k ra ju e k sp o rte ra i k ra ju im p ortera. Z n ajd u je on w y raz w oferow anych cenach w eksporcie i płaconych w im porcie. R uchy ty ch cen, z re g u ły zwyżkow e, z n a jd u ją w dalszej k o n
-sekw encji w y raz w poziom ie aktyw ności gospodarczej danego k raju , w szczególności w sek to rach n astaw ionych na produkcję eksportow ą i uzależnionych silnie od im p o rtu (np. im p o rtu surow ców i paliw p ły n -nych dla przem y słu przetw órczego oraz im p o rtu żywności). Z w yżka cen w e w n ętrzn y c h w danym k ra ju pobudza im port, osłabia natom iast eksport. T ak dzieje się w e w szystkich k raja ch , w k tó ry c h w y stęp u je in -flacja.
Jed n ak że ogólny w pływ zw yżki cen w e w n ętrzn y ch n a stru m ie n ie h a n -dlu zagranicznego zależy w dużym stopniu o d różnic w poziom ie inflacji. K ra je o m niejszym tem pie in flacji stają się bardziej k o n k u ren c y jn e w eksporcie w porów naniu z k raja m i o w yższym tem pie inflacji. K oniecz-ność w zrostu k o n k u rencyjności е к зр о гЦ k ra ju o re la ty w n ie w yższym tem pie in flacji w ym aga w zrostu w ydajności pracy w sek to rach ekspor-tow ych oraz w y tw a rz an iu w yrobów n a ek sp o rt o dużym stopniu jakości, nowoczesności i innow acyjności. E k sp o rt bow iem tak ich w yrobów m ożna realizow ać łatw iej, poniew aż w zględy cenow e nie o d g ry w ają tu decy-d u jącej roli.
W w a ru n k a ch in flacji finansow anie m iędzynarodow ego obrotu go-spodarczego staje się coraz bardziej złożone i narażone na ryzyko. Złożoność ta w y n ik a zarów no z konieczności b ran ia pod uw agę przy zaciąganiu k red y tó w w ysokich stóp procentow ych, ry zy k a kursow ego, ja k i przew idyw anego stopnia d e p re cja cji pieniądza w chw ili sp łaty zaciągniętych kredytów . O czekiw ania in fla cy jn e sp rz y jają zaciąganiu k red y tó w n aw et po w ysokiej stopie procentow ej, poniew aż w k a lk u la cji dłużników re a ln a w artość ich zobow iązań w chw ili sp ła ty kred y tó w będzie pom niejszona o stopę dep recjacji pieniądza, natom iast e fe k t
d u k c y jn y zaim portow anych m aszyn i urządzeń n a k re d y t da im zw ięk-szoną podaż dóbr na ry n k u , k tó re to dobra w w a ru n k a ch in flacji m ożna sprzedać po wyższej cenie zapew niającej spłatę k red y tó w i uzyskanie zysku.
W sum ie m ożna powiedzieć, że in flacja sp rzy ja w zrostow i im portu w szczególności na w a ru n k a ch kredytow ych. D aje ona bow iem m ożli-wość obniżenia przez dłużnika realn ej w ielkości zadłużenia, oczywiście przy założeniu, że k re d y ty te nie są indeksow ane. K rajo w i e k sp o rte ra pozw ala n ato m iast zw iększać też eksport, k tó ry w yw iera sty m u lu ją c y w pływ n a pobudzanie aktyw ności gospodarczej, u trz y m an ie dobrej ko-n iu ko-n k tu ry i re la ty w ko-n ie w ysokiego stako-n u zatru d ko-n ie ko-n ia. Z różko-nicow ako-ny w zrost cen w poszczególnych k ategoriach ek sp o rtu i im p o rtu k rajó w będących w zajem nym i p a rtn e ra m i w ym iany handlow ej rz u tu je na zm ianę s tr u k tu ry cen krajo w y ch , w w a ru n k a ch w ym ienialności w a lu t i w y -stępow ania k u rsu w alutow ego w jego cenotw órczej i in fo rm acy jn ej
funkcji. W ew nętrzne s tr u k tu ry cen k rajó w k ap italisty czn y ch w ysoko ro zw in ięty ch zaczynają się do siebie stopniow o upodabniać, m. in. pod w pływ em inflacji. Różnice w poziom ach cen w e w n ętrzn y ch rz u tu ją na poziom rynkow ego k u rsu w alu ty . K u rs te n stanow i jed e n z p a ra m etró w decy zy jn y ch dla przedsiębiorstw k rajo w y c h i zagranicznych. Różne te m -pa in flacji k o ry g u ją częściej czy rzadziej te n p a ra m e tr, co w yw iera w pływ na decyzje eksportow e, im portow e i p ro d u k cy jn e podm iotów go-spodarczych.
