Józef Marciniak
Skarb brązowy z Witowa nad Wisłą
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 3, 75-92
J Ó Z E F M A R C IN IA K
SKARB BRĄZOWY Z WITOWA NAD WISŁĄ
W czasie badań archeologicznych w Witowie, pow. Kazim ierza W ielka, w r. 1963 odkryto sk arb brązow y w obrębie osady wczesnołużyckiej h B adana część osady znajduje się w zachodniej p a rtii odcinka cypla położonego w w id łach W isły i Szreniaw y, 40 m ponad poziomem W isły (ryc. 1, A). Om aw iany odcinek cypla stanow i krańcow ą, w schodnią część pasm a wzniesień, ciągną cych się z zachodu ku wschodow i i kończących się w bezpośrednim sąsiedz tw ie lewego brzegu W isły 2. S k arb składał się zasadniczo z dw u części. Część pierw szą znaleziono w obrębie ćw iartk i B ara 84, w p a rtii stropow ej row u I, tuż pod w arstw ą ziemi ornej. W odległości kilku m etrów od I części skarbu, w obrębie ćw iartk i D tego sam ego ara, odkryto część II skarbu. Część pierw sza zaw ierała następu jące przedm ioty: gro t oszczepu, dwie siekierki, 8 dużych b ran so let i 4 m ałe bransoletki. W skład części drugiej wchodziły 3 tarczow ate przedm ioty.
1 Badania archeologiczne w W itowie są prowadzone od r. 1960 w ramach w spółpracy m iędzy Zakładem Archeologii M ałopolski Instytutu Historii Kultury PAN w Krakowie a Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kielcach, za jego fundusze.
2 Podaję najnowsze pozycje bibliograficzne, dotyczące badanego stanowiska: J. Marciniak Stanow isko w W itowie nad Wisłą w św ietle badań archeologicz
nych, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Oddziału PAN w K rakow ie”,
lipiec-grudzień 1962, s. 373—377; I. Drzew icka-K ozłowska Uwagi w stępne
dotyczące geologii i morfologii stanowiska archeologicznego w Witowie, pow. Kazim ie rza Wielka, „Spraw, z Pos. Kom...”, lipiec-grudzień 1962, s. 377—384;
M. Sobolewska Opracowanie paleobotaniczne prób z Witowa, pow. K a z im ie
rza Wielka, „Spraw, z Pos. Kom...”, lipiec-grudzień 1962, s. 384—386; J. Mar
ciniak Tym czasow e sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych
w Witowie, pow. K azim ie rza Wielka, w latach 1960—1961, „Sprawozdania
A rcheologiczne”, t. 15, 1963, s. 266—276; J. Marciniak Sprawozdania z badań
archeologicznych w Witowie, pow. K azim ie rza Wielka, w r. 1962 oraz S pra wozdanie z badań archeologicznych w Witowie, pow. K azim ie rza Wielka, w r. 1963 (oba sprawozdania ukażą się w „Sprawozdaniach Archeologicznych”,
C Z Ę ŚĆ I S K A R B U
1. G r o t o s z c z e p u (ryc. 2; 13). Waga 97,5 g; długość 14,6 cm; n a j większa szerokość liścienia 3,2 cm; długość tu lei 6,2 cm; średnica w lotu tulei 2,4 cm; w dolnej p a rtii tulei zn ajd u ją się dw a otw orki do osadzania trzpienia, za pomocą którego przym ocow yw ano gro t do drzewca. W ew nętrzna p a rtia tu le i biegnie, zwężając się, do połowy liścienia. Na liścieniu zn ajd ują się dw a że berka boczne i jedno środkowe, stanow iące wzm ocnienie liścienia. G rot do skonale zachowany, po k ry ty patyną.
2. S i e k i e r k a z p i ę t k ą l e j k o w a t ą (ryc. 2; 14}. W aga 37,5 g; długość 16,7 cm; najw iększa grubość 3,4 cm; szerokość podstaw y obucha 1,8 cm; grubość obucha 0,9 cm; szerokość pow ierzchni tnącej 4 cm; długość ostrza do nasady tu lei 6,6 cm. Okaz doskonale zachowany, po k ry ty patyną.
3. S i e k i e r k a z p i ę t k ą l e j k o w a t ą (ryc. 2; 15). W aga 36,0 g; długość 17 cm; najw iększa grubość 3,5 cm; szerokość podstaw y obucha 2 cm; szerokość pow ierzchni tnącej 4,2 cm; długość ostrza do nasady tu lei 6,8 cm. Okaz doskonale zachowany, p o k ry ty patyną.
4. B r a n s o l e t a (ryc. 2; 9). W aga 45,0 g, w y m ia ry 3: 9,2 X 8 cm; ow alna o końcach zachodzących na siebie, cieniejących; w ykonana z dru tu , w p rze k ro ju w zasadzie czworobocznego, o zaokrąglonych narożach, grubości 0,5 cm, a przy końcach 0,2 cm. P ow ierzchnię bran solety pokryw a ornam ent, składający się z grup kresek przedzielonych p artia m i nie zdobionymi, przy czym zdobione są tylko górne i dolne przeciw ległe odcinki bransolety. P rzedm iot doskonale zachowany, praw ie całkow icie p o k ry ty patyną.
5. B r a n s o l e t a (ryc. 2; 10). W aga 65,0 g; w ym iary: 10,4 X 8,8 cm; owalna, otw arta, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w przek ro ju w za sadzie owalnego, grubości 6 X 5 mm, przy końcach 0,4 cm. Pow ierzchnię b ra n solety pokryw a zdobina, złożona z p a rtii pionowych kresek przedzielonych odcinkam i nie zdobionymi. Okaz doskonale zachowany, po k ry ty p raw ie całko wicie patyną.
6. B r a n s o l e t a (ryc. 2; 11). W aga 60,0 g; w ym iary: 1 0 ,5 X 9 cm; owalna, o końcach zachodzących na siebie, cieniejących; w ykonana z d ru tu w przek roju owalnego, grubości 0,6 cm, przy końcach 0,2 cm. Okaz nie zdo biony, doskonale zachowany, p o k ry ty w znacznej m ierze patyną.
7. B r a n s o l e t a (ryc. 1; 5). W aga 55,0 g; w ym iary: 10 ,2 X 8 ,3 cm; owalna, o tw arta, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w przekroju okrągłego, grubości 0,5 cm, przy końcach 0,2 cm. Okaz nie zdobiony, doskonale zachowany, p okry ty w całości patyną.
8. B r a n s o l e t a (ryc. 1; 6). W aga 57,5 g; w ym iary: 9,6 X 9 cm; owalna, otw arta, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w p rzek ro ju okrągłego, grubości 0,5 cm, przy końcach 0,3 cm. Pow ierzchnię zdobi m otyw w postaci grupek kresek pionow ych na przem ian z odcinkam i nie zdobionymi. Okaz doskonale zachowany, po k ry ty w całości patyną.
9. B r a n s o l e t a (ryc. 1; 7). W aga 45,0 g; w ym iary: 9,4 X 7,9 cm; otw arta, owalna, nieco zdeform ow ana, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w przekroju okrągłego, grubości 0,6 cm, przy końcach 0,2 cm. Okaz nie zdobiony, doskonale zachowany, całkow icie p o k ry ty patyną.