P odm ioty te oprócz w ym iany handlow ej ro zw ijają coraz szerzej w spółpracę przem ysłow ą i kooperację pro d u k cji z zagranicznym i pod-m iotapod-m i ekonopod-m icznypod-m i. W sw ych decyzjach o c h a ra k te rz e p ro d u k cy j-n y m i k o o p eracyjj-nym m uszą uw zględj-niać zjaw isko ij-n fla cji w sw oim i w in n y m k ra ju . W ydaje się jed n a k , że in fla cja nie je s t przeszkodą w z aw ieran iu porozum ień o c h a ra k te rz e k ooperacyjnym i sp ecjalizacyj-n y m m. iecjalizacyj-n. z tego w zględu, że dotyczą oecjalizacyj-ne sfery p ro d u k cy jecjalizacyj-n ej, a w ięc w y tw a rz an ia o k reślonych typów czy rodzajów w yrobów , zespołów i pod-zespołów, k tó ry c h ceny w w a ru n k a ch in flacji u leg ają zwyżce, um ożli-w iając pokrycie poniesionych nakładóożli-w i zrealizoożli-w anie określonej stopy, czy m asy zysku.
W porozum ieniach dotyczących w spółpracy przem ysłow ej oraz ko-o p eracji i specjalizacji p rko-o d u k cji w y stęp u je rów nież — w łaśnie pko-od w pływ em in fla cji — problem ry zy k a kursow ego i ry zy k a tra n s fe ru rea ln ej siły nabyw czej od w ierzyciela do dłużnika. Zabezpieczeniem przed tego ro d zaju zjaw iskam i n iek orzystnym i w pierw szym przy p ad k u dla obu stron, a w d ru g im — dla w ierzycieli, są różne form y k lauzul w alo ry zacy jn y ch i zabezpieczających.
zarów no n a ru c h y k apitałów o podłożu ekonom icznym , ja k i sp ek u la-cyjnym . M otyw y ty ch przepływ ów tk w ią zarów no w zróżnicow anych poziom ach in flacji i stóp procentow ych w poszczególnych k raja ch , skali podw artościow ości i nadw artościow ości w alu t, stan ie bilansów p ła tn i-czych, stopniu re g la m e n tacji dew izow ej, ja k i w poziom ie aktyw ności gospodarczej oraz o p ty m istycznych i pesym istycznych p rzew idyw aniach rozw oju k o n iu n k tu ry w danym k ra ju przez m iędzynarodow e koła go-spodarcze i finansow e. Sam a in fla cja nie je s t z re g u ły głów nym czyn-nikiem ruchów kapitałów . D opiero w połączeniu z in n y m i czynnikam i, o k tó ry c h była m owa, stanow i elem en t b ra n y w rach u b ę przy podejm o-w aniu decyzji o k ieru n k a ch i stru k tu rz e k rajoo-w ych, ja k i zagranicznych lokat kapitałow ych. M otyw y rentow ności i bezpieczeństw a lo k aty w w a ru n k a ch in flacji stanow ią głów ny czynnik w a ru n k u ją c y m iędzynaro-dow e przep ły w y kapitałów . W ysoki poziom stóp procentow ych w danym k ra ju u łatw ia im p o rt do niego k a p ita łu zagranicznego w przypadku, gdy ek sp o rte r tego k a p ita łu k ie ru je się tylko k ry te riu m zysku w skali krótkookresow ej.
Jed n ak że należy pam iętać, że w ysokie stopy procentow e w y stęp u ją głów nie w k raja c h o dużym n asilen iu inflacji. W pływ a to na zakres przepływ ów k ap ita łu o c h a ra k te rz e lo k acyjnym i produkcyjnym . Nie m ożna je d n a k jednoznacznie stw ierdzić czy sam a in fla cja je s t czy n n kiem sty m u lu jący m , czy h a m u ją cy m m iędzynarodow e p rzep ły w y k a p i-tałów . J e j w pływ na p rzepływ y k apii-tałów uw idacznia się w sposób po-średni, poprzez zm iany re la cji cen k rajo w y c h do zagranicznych i zm ianę
k u rsów w alu t.