S ka r b b rą zo w y z W ito w a nad Wisłą 77
Ryc. 1. Witów, pow. Kazimierza Wielka. Osada łużycka
A — plan sy tu a c y jn y W itow a x — p o ło żen ie stan ow isk a B — skarb b rą zo w y , część I
10. B r a n s o l e t a (ryc. 1; 8). W aga 107,5 g; w ym iary: 10,2X 10,5 cm ; owalna, nieco zdeform ow ana, otw arta, o końcach zachodzących na siebie, cie niejących; w ykonana z d ru tu w p rzek ro ju p raw ie okrągłego, grubości 0,8 X X 0,7 cm, przy końcach 0,2 cm. P ow ierzchnia zdobiona m otyw em złożonym z grupek składających się z k ilk u n astu kresek pionowych, a częściowo i skoś nych (przedzielonych m iejscam i gru p k am i po kilka kresek pionowych) n a przem ian z p artia m i nie zdobionymi. Okaz doskonale zachow any, p o k ry ty wT dużej m ierze patyną.
11. B r a n s o l e t a (ryc. 2; 12). W aga 67,5 g; w ym iary: 10 ,2X 9,3 cm ; owalna, otw arta, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w p rzek ro ju okrągłego, grubości 0,6 cm, przy końcach 0,4 cm. P ow ierzchnia zdobiona m o tyw em żłobków skośnych; oba końce zdobione m otyw em skośnych kresek. B ransoleta doskonale zachowana, p o k ry ta p raw ie w całości patyną.
12. B r a n s o l e t k a (ryc. 1; 1). W aga 40,0 g; w ym iary: średnica 5,3 cm , grubość d ru tu 0,6 cm, przy końcach 0,2 cm; w zasadzie okrągła, o końcach cie niejących, utw orzona z d ru tu w p rz ek ro ju czworobocznego, zw iniętego w p ó ł tora zwoju. Okaz nie zdobiony, doskonale zachowany, w całości po k ry ty patyną.
13. B r a n s o l e t k a (ryc. 1; 2). W aga 70,0 g; w ym iary: średnica 5,4 cm, grubość d ru tu 0,6 cm, przy końcach 0,2 cm; okrągła, o końcach cieniejących, utw orzona z d ru tu w przekroju okrągłego o bokach ściętych pionowo, zw inię tego w przeszło półtora zwoju. Jed en z końców zw oju zdobiony kreskam i p io nowymi, podobnie jak przylegająca do niego p a rtia zwoju. Okaz doskonale zachowany, po k ry ty całkow icie patyną.
14. B r a n s o l e t k a (ryc. 1; 3). W aga 50,0 g, w ym iary: 6,5 X 5,6 cm, g r u bość d ru tu 0,6 X 0,5 cm, przy końcach 0,3 cm; w zasadzie okrągła, zdeform o w ana, o końcach zachodzących na siebie, cieniejących, utw orzona z d ru tu w p rzekroju p raw ie okrągłego. Okaz nie zdobiony, doskonale zachowany, p o k ry ty całkowicie patyną.
15. B r a n s o l e t k a (ryc. 1; 4). W aga 45,0 g; w zasadzie okrągła, zdefor m owana, o średnicy 5,3 cm, o końcach cieniejących, zachodzących na siebie; w ykonana z d ru tu w p rzekro ju okrągłego, grubego 0,7 X 0,6 cm, przy k o ń cach 0,3 cm. Jed n a z p a rtii końcow ych zw oju zdobiona grup kam i kresek pio now ych oraz praw o- i lewoskośnych, przedzielonych odcinkam i nie zdobionymi. Okaz doskonale zachowany, p o k ry ty w znacznej m ierze patyną.
C ZĘSC II S K A R B U
16. T a r c z o w a t y p r z e d m i o t k s z t a ł t u k o l i s t e g o (ryc. 3; 1). Waga 242,5 g; w ym iary: średnica 14,5 cm, wysokość 2,5 cm, grubość blachy 2 — 3 mm. P a rtię przybrzeżną szerokości 2,5 cm tw orzą trzy dookoła biegnące żeberka przedzielone row kam i, zdobione grupkam i po kilka soczewkowatych nacięć przedzielonych odcinkam i nie zdobionymi. P a rtia przybrzeżna przecho dzi w wyższą część środkow ą, w p rzek ro ju stożkow atą, zakończoną guzkiem od strony w ew nętrznej; po przeciw nej stro nie guzka, po stronie zew nętrznej tarczki, znajduje się uszkow aty uchw yt. P rzedm iot w dobrym stanie zacho w ania, z w yjątkiem p a rtii zniszczonej na sk utek działania nieszlachetnej patyny.
S karb brązow y z W itowa nad Wisłą 79
przybrzeżna nieco zagięta ku dołowi; pośrodku tarczki otw orek o średnicy 4,5 mm, poza tym dwa otw orki m ałe o średnicy 3 mm, umieszczone na brzegu tarczk i po przeciw ległych stronach. Przedm iot nieco pogięty i zdeform ow any, m iejscam i pokryty patyną.
18. T a r c z o w a t y p r z e d m i o t k s z t a ł t u k o l i s t e g o (ryc. 3; 3). W aga 210,0 g; w ym iary: średnica 18,2 cm, grubość blachy 1 mm, wysokość okazu 2,4 cm. Płaska p a rtia przybrzeżna szerokości 1,8 cm przechodzi w wyższą p a rtię środkową w p rzek ro ju okrągłą. W środku zn ajd uje się otw orek o śre d nicy 0,7 cm. W o tw orku tym tk w i podw ójny trzp ień zakończony od stron y zew nętrznej tarczki płasko-w ypukłym guzem, a od w nętrza tarczk i odgięty na obie strony. Na brzegu tarczki znajdu je się otw orek (pierw otnie były dwa, umieszczone po przeciw ległych stronach). P rzedm iot na ogół dobrze zachow any (z w yjątk iem m ałych p artii, k tóre uległy zniszczeniu m echanicznemu), pokryty p atyną.
ANALIZA STYLISTYCZNO-TYPOLOGICZNA I CHRONOLOGICZNA 4
NARZĘD Z IA
S i e k i e r k i . Dwa okazy (ryc. 2; 13 i 14) należą do odm iany z piętką typ u czeskiego (zwanego też łużyckim 5). Jest to typ w ystępujący często na terenie Polski, np. w W ielkopolsce: m. in. w R a w ic z u 6; Korzeczniku, pow. K o ło 7; Łuszczewie, pow. S łu p c a 8; T am ow ej, pow. W rz e śn ia 9; B ydgoszczy10; na Ś ląsku G órnym i Środkow ym n ; w Małopolsce: m. in. w Chruszczynie Małej, pow. K azim ierza W ielka 12; Piestrzcu, pow. Busko 13; Rożnowie, pow. Nowy
4 Nie podano w niniejszej pracy w yników analizy chem icznej; zostaną one ogłoszone w osobnym opracowaniu.
5 L. K ozłowski Wczesna, starsza i środkowa epoka brązu w Polsce w św ietle
subborealnego optim um klimatycznego..., Lw ów 1928, s. 47.
6 J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, wyd. III, W arszawa-W rocław 1955, s. 88, ryc. 207.
7 J. K ostrzew ski Wielkopolska w czasach przedhisto rycznych, wyd. II, Poznań* s. 59, ryc. 68 i przypis 288; są tam podane dalsze analogie: Mełpin, pow. Śrem; Tłukomy, pow. Wyrzysk; Ułany, pow. Turek; Oborniki.
8 Ibid.
9 J. K ostrzew ski W y tw órc zość metalurgiczna w Polsce od neolitu do wczesnego
okresu żelaza, „Przegląd Archeologiczny”, t. 9, 1953, z. 2—3, s. 186, ryc. 15a.
10 J. K ostrzew ski Wielkopolska w czasach przedhisto rycznych, wyd. II, s. 59, ryc. 68 i przypis 288; są tam podane dalsze analogie: Mełpin, pow. Śremr Tłukomy, pow. Wyrzysk; Ułany, pow. Turek; Oborniki.
11 A. Żaki Początki rozw oju ku ltu ry łużyckiej w dorzeczu górnej Wisły, Lublin 1950, s. 95; J. K ostrzew ski (op. cit., s. 187) podaje następujące analogie z tego terenu: okolica Kluczborka (G. Raschke Vorgeschichte des Kreiss K reu zburgr s. 139, ryc. 40; 1); Komorno, pow. Kluczbork (Raschke, op. cit., s. 139, ryc. 41; 2); Racibórz — Stara Wieś („A ltschlesien”, W rocław 1933, t. 3, tabl. X, 1); Dobroszewo Oleśnickie, pow. Oleśnica („A ltschlesien”, Wrocław 1936, t. 6, s. 118—119, tabl. X, 3).
12 Żaki, op. cit., s. 96 i 105, ryc. 88; s. 151 (tam literatura dotycząca skarbu, z którego pochodzi om awiany okaz).
9—12 — b ra n so lety 13 — grot oszczepu 14, 15 — sie k ie r k i
Skarb b rą zo w y z W itowa nad Wisłą 81
Sącz 14; Trzcianie, pow. Rzeszów 15; W itowie, pow. K azim ierza W ielka 16; K rze picach, pow. Częstochowa 17. Poza P olską znane są z Czechosłowacji i W ę gier 18.
O m aw iane siekierki stanow ią ogniwo rozwojowe siekierek z niskim i brze gami, w ystępującym i w e wczesnym 19, starszym 20, środkow ym okresie epoki brązu i trw a ją w głąb młodszego okresu 21. W przypadku M ałopolski należy podkreślić znaczny zasięg ich w ystępow ania, przy czym najdalej ku w scho dow i w ysuniętym stanow iskiem , w obrębie którego znaleziono ten typ, jest Trzciana, pow. Rzeszów 22. J a k w ynika z oceny chronologicznej skarbów za w ierających om aw iane siekierki, należy je datow ać na tym teren ie na III i IV okres epoki brązu, ta k jak i okazy witowskie. S iekierki te w ystęp ują na obszarze dorzecza górnej W isły w najstarszych zespołach k u ltu ry łużyckiej 23. A teraz nieco uw ag n a tu ry technicznej odnoszących się do okazów z Wi towa. Oba w ykazują ślady po szwach, jakie pow stały w czasie w yjm ow ania przedm iotów z form odlewniczych, przy czym widoczne jest, że ślady te uległy zatarciu 24.
BROŃ
G r o t o s z c z e p u (ryc. 2; 13) re p rezen tu je form ę w łaściw ą IV okresowi, rozw iniętą z form ch arakterystycznych dla III o k r e s u 25. P ro to ty py grotów z żeberkam i pojaw iają się w II okresie 26, n ajbardziej rozw inięte form y wy-r 14 Ibid., s. 107, ryc. 89; s. 96 i 168 (tam literatura dotycząca skarbu składającego się pierwotnie z 24 przedmiotów, z których zachował się zaledwie jeden). 15 Ibid., s. 148, ryc. 117 (5 okazów, z tego 4 z piętką lejkow atą typu czeskiego),
s. 174 (tam literatura dotycząca skarbu, z którego pochodzą om awiane okazy). 18 Ibid., s. 161, ryc. 123 a, b; s. 176 (tam literatura dotycząca skarbu, z którego
pochodzą om awiane okazy).
17 „Wiadomości A rcheologiczne”, t. 2, 1874, s. 65—66; t. 5, 1920, s. 58; „Przegląd A rcheologiczny”, t. 2, 1928, s. 215.
18 A. Żaki, op. cit., s. 95; B. Richthofen Die ältere Bronzezeit in Schlesien, s. 111; T. Sulim irski B rązy Małopolski środkow ej, Lwów 1929 s. 9, przyp. 7. 19 J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, s. 89.
20 J. K ostrzew ski, op. cit., s. 88, ryc. 207 (okaz z Rawicza).
21 A. Żaki, op. cit., s. 96 i przyp. 62 oraz J. K ostrzewski Od mezolitu do okresu
w ę d r ó w e k ludów [w:] Prehistoria ziem polskich, Kraków 1938— 1948, s. 236.
22 A. Żaki, op. cit., s. 96. 23 Ibid.
24 J. K ostrzew ski (W y tw ó rc zo ść metalurgiczna..., s. 187) podaje szereg form, na których w ystępują ślady rąbków odlew niczych; E. Dobrzańska (P r z y c z y
nek do znajomośc i metalurgii brązow ej w epoce brązu i okresie halsztackim w dorzeczu górnej W isły i górnej Odry, „Silesia A ntiqua”, t. 1, 1959, s. 97)
m. in. zwraca uwagę, że odlew nicy przedm iotów brązowych starali się usunąć nierów ności, jakie pow staw ały na przedmiotach po w yjęciu z form od lew n i czych; te nierówności były ścierane i w yrów nyw ane, w zględnie spiłowywane. Odpowiednich narzędzi, jak dotąd, nie znaleziono w Polsce.
2u K. Żurowski Z a b y tk i brązow e z m łodszej epoki brązu i wczesnego okresu żelaza z dorzecza górnego Dniestru, „Przegląd A rcheologiczny”, t. 8, 1949,
s. 188.
28 M. in. J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, s. 86, ryc. 200 (okaz z Ra- dzimia, pow. Oborniki).
stęp u ją w okresie V 27. Nie znam analogicznego okazu z te re n u Polski; podobny w ystęp u je m. in. w K ow alew ku, pow. O borniki W ielkopolskie 28 i jest d ato w an y n a IV okres epoki brązu. Ścisłe analogie spotykam y w dorzeczu D niestru : w Gruszce, b. pow. Tłumacz, egzem plarz datow any na IV okres 29, a podobne w D upliskach, b. pow. Z ale sz czy k i30. Z te re n u U krainy, sąsiadującego bezpo średnio ze Słow acją, znam szereg grotów podobnych do naszego okazu, m. in. z m iasta Obava, okr. Svaljova, datow ane na I fazę późnej epoki brązu 31; okazy te p osiadają dwa, w zględnie trzy różnie ukształtow ane żeberka 32. G roty z że b erk am i w y stępu ją najw cześniej z początkiem środkowego okresu epoki b rą zu i trw a ją przez całą epokę brązu 33. Z W ęgier znam y szereg okazów w y stęp u ją cych w skarb ach datow anych na IV okres epoki brązu, m. in.: Tibold-D aroc 34, L az arp a ta k C. B ereg 35 oraz Z sujta C. A bauj 36, przy czym okaz ten jest zdo biony. T rójżeberkow y okaz pochodzi z te re n u Czech 37. G rot z W itowa n ależy datow ać na IV okres. Je s t to jedy ny znany mi egzem plarz z M ałopolski n a le żący do om aw ianego typu.