B ardziej w idoczny je s t w pływ in fla cji n a b ilan se płatnicze k rajó w kapitalistycznych. Z n ajd u je on przede w szystkim w y ra z w b ilansie h a n -dlow ym , zarów no po stro n ie eksportu, ja k i im portu. J a k w spom niano, in fla cja prow adzi do sztucznego zaw yżania w artości o brotów h a n d lu zagranicznego. R óżnokierunkow e ru c h y cen eksportow ych i im porto-w ych z n a jd u ją końcoporto-w y porto-w y raz porto-w te r m s of trade danego k ra ju . O gólnie m ożna stw ierdzić, że w k ra ja c h o w ysokim tem pie in fla cji w y stęp u ją silne ten d en cje do deficy tu bilansu płatniczego (głów nie je d n a k bilan su handlow ego). W ynika to m. in. z e fe k tu rela ty w n eg o podrożenia ek sp o rtu danego k ra ju i rela ty w n eg o p o tan ien ia im p o rtu przy danym poziomie k u rsu w alutow ego. Je d n ak ż e e fe k t p o tan ien ia im p o rtu nie zawsze w y-stęp u je, w szczególności przy im porcie surow ców i paliw , k tó ry c h ceny w lata ch 1973— 1975 u legły pow ażnej zwyżce. Zw yżka cen im portow ych danego k ra ju , w połączeniu ze spadkiem konkuren cy jn o ści w łasnego eks-p o rtu w w y n ik u w zrostu krajow ego eks-poziom u cen, eks-pogłębia deficyt bilansu handlow ego. Z jaw isko tak ie w y stęp u je w w ielu k raja c h k ap ita listy c z -n y c h w ysoko rozw i-niętych, w szczegól-ności we W łoszech i F ra -n cji, po
wod u jąc konieczność finansow ania wodeficytów bilansów h anwodlow ych w wod ro -dze uszczuplenia k rajo w y ch rezerw w alu to w y ch i zaciągania k redytów zagranicznych, w ty m rów nież k red y tó w rządow ych (przykład k re d y tu R FN dla W łoch w w ysokości 2 m ld doi. udzielonego w 1974 r.). In fla -c y jn y w zrost -cen w yw iera sz-czególnie niek o rzy stn y w pływ n a k ra je im p o rtu ją ce duże ilości surow ców , żyw ności i paliw , a także na k ra je im p o rtu ją ce w yroby przem ysłow e, poniew aż ich ceny rów nież w zrosły. P o w o d u je to zm iany w stan ie rez e rw w alutow ych oraz w y w iera swój w pływ na k u rsy w a lu t w ym ienialnych. P ły n n e k u rsy w a lu t n e u tra li-zują w jak im ś stopniu im p o rt inflacji, dokonyw any poprzez zwyżkę cen im portow ych. N ie m ogą go je d n a k całkow icie w yelim inow ać. In flacja osłabia dyscyplinę bilan su płatniczego i to ty m bardziej, że problem rów now agi bilansu płatniczego zajm u je w h iera rc h ii celów polityki go-spodarczej nie pierw sze, lecz dalsze m iejsce.
In fla cja sta ła się jed n y m z n ajw ażniejszych czynników u tru d n ia ją -cych refo rm ę m iędzynarodow ego system u w alutow ego. N ierów nom ierne tem po in flacji św iatow ej stale bow iem podw aża s tr u k tu rę k u rsów w alut. To w łaśnie w w y n ik u in fla cji w prow adzono dosyć pow szechnie w lata ch 1973— 1974 pły n n e k u rsy w alu t. W praw dzie w w ah aniach ry n kow ych k u rsów w a lu t uw idoczniają się stosunkow o szybko różnice w k rajo w y ch i zagranicznych poziom ach cen, jednakże tru d n o je s t powiedzieć, jak ie będą k ie ru n k i ty c h zm ian w przyszłości. U tru d n ia to finansow anie m ię-dzynarodow ego ob ro tu gospodarczego i zw iększa ryzyko kursow e w szcze-gólności w k o n tra k ta c h zaw ieranych na w a ru n k a ch k re d y tu d łu g o te rm inowego. Z p u n k tu w idzenia m iędzynarodow ego system u w alutow ego in -flacja ułatw ia w prow adzenia elastyczności narodow ych system ów w alutow ych. Jed n ak że nie w p ły n ęła ona do tąd na zm ianę p rio ry te tó w w narodow ej polityce gospodarczej. S tanow i ona n adal czynnik zakłócający fu n k cjonow anie m iędzynarodow ego system u w alutow ego oraz w yw ołuje ten d e n cje d ez in teg ra c y jn e w św iecie k ap italistycznym . Podw aża nadal zaufanie do siły nabyw czej w alu t. T rzeba tu jeszcze w spom nieć o tym , że sam m iędzynarodow y system w alu to w y w zm agał p resję in fla cy jn ą w k ra ja c h k ap italisty czn y ch poprzez n a d m ie rn y w zrost płynności m iędzynarodow ej, spow odow any głów nie deficytam i am erykańskiego b ila n -su płatniczego. W zrost płynności m iędzynarodow ej pow iększał płynność w ie lu k rajo w y c h system ów gospodarczych, w w y niku czego w ew nętrzne źródła in fla cji znalazły w sparcie w źródłach zew nętrznych.
M iędzynarodow e obroty gospodarcze zarów no m iędzy k raja m i k ap i-talistycznym i, ja k i m iędzy W schodem a Zachodem , odbyw ają się nadal w w a ru n k a ch dużej niestabilności, spow odow anej inflacją, recesją w roz-w in ięty ch k raja c h k ap italisty czn y ch i znacznym i roz-w ahaniam i kursóroz-w głów nych w a lu t w ym ienialnych. Ryzyko kursow e w system ie płynnych
kursów w alu t, chociaż nieco m niejsze niż w system ie stały ch kursów , w y stęp u je tu n ad al i trzeb a je b rać w rach u b ę w decyzjach podm iotów gospodarczych działających w sferze zagranicznych stosunków ekono-m icznych k rajó w socjalistycznych i kapitalistycznych.
K a zim ierz Z a b ielski
INFLU EN C E OF IN F LA TIO N AND CHANGES IN CURRENCY EX CH A NG E RA TES IN C A P IT A L IS M ON IN TER N A TIO N A L TRADE
T he a rtic le sets fo rth to d e te rm in e th e im p a ct of in fla tio n a n d changes in c u rren c y exch an g e ra te s in cap italism on th e in te rn a tio n a l tra d e . A ccordingly, in th e f irs t p a r t of th e a rtic le th e a u th o r discusses m ain sources of inflatio n , w hich — in his opinion — include:
1) consum er d em an d of households in The b ro ad sense of th e w ord,
2) pro d u ctio n d em and of com panies in th e field of in v e stm e n ts an d em ploy-m ent,
3) fo reig n dem and fo r e x p o rt com m odities,
4) sta te e x p e n d itu re on consum ption a n d in v e stm e n ts as w ell as on m ilita ry an d o u te r space e x p lo ra tio n purposes.
T h e second p a r t of th e a rtic le deals w ith th e pro b lem of im p o rt an d e x p o rt of in fla tio n in capitalism . T he a u th o r p o in ts o u t h e re th a t co u n tries p laying a sm aller role in th e in te rn a tio n a l tra d e are , a s a ru le , forced to im p o rt inflatio n , as th e y can n o t e x e rt a bigger in flu e n ce on th e level of th e w o rld p rice s for goods ex p o rte d by them . N ext, th e re a re discussed causes of changes in c u rren c y e x ch an g e ra te s (convertible cu rren cies) over th e p eriod of 1973— 1976. In th e fin al p a r t of th e a rticle , w hich sum s u p th e m a in points, th e a u th o r sta te s th a t in conditions of in fla tio n th e re occur changes in d irec tio n s an d s tru c tu re of th e in te rn a tio n a l trad e . T h is concerns both fo reig n tr a d e strea m s an d in d u stria l co- -o p eratio n an d co-production. T he in fla tio n e x e rts also an in flu e n ce on cap ita l flow s, p ay m en ts balances, in te rn a tio n a l c u rren c y system and E ast-W est econom ic relatio n s.