27 W. Szafrański (S k a rb y brą zow e z epoki wspólnoty p ie rw o tn ej (IV i V okres
epoki brązowej) w Wielkopolsce, W arszawa-W rocław 1955, s. 91) datuje na
V okres groty z dwoma żeberkam i schodzącymi się w kształcie litery V, ostrym i końcami zwróconym i ku czubkowi grotu; uważa tę form ę za ostatn ie stadium ew olucji m otyw u w postaci żłobków na tulejce, naw iązujących do rozw idlenia żeberka na grotach z IV okresu (przykłady: okazy z Łuszczewa, pow. Konin, ryc. 539, i Chełmca, pow. Inowrocław, ryc. 515). K. Żurowski
(Skarb b rą zo w y z Gruszki, pow. tłumacki, „Przegląd A rcheologiczny”, t. 6, 1938— 1939, z. 2—3, s. 205), inform uje, że na grotach z V okresu żeberka przykrywają zupełnie przedłużenie tulei, biegnąc tuż przy sobie; jako przy kład podaje okaz z Żupawy, pow. Tarnobrzeg (publikowany przez S ulim ir- skiego, op. cit., s. 50 i tabl. IV, 2. Badacz ten pośw ięcił nieco uwagi rozwojowi typologicznem u om awianych grotów).
28 W. Szafrański, op. cit., s. 91 i ryc. 118.
29 K. Żurowski, op. cit., s. 213 i ryc. 24 oraz 26; poza tym tegoż Z a b ytk i b rą zowe..., s. 235, tabl. X X X IV , 2, 4.
30 K. Żurowski, op. cit., tabl. X X X IV , 5.
31 K. Bernjakovic Bronze zeitliche Hortfunde vom rechten Ufergebiet des obe
ren Theisstales (Karpatoukraine USRR), „Slovenskä A rcheologia”, t. 8, 1960,
cz. 2, s. 388, tabl. X , 13 oraz tabl. VIII, 6 na s. 387. Badacz datuje środkową epokę brązu na czas 1500—1200 p. n. e., I fazę późnej epoki na czas 1200— 900 p. n. e., a II fazę na czas 900—650/600 p. n. e.
32 Okaz z Obavy (K. Bernjaković, op. cit., s. 387, tabl. VIII, 5) oraz okaz z Pod- monastyru, okr. Mukaöevo (ibid. s. 388, tabl. X, 5).
33 K. Bernjaković, op. cit., s. 339.
34 J. Ham pel A lte rtü m e r der Bronze zeit in Ungarn, wyd. II, Budapest 1890, tabl. CII, 6, 7, tabl. CIX, 3—5; F. Tompa 25 Jahre Urgeschichtsforschung
in Ungarn, „Bericht der R öm isch-G erm anischen K om m ission”, 1937, tabl. 49,
ryc. 25; M. N ees Atibolddaroci kicsslelet, „Archaeologiai Ertesitö”, 1934, tabl. 94.
35 J. Hampel, op. cit., tabl. CIX, 3—7, tabl. CII, 6, 7. 39 Ibid.
S k a r b b rą zo w y z W ito w a nad W isłą
A — plan
1—3 — tarczk i o zd ob n e
O ZDOBY
T a r c z k i k o l i s t e re p rez en tu ją trzy typy: 1. okaz w p rzek ro ju stoż kow aty, z guzkiem na zew nątrz i uszkiem po stronie w ew nętrznej (ryc. 3; 1); 2. okaz w przek ro ju lekko w yp ukły z otw orem pośrodku, w ew nątrz którego tk w i trzpień z guzkiem (ryc. 3; 3); 3. okaz płaski z otw orem w środku (ryc. 3; 2).
T y p 1. Analogiczna tarczka pochodzi z M aćkówki, pow. P rzew orsk 38, ze skarb u datow anego przez A. Żakiego na IV okres epoki brązu. Poza tym nie znam podobnych okazów z te re n u Polski, w tym rów nież i z dorzecza górnej Wisły. Z terenów pozapolskich jest mi znana bardzo podobna do W itowskiej tarczka z m iasta V elikaja Began, okr. Beregovo, w ystępująca w sk arb ie d a to w anym na II fazę późnej epoki brązu 39, m. in. razem z przedm iotam i stan o w iącym i szczegóły uprzęży końskiej — co skłoniło badacza do uznania tarczki za ozdobę uprzęży. Podobne tarczki znane są z te re n u W ęgier zachodnich, z tym tylko, że nie brzeg, lecz środkow a p a rtia jest ozdobiona żeberkow aniem k o n ce n try czn y m 40. S ulim irski nie zna ścisłych analogii z tego tere n u dla dw óch okazów z M aćkówki. W edług Żakiego można by się ich tam doszukać 41. Tarczkę z . W itowa należy datować, podobnie jak i okaz z M aćkówki — na IV okres epoki brązu.
T y p 2. Nie są mi znane ścisłe analogie do okazu Witowskiego. Podobne egzem plarze, różniące się szczegółam i stylistycznym i i rozm iaram i, w ystęp ują zarów no na naszym terenie, jak i poza Polską. Z Floty, pow. Czarnków, po chodzi okaz datow any na V okres 42, podobnie jak inny, z R adolinek, pow. P i ł a 43. Między Cząstkow em a D rzew iną, pow. G d a ń sk 44, znaleziono dw ie tarczki posiadające sznurek, w zględnie rzem ień przyw iązany do dolnej tarczki trzpienia; z Rzeczenicy, pow. Człuchów, pochodzi tarczka znaleziona razem z zapinką płytow ą datow aną na IV okres 45; 8 tarczek znaleziono w S kow
ar-38 A. Żaki, op. cit., s. 127, tabela chronologiczna skarbów brązowych; badacz podkreśla, że skarb z M aćkówki nie był jednakowo datowany: J. Żurowski datował go na III okres epoki brązu, W. A ntoniew icz na III—IV okres, T. Sulim irski na V okres, J. K ostrzew ski na IV okres, K. Jażdżew ski na III okres. T. Sulim irski, op. cit., tabl. II, 14. Według T. Sulim irskiego tarczka ta różni się od okazu z W itowa odm iennym ukształtow aniem brzeżnej partii. W. A ntoniew icz Archeologia Polski, Kraków 1928, tabl. XX , 14; J. K ostrzew ski Polen [w:] M. Ebert Reallexik on der Vorgeschichte, Berlin 1927/28 t. X, tabl. 87, B. 5,
39 K. Bernjakoviö, op. cit., s. 386, tabl. VI, 5. 40 T. Sulim irski, op. cit., s. 28.
41 J. Żaki (op. cit., s. 112 i przyp. 104 a) podaje analogie: skarb z Kurd (N. Aberg
Vorgeschichtliche Kultu rkreise, tabl. XV, 8) oraz Kenders (J. Hampel, op. cit.,
tabl. CLVIII, 22 a, b).
42 J. K ostrzewski W ielkopolska w czasach przedhistory czn ych, s. 86, ryc. 296. 43 J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, s. 124, ryc. 340 oraz W. Szafrań
ski, op. cit., tabl. X IX , ryc. 234.
44 W. Łęga K ilk a brązów z. Pomorza, „Przegląd A rcheologiczny”, t. 2, 1923, z. 2, s. 237, ryc. 8, 9 i s. 238.
Skarb b rą zo w y z Witowa nad Wisłą 85
czu, pow. G dańsk 46; dalsze okazy znane mi są z Rzyszczewa, pow. Sław no 47, Buczka Małego, pow. Złotów 48, i P rusk iej Karczm y, pow. G dańsk 49. Z terenów pozapolskich pochodzą następujące • okazy: z ujścia P regoły do B a łty k u 50 i z m iasta Stolzenburg, pow. U c k e rm ü n d e 51. W szystkie w ym ienione w yżej egzem plarze są datow ane na V okres epoki brązu.
Na tem at rozprzestrzenienia tarczek w ypow iedzieli się E. S p ro ck h o ff52 i G. K ossinna 53. Ich zdaniem najdalszy zasięg tarczek ku zachodowi wytycza P arsęta, dalej zaś ku zachodowi w ystępuje typ z uszkiem zam iast czopika; K ossinna-zaznacza przy tym , że ten dru g i typ sporadycznie w ystępuje rów nież i na terenie, na którym spotyka się typ pierw szy. Na ogół tarczki z czopikiem uw aża się za ozdobę uprzęży końskiej. Kossinna na poparcie takiego stan o wiska przytacza fakt znalezienia w skarbie z Buczka Małego przedm iotów będących w yłącznie częściami uprzęży końskiej 54. J. K ostrzew ski rów nież uw aża tarczki za ozdoby uprzęży końskiej 55. Okaz z W itowa należy datow ać najw cześniej na drugą połowę IV okresu, w zględnie na przełom IV i V okresu epoki brązu. Do takiego postaw ienia spraw y może upow ażniać znalezienie w Rzeczenicy tarczk i razem z zapinką płytow ą pochodzącą z IV okresu; poza tym w ydaje mi się, że okaz w itow ski jest, typologicznie rzecz biorąc, bardziej prosty, m niej rozw inięty w porów naniu z okazam i z R adolinka czy też Floty. Okaz w itow ski trzeba zaliczyć do ozdób uprzęży końskiej.
A teraz nieco uw ag n a tu ry technicznej. Tarczka z W itowa jest w ykonana techniką kucia a nie odlew ania; przem aw iają za tym liczne ślady uderzeń m łotka po jej stronie w ew nętrznej.
T y p 3. Nie są mi znane ścisłe analogie do okazu Witowskiego; podobny do n ie g o jest egzem plarz z Gruszki, b. pow. Tłumacz, znaleziony w sk arb ie datow anym na IV i początek V okresu 56. Ż urow ski sądzi, że tarczka ta była ozdobą uprzęży końskiej. Do takiego postaw ienia sp raw y upow ażniło go zna lezienie w sk arb ie z Podsadek, b. pow. Lwów 57, tarczki posiadającej uszko razem z krępulcem wędzidła. Z m iasta Dubrova, okr. Tjacevo, pochodzi tarczo- w aty przedm iot zdobiony w p a rtii brzeżnej punktow anym ornam entem , d ato w any na pierw szą fazę późnej fazy epoki brązu 58. Sądzić należy, że okaz w i
46 Ibid.
47 G. Kossinna Die goldenen „Eindringe” und die jüngere Bronzezeit in Osi-
deutschland, „Mannus”, t. 8, 1917, s. 36.
48 G. Kossinna, op. cit., s. 99, ryc. 55; 2, 3.
49 W. Szafrański (op. cit., s. 98) w oparciu o „Amtlicher Bericht W estpreussi- schen Provinzial-M useum s”, t. 29, 1909, s. 26, 27, ryc. 13, 14.
50 G. Kossinna, op. cit., s. 21 i ryc. 17 na s. 22 (dawna niem iecka nazwa m iejsco wości: Klein' Drebnau, pow. Fischhausen) oraz W. Szafrański, op. cit., s. 98, 51 W. Szafrański, op. cit.
52 E. Sprockhoff Jungbronze zeitliche Formenkreise an der unteren Oder und
unteren Weichsel, „Blätter für Deutsche V orgeschichte”, Gdańsk 1931, ryc. 11
na s. 11 i s. 10, oraz Formenkreise der jüngeren Bronzezeit in Norddeutsch
land, „Schumacher F estschrift”, Mainz 1930.
53 G. Kossinna, op. cit., s. 21. 54 Ibid., s. 99 (opis przy ryc. 55). 55 L. Kostrzewski, op. cit., s. 125.
tow ski jest ozdobą uprzęży końskiej; datow ać go należy chyba na IV o k res epoki brązu.
Na m arginesie powyższych rozw ażań nieco uw ag na tem at, czy tarc zk i w ym ienionych trzech typów należy uznać za ozdoby uprzęży końskiej, czy też były to ozdoby odzieży. Poza ocenam i w spom nianych badaczy, W. S zafrań sk i uważa, że tarczki spełniały zarów no rolę ozdób uprzęży końskiej, jak i odzieży 59, A. Żaki jest natom iast zdania, że nie całkiem u arg u m en to w an a jest pierw sza w ersja, i sądzi, że tarczk i należałoby raczej uw ażać za ozdoby od zieży 60. Naszym zdaniem ra c ję m ają badacze, którzy p rzy jm ują jed n ą i drugą sugestię — w zależności zresztą od w yglądu i wielkości okazów; w ie l kie i ciężkie tarczk i należy chyba uznać za szczegóły ozdobne uprzęży koń skiej — co zresztą potw ierdza znajdow anie ich razem z innym i przedm iotam i uprzęży końskiej — n atom iast inne, w tym rów nież tarczki nieduże, m ogły być ozdobami odzieży 61.
B r a n s o l e t y m ożna podzielić na dw ie grupy: 1. otw arte
2. z końcami zachodzącym i na siebie.
G rupa 1, odm iana A. B ransolety zdobione grupkam i poprzecznych kresek przedzielonych odcinkam i nie zdobionym i (ryc. 2; 10 i ryc. 1; 6); odm iana B, 0 pow ierzchni żłobkow anej i końcach zdobionych skośnym kreskow aniem (ryc. 2; 12) oraz odm iana C — okazy nie zdobione (ryc. 1; 5, 7).
G rupa 2, odm iana A. B ransolety zdobione g rupkam i kresek poprzecznych na przem ian ze skośnym i, przedzielonym i odcinkam i nie zdobionym i (ryc. 1; 8 1 ryc. 2; 9); odm iana B — okazy nie zdobione (ryc. 2; 11).
B ransolety podobne do form zaliczonych do g ru py 1, odm iany A, są mi znane m. in. z następu jących m iejscowości: Ryńsko, pow. W ąbrzeźno (datow ana na III o k re s)62; W arzeńko, pow. K a r tu z y 63; Kuźnice, pow. W ło cław ek 64; S ier- cza, pow. M iędzyrzecz (pochodzące ze sk arb u datow anego na IV o k re s )65; Rosko, pow. C zarnków (pochodzące ze sk arb u datow anego na V o k re s )66; Czechy, b. pow. B rody (ze sk arb u datow anego na IV o k re s)67; Horodnica, b. pow. Horodenko (pochodząca ze sk arb u datow anego na V o k re s )68.
B ransolety podobne do form zaliczonych do g ru py 1, odm iany B, są mi znane m. in. z m iejscowości: Siercza, pow. M iędzyrzecz (datow ana na IV o k re s)69; M arcinkow ice, pow. Nowy Sącz (pochodząca ze sk arb u d ato w a
59 W. Szafrański, op. cit., s. 95. 00 A. Żaki, op. cit., s. 111.
61 W. Szafrański (op. cit., s. 90 oraz tabl. III, ryc. 614—618) przedstawia w jaki sposób zdobiono odzież tarczkami.
02 W. Łęga, op. cit., s. 237, ryc. 6. 6:t Ibid., s. 237.
64 Ibid.
65 W. Szafrański, op. cit., tabl. VIII, ryc. 314—321. 66 Ibid., tabl. X X II, ryc. 272—285.
67 I. Siw ków na Skarb b rą zo w y z Czech, pow. Brody, „Przegląd A rcheologiczny”, t. 6, 1938— 1939, z. 2—3, s. 240, ryc. 5, 7 oraz: K. Żurowski Z a b ytk i brązowe..., s. 242, tabl. XLVIII, 1, 2.
Skarb b rą zo w y z W itow a nad Wisłą 87
nego na IV okres) 70; Rogów, pow. Racibórz (datow ana na IV okres) 71; Szlich tyngow a, pow. Wschowa (pochodząca ze sk arb u datow anego na IV okres) 72; Smoszewo, pow. K rotoszyn (pochodząca ze sk arb u datow anego na IV okres) 73. Okaz z W itow a należy datow ać na IV okres.
B ransolety podobne do form zaliczonych do grupy 1, odm iany C, są mi znane m. in. z m iejscowości: Poznań — W ielkie S tarołęki (pochodzące ze sk arb u datow anego na IV okres) 74; Uścikówiec, pow. O borniki W ielkopolskie (pocho dzące ze sk arb u datow anego na okres halsztacki C) 75; z terenów pozapolskich z miejscowości: V elikije Lućki, okr. M ukacevo (pochodząca ze skarb u d ato wanego na II fazę późnej epoki brązu) 76; V elikaja Began, okr. Beregovo (po chodząca ze sk arb u datow anego na II fazę później epoki brązu) 77 oraz B erzav- skoje, okr. V inogradov (pochodząca ze sk arb u datow anego na I fazę później epoki brązu) 78.
B ransolety, podobne do form zaliczonych do g rup y 2, odm iany A, są mi znane m. in. z M arcinkowic, pow. Nowy Sącz (pochodząca ze sk arb u datow a nego na IV okres) 79 i W itowa, pow. K azim ierza W ielka (pochodząca ze sk arb u datow anego na IV o k re s )80.
B ransolety podobne do form zaliczonych do grupy 2, odm iany B, znane mi są m. in. z W itowa (datow ane na IV o k re s )81; Czech, b. pow. B ro d y 82; Uścikówca (pochodząca ze sk arb u datow anego na okres halsztacki C ) 83; S łu pów, pow. Nieszawa (datow ana na okres halsztacki C ) 84; Użgorodu (datow ana na I fazę późnej epoki b r ą z u )85.
Ja k w ynika z powyższego zestaw ienia bran so lety różnych odm ian w y stę p u ją na szerokim tle przestrzennym , zarów no w Polsce, jak i poza jej g ra nicam i. Z typologicznego p u n k tu w idzenia za najw cześniejsze należy uznać form y o tw arte z końcam i cieniejącym i, tak ie ja k np. ze S reb rn ej Góry, pow. W ągrow iec (pochodząca z I okresu epoki b r ą z u ) 86. Znam y je z Czech, gdzie w y stęp u ją licznie na cm entarzyskach, przy czym są to okazy zdobione i nie ornam entow ane 87. Okazy z końcam i zachodzącym i na siebie pojaw iły się już
70 A. Żaki, op. cit., ryc. 101.
71 J. K ostrzew ski P radzieje Polski, s. 99, tabl. X, 10. 72 W. Szafrański, op. cit., tabl. X X X , ryc. 389. 73 Ibid., op. cit., tabl. X X VII, ryc. 482.
74 Ibid., tabl. XVII, ryc. 195, 196. 75 Ibid., tabl. X X X , ryc. 442. 76 W. Bernjaković, 1. c., tabl. XI, 14. 77 Ibid., tabl. XI, 4.
78 Ibid., tabl. XI, 7.
79 A. Żaki, op. cit., s. 121, ryc. 100 (dwa boczne okazy). 80 Ibid., s. 153, ryc. 119 (dwa dolne okazy).
81 Ibid., s. 124, ryc. 102 (okaz dolny) i s. 135, ryc. 119 (u góry na prawo). 82 K. Żurowski Z a b ytk i brązowe..., tabl. 1, 2.
83 W. Szafrański, op. cit., tabl. X X X I, ryc. 438 a. 84 Ibid., tabl. XXVI, ryc. 339.
83 W. Bernjaković, op. cit., s. 388, tabl. X, 9.
86 J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, s. 70, ryc. 145.
w II, a sporadycznie w ystępują naw et w I okresie epoki brązu. B ransolety, zarów no otw arte, jak i z końcam i zachodzącym i na siebie, są ch a rak tery sty c zn e dla młodszej epoki brązu i w ystępują masowo w tym cz a sie 88. Na te re n ie W ęgier m am y w tym w zględzie w iele przykładów 89. O m aw iane form y w y stę p u ją również, jak w idzim y z przykładów cytow anych w niniejszej pracy, w okresie halsztackim C. T. S ulim irski przeprow adził analizę typologiczną b ra n s o le t90. Rozwój ten przedstaw ia się następująco: n ajstarsze b yłyby okazy otw arte, z których rozw inęły się form y o końcach stykających się, a z tych — o końcach zachodzących na siebie. S tarszym i byłyby okazy z cienkiego d ru tu , natom iast późniejszym i — form y grubsze, m asywniejsze. Ten ciąg typologiczny zastosow ał A. Żaki, dodając jeszcze jeden typ: bran solety s p ir a ln e 91.
Osobna w zm ianka należy się bransolecie o pow ierzchni żłobkow anej. Odm ianę tę należy uznać za późne ogniwo w łańcuchu rozw ojow ym bransolet. W yraźnie naw iązuje ona do naram ienników zdobionych żłobkow aniem (dato w anych na IV o k re s)92. Należy sądzić, że b ran solety te nie pojaw iły się w cześ niej. N iekiedy spotykam y pkazy w postaci odm ian z końcam i zachodzącym i na siebie (np. w Szlichtyngow ej, pow. W schowa, skąd pochodzi sk arb d ato w any na IV o k re s )93.
M otywy zdobnicze, w ystępujące na różnych odm ianach bransolet, są ch a raktery styczn e dla k u ltu ry łużyckiej w IV i V okresie epoki brązu.
W stosunku do form z W itowa ciąg typologiczny zaczynałaby odm iana C gru p y 1, następnie odm iana A grup y 1, dalej odm iana B grupy 2 a w reszcie odm iana A gru p y 2; końcowe ogniwo w tym ciągu tw orzyłaby form a zaliczona do grupy 1, odm iany B (otw arte, żłobkowane). B ransolety Witowskie należy datow ać na IV okres epoki brązu.
B r a n s o l e t k i . Tak określone form y to okazy m niej więcej okrągłe, o w ym iarach od 6,5 — 5,3 cm, w ykonane z d ru tu grubości od 0,7 — 0,6 cm, 0 końcach cieniejących. R ep rezentują one dwie odm iany: z końcam i zacho dzącymi na siebie i w form ie sk rę tu półtorazw ojow ego (odmiana 1, ryc. 1; 3 i 4, odm iana 2, ryc. 1; 1 i 2). M otyw y zdobnicze tw orzą grupy kresek poprzecznych 1 poprzecznych łączonych ze skośnym i. Nie znam analogii do naszych okazów; pew ne podobieństw o w ykazują form y pochodzące z miejscowości Lazy, okr. Volovce (znalezione w skarb ie datow anym na II fazę późnej epoki b r ą z u )94, oraz z miejscowości V elikije Lućki, okr. M ukaćevo (znaleziona w sk arbie d a tow anym na I fazę późnej epoki b rą z u )95. Oba okazy to półtorazw ojow e sk ręty nie ornam entow ane.
Egzem plarze Witowskie naw iązują sw ym charak terem (mam tu na m yśli ich k ształt i ornam ent) do okazów dużych, określonych jako bransolety, z tym
88 Siw kówna, op. cit., s. 242.
89 J. Hampel A bronzkor em lekei magyarhonban, t. III, Budapest 1896, tabl. CXIV, 24, 27, 35; tabl. CXLIX, 11; tabl. CLXIV, 10, a, b, 11, a, b.
90 T. Sulim irski Brązy..., s. 40 n. 91 A. Żaki, op. cit., s. 105, 106.
92 Np. naram ienniki żłobkow ane ze skarbu z Poznania — W ielkiej Starołęki, datowanego na IV okres epoki brązu (W. Szafrański, op. cit., tabl. XVII, ryc. 197, 198).
93 Ibid., tabl. X X X , ryc. 393.
Skarb b rą zo w y z W itow a nad Wisłą 89
tylko, że różnią się wielkością. B ransoletki należy datować, podobnie jak i bransolety, na IV okres epoki brązu.
Analiza skarb u Witowskiego w ykazuje, że nie przedstaw ia się on jedno licie. Jednorodny zespół stanow ią siekierk i z piętką lejkow atą typu czeskiego, zapewne rodzimego pochodzenia 96. Za rodzim e form y należy uznać bransolety i bransoletki zdobione ornam entem typow ym dla młodszej i najm łodszej fazy rozwojowej k u ltu ry łużyckiej. G rot oszczepu z żeberkam i stanow i obcą dla naszego tere n u formę. W ystępuje ona bardzo rzadko na obszarze Polski, a z teren u M ałopolski nie znam ani jednego — poza naszym okazem — egzem plarza. N atom iast bardzo często spotykam y gro ty te na Węgrzech. W zw iązku z tym należałoby uznać grot w itow ski za dowód kontaktów z tym terenem .
Jako obcy elem ent trzeba ocenić tarczkę zaliczoną do ty p u 1 (ryc. 3; 1). Poza nią i okazem z M aćkówki nie znane mi są tak ie tarczk i ani z M ałopolski, a n i w ogóle z Polski. F orm a ta posiada liczne analogie na teren ie W ęgier i dlatego nasz okaz należałoby uznać za dowód oddziaływ ań płynących z tego tere n u na południow e obszary Polski. Form ą nierodzim ą jest tarczka zaliczona do typu 2 (ryc. 3; 3). J e s t to bodaj jedyny okaz z dorzecza górnej Wisły. Ja k w ynika z licznych analogii znanych mi z rejo n u dolnej Wisły, należałoby uznać nasz okaz za im port pom orski, podobnie jak i form y w ielkopolskie 97. T rudno powiedzieć coś konkretnego na tem at tarczki zaliczonej do typ u 3 (ryc. 3; 2). Poza okazem z W itowa nie znam analogii z te re n u Małopolski. W dorzeczu górnego D niestru w ystępują, podobnie jak i na teren ie W ęgier oraz U krainy K arpackiej, okazy podobne do Witowskiego. W związku z tym można by się dopatryw ać w naszym okazie dowodów na k o n tak ty z Południem .
Z przedm iotów , wchodzących w skład skarb u Witowskiego, siekierki można by uznać za najw cześniej datow ane (III — IV okres), g ro t oszczepu, bran solety i bransoletki, tarczki (typ 1 i 3) należałoby datow ać na IV okres; najpóźniejszą form ę stanow i tarczka typ 2, k tó rą należałoby odnieść do d rugiej połowy IV, w zględnie do przełom u IV i V okresu. Za pierw szą w ersją m ógłby przem aw iać fakt, że jest to form a m niej rozw inięta, prostsza w porów naniu z okazam i z R a- dolinka czy też Floty, silnie profilow anym i, datow anym i na V okres; poza tym należy jeszcze zwrócić uwagę, że w Rzeczenicy znaleziono tarczkę razem z za pinką płytow ą datow aną na IV okres.
Osadę w itow ską należy zaliczyć do rzędu bodaj czy nie najw ażniejszych w chw ili obecnej stanow isk w zakresie badań nad osadnictw em łużyckim w dorzeczu górnej W isły — a chyba i Polski. Zagadnienie to, które w yw ołuje duże zainteresow anie naukow e, znalazło swój w yraz w w ypow iedziach szeregu badaczy, tak ich jak S. Nosek 98, K. Ja ż d ż e w sk i99 (nie mówiąc już o W. A nto niew iczu i J. K ostrzew skim ) a ostatnio i A. Żaki 10°. Badacz ten przeciw staw ił się poglądow i w ysuniętem u przez L. Kozłowskiego, jakoby k u ltu ra łużycka przybyła na drodze inw azji do Małopolski. Żaki — uw ażając, że pogląd ten
96 W. K ostrzewski Wielkopolska w pradziejach, s. 89. 87 Ibid., s. 125.
98 S. Nosek Zagadnienie prasłow iań szczyzn y w św ietle prehistorii, „Św iatow it”, t. 19, 1947, s. 1—177.
99 K. Jażdżew ski O zagadnieniu początków ku ltu ry łużyckiej, „Slavia A ntiqua”, t. 1, 1948, s. 94— 151.
100 A. Żaki Początki rozwoju... oraz Uwagi o osadnictwie w czesnołu życkim na
nie ma odpowiedniego uzasadnienia w m ateriałach dowodowych, p rzedstaw io nych przez badacza — w ysunął w oparciu o analizę archeologicznego m a te ria łu dowodowego, pochodzącego z szeregu stanow isk łużyckich z dorzecza górnej Wisły, koncepcję, że na tym obszarze należy się liczyć z k u ltu rą łużycką już w III okresie epoki brązu. B adania Żakiego, stanow iące uzupełnienie b ad ań Jażdżew skiego i Noska, odnoszące się do zagadnienia zazębiania się k u ltu ry trzcinieckiej i łużyckiej, zdają się dowodzić, że k u ltu ra łużycka w yrosła n a m iejscow ym podłożu k u ltu ro w y m na sku tek skrzyżow ania się elem entów k u l tu ry trzcinieckiej i przedłużyckiej. T eren dorzecza górnej Wisły był częścią pogranicza trzcinieckiego i przedłużyckiego, na którym w ykształciły się w cze sne form y o ch arak terze przejściow ym , trzciniecko-łużyckim . W zw iązku z ty m należałoby sądzić, że dorzecze górnej W isły było częścią obszaru, na k tó ry m w ykrystalizow ała się k u ltu ra łużycka. Żaki w ysunął koncepcję, że na om a w ianym teren ie mogły istnieć 3 centra osadnicze, stanowiące, być może, za czątki grup kulturow ych: krakow skie, tarnobrzesko-przem yskie i p o d k a r packie 101.
Dotychczasowe badania, przeprow adzone w obrębie osady W itowskiej, w skazują na jej ch a rak ter i zw iązki z jakim ś olbrzym im , tru d n y m na razie do sprecyzow ania zespołem osadniczym k u ltu ry łużyckiej. Zespół ten w y stę pu je w yraźnie w najbliższym i dalszym sąsiedztw ie osady Witowskiej (św iad czą o tym liczne p u n k ty osadnicze, o dk ry te w trak cie badań przeprow adzonych w latach 1961, 1963, jak rów nież daw niejszych, w obrębie których znaleziono m ateriały łużyckie). B adania osady Witowskiej wykazały, że jej dolną granicę chronologiczną należy odnieść do III okresu epoki brązu, tru d n o natom iast ocenić czas jej trw a n ia i uchw ycić górną granicę chronologiczną. W każdym razie należy się liczyć z tym , że osada istniała w ciągu IV, a być może i V okresu. B adania te zdają się potw ierdzać istniejące sugestie chronologiczne w stosunku do osadnictw a łużyckiego w rejonie Witowa,
Osadę można by zaliczyć do rzędu obronnych (?), za czym zdaw ałoby się przem aw iać stw ierdzenie w jej obrębie dwóch szerokich i głębokich rowów, odległych od siebie o kilka m etrów . Ów uk ład ma niew ątpliw ie swą wymowę. Rowy byłyby znakom itym uzupełnieniem n aturalneg o położenia obronnego osady, ulokow anej na w yniosłym cyplu wznoszącym się około 40 m ponad poziom Wisły.
O dkrycie sk arb u w obrębie osady należy uznać za fa k t o pierw szorzędnym znaczeniu naukow ym . S k arb znaleziony w p a rtii stropow ej row u I, datow any najpóźniej na przełom IV i V okresu epoki brązu, może być uznany za jeden z w ażnych wyznaczników chronologicznych osady — m ianowicie uściślających jej górną granicę chronologiczną. Z W itowa pochodzi jeszcze jeden skarb b r ą zowy datow any na IV o k r e s 102. O dkrycie na jednym stanow isku dwóch skarbów m a sw oją w ym ow ę — może stanow ić ważki przyczynek do badań nad zagadnieniam i społeczno-gospodarczym i k u ltu ry łużyckiej w dorzeczu górnej Wisły.
101 Żaki Początki rozwoju..., s. 130—132.
Skarb b rą zo w y z W itow a nad Wisłą 91 БРОНЗОВЫЙ КЛАД В ВИТУВЕ НА ВИСЛЕ Во время археологических работ в Витуве (в Казимежа-Велькском районе) e 1963 г. был обнаруж ен в пределах раннелужицкого поселения бронзовый клад. Исследуемая часть поселения находится в западной части мыса, располо женного у устья Шренявы в Вислу и возвышающегося в 40 м. над уровнем зеркала воды. Данный участок мыса представляет собой крайнюю восточную часть полосы возвышенностей, тянущихся с запада к югу и подходящ их вплот ную к Висле. Клад состоит из двух отдельных частей, расположенных в не скольких метрах друг от друга. Часть 1 содержит: наконечник копья, два то пора с талоном чешского типа, восемь больших и четыре маленьких браслета. В состав части 2 входят три искусно отделанных щитка, являшихся по-види- мому украшениями конской упряжи. Большие и малые браслеты, а такж е топоры представляют местные формы; наконечник копья и два щитка следует признать доказательством сношений м еж ду Повисльем и Югом (по всей ве роятности Венгрией); третий щиток попал в данный район в результате сно шений с Померанией (район нижней Вислы). Клад следует датировать време нем м еж ду второй половиной IV и рубежом IV и V периодов эпохи бронзы. Витувское поселение являлось, видимо, поселением оборонительного типа, о чем могут свидетельствовать два параллельных, расположенных в несколь ких метрах друг от друга, широких и глубоких рва I и И, обнаруженных в пределах поселения. Клад, найденный в верхней части I рва, может быть сочтен одним из важны х хронологических показателей поселения, позволя ющим определить предел его существования, причем следует подчеркнуть, что поселение существовало ещ е в III период эпохи бронзы. В Витуве в 1934 г. был обнаруж ен ещ е один клад, датируемый IV периодом. Обнаружение на од ном участке двух кладов очень ценно и является существенным вкладом в изучение социально-экономических вопросов лужицкой культуры в бассейне верхней Вислы.
HOARD OF THE BRONZE AGE AT WITÓW ON THE VISTULA In 1963 during archaeological researches at Witów in the District of Kazimierza Wielka a hoard of the Bronze Age w as discovered w ithin early Lusatian se ttle m ent. The explored settlem ent part is located in the w est section of a segm ent o f site enclosed w ithin the forking of the Vistula and the Szreniawa. This site is elevated 40 m. above w ater surface. The segm ent in question makes up the extrem e east part of a line of hills extending from the w est to the east and coming to end in close vicinity of the Vistula.
The hoard consists of two separate parts which w ere found few m eters apart. Part I contained barb of a spear w ith ribs, two axes w ith a funnel-shaped face of the Bohem ian type, eight big bracelets, and four sm all ones. Part II comprised three fancy disks, w hich probably belonged to a horse harness. The big bra celets and the sm all ones, as w ell as the axes, are representative of native forms,
The hoard should be dated from the tim e comprising the second part of the- fourth period up to the turnover of the fourth and the fifth periods of the B ronze Age. Assum ption could be made, that the W itow settlem ent had been a fortified place as it is w itnessed by tw o parallel burrows (I. & II.), w ide, and deep, disclosed few m eters apart, w ithin the settlem ent. The hoard discovered in the ceiling part of the burrow No 1 may be considered as one of the important chronological d e term inants of the settlem ent, i. e. those exactly defining its upper chronological lim it. It should be m entioned that the settlem ent in question existed already at the first period of the Bronze Age.