• Nie Znaleziono Wyników

Skarb brązowy z Witowa nad Wisłą

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Skarb brązowy z Witowa nad Wisłą"

Copied!
19
0
0

Pełen tekst

(1)

Józef Marciniak

Skarb brązowy z Witowa nad Wisłą

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 3, 75-92

(2)

J Ó Z E F M A R C IN IA K

SKARB BRĄZOWY Z WITOWA NAD WISŁĄ

W czasie badań archeologicznych w Witowie, pow. Kazim ierza W ielka, w r. 1963 odkryto sk arb brązow y w obrębie osady wczesnołużyckiej h B adana część osady znajduje się w zachodniej p a rtii odcinka cypla położonego w w id ­ łach W isły i Szreniaw y, 40 m ponad poziomem W isły (ryc. 1, A). Om aw iany odcinek cypla stanow i krańcow ą, w schodnią część pasm a wzniesień, ciągną­ cych się z zachodu ku wschodow i i kończących się w bezpośrednim sąsiedz­ tw ie lewego brzegu W isły 2. S k arb składał się zasadniczo z dw u części. Część pierw szą znaleziono w obrębie ćw iartk i B ara 84, w p a rtii stropow ej row u I, tuż pod w arstw ą ziemi ornej. W odległości kilku m etrów od I części skarbu, w obrębie ćw iartk i D tego sam ego ara, odkryto część II skarbu. Część pierw sza zaw ierała następu jące przedm ioty: gro t oszczepu, dwie siekierki, 8 dużych b ran so let i 4 m ałe bransoletki. W skład części drugiej wchodziły 3 tarczow ate przedm ioty.

1 Badania archeologiczne w W itowie są prowadzone od r. 1960 w ramach w spółpracy m iędzy Zakładem Archeologii M ałopolski Instytutu Historii Kultury PAN w Krakowie a Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kielcach, za jego fundusze.

2 Podaję najnowsze pozycje bibliograficzne, dotyczące badanego stanowiska: J. Marciniak Stanow isko w W itowie nad Wisłą w św ietle badań archeologicz­

nych, „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Oddziału PAN w K rakow ie”,

lipiec-grudzień 1962, s. 373—377; I. Drzew icka-K ozłowska Uwagi w stępne

dotyczące geologii i morfologii stanowiska archeologicznego w Witowie, pow. Kazim ie rza Wielka, „Spraw, z Pos. Kom...”, lipiec-grudzień 1962, s. 377—384;

M. Sobolewska Opracowanie paleobotaniczne prób z Witowa, pow. K a z im ie ­

rza Wielka, „Spraw, z Pos. Kom...”, lipiec-grudzień 1962, s. 384—386; J. Mar­

ciniak Tym czasow e sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych

w Witowie, pow. K azim ie rza Wielka, w latach 1960—1961, „Sprawozdania

A rcheologiczne”, t. 15, 1963, s. 266—276; J. Marciniak Sprawozdania z badań

archeologicznych w Witowie, pow. K azim ie rza Wielka, w r. 1962 oraz S pra­ wozdanie z badań archeologicznych w Witowie, pow. K azim ie rza Wielka, w r. 1963 (oba sprawozdania ukażą się w „Sprawozdaniach Archeologicznych”,

(3)

C Z Ę ŚĆ I S K A R B U

1. G r o t o s z c z e p u (ryc. 2; 13). Waga 97,5 g; długość 14,6 cm; n a j­ większa szerokość liścienia 3,2 cm; długość tu lei 6,2 cm; średnica w lotu tulei 2,4 cm; w dolnej p a rtii tulei zn ajd u ją się dw a otw orki do osadzania trzpienia, za pomocą którego przym ocow yw ano gro t do drzewca. W ew nętrzna p a rtia tu le i biegnie, zwężając się, do połowy liścienia. Na liścieniu zn ajd ują się dw a że­ berka boczne i jedno środkowe, stanow iące wzm ocnienie liścienia. G rot do­ skonale zachowany, po k ry ty patyną.

2. S i e k i e r k a z p i ę t k ą l e j k o w a t ą (ryc. 2; 14}. W aga 37,5 g; długość 16,7 cm; najw iększa grubość 3,4 cm; szerokość podstaw y obucha 1,8 cm; grubość obucha 0,9 cm; szerokość pow ierzchni tnącej 4 cm; długość ostrza do nasady tu lei 6,6 cm. Okaz doskonale zachowany, po k ry ty patyną.

3. S i e k i e r k a z p i ę t k ą l e j k o w a t ą (ryc. 2; 15). W aga 36,0 g; długość 17 cm; najw iększa grubość 3,5 cm; szerokość podstaw y obucha 2 cm; szerokość pow ierzchni tnącej 4,2 cm; długość ostrza do nasady tu lei 6,8 cm. Okaz doskonale zachowany, p o k ry ty patyną.

4. B r a n s o l e t a (ryc. 2; 9). W aga 45,0 g, w y m ia ry 3: 9,2 X 8 cm; ow alna o końcach zachodzących na siebie, cieniejących; w ykonana z dru tu , w p rze­ k ro ju w zasadzie czworobocznego, o zaokrąglonych narożach, grubości 0,5 cm, a przy końcach 0,2 cm. P ow ierzchnię bran solety pokryw a ornam ent, składający się z grup kresek przedzielonych p artia m i nie zdobionymi, przy czym zdobione są tylko górne i dolne przeciw ległe odcinki bransolety. P rzedm iot doskonale zachowany, praw ie całkow icie p o k ry ty patyną.

5. B r a n s o l e t a (ryc. 2; 10). W aga 65,0 g; w ym iary: 10,4 X 8,8 cm; owalna, otw arta, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w przek ro ju w za­ sadzie owalnego, grubości 6 X 5 mm, przy końcach 0,4 cm. Pow ierzchnię b ra n ­ solety pokryw a zdobina, złożona z p a rtii pionowych kresek przedzielonych odcinkam i nie zdobionymi. Okaz doskonale zachowany, po k ry ty p raw ie całko­ wicie patyną.

6. B r a n s o l e t a (ryc. 2; 11). W aga 60,0 g; w ym iary: 1 0 ,5 X 9 cm; owalna, o końcach zachodzących na siebie, cieniejących; w ykonana z d ru tu w przek roju owalnego, grubości 0,6 cm, przy końcach 0,2 cm. Okaz nie zdo­ biony, doskonale zachowany, p o k ry ty w znacznej m ierze patyną.

7. B r a n s o l e t a (ryc. 1; 5). W aga 55,0 g; w ym iary: 10 ,2 X 8 ,3 cm; owalna, o tw arta, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w przekroju okrągłego, grubości 0,5 cm, przy końcach 0,2 cm. Okaz nie zdobiony, doskonale zachowany, p okry ty w całości patyną.

8. B r a n s o l e t a (ryc. 1; 6). W aga 57,5 g; w ym iary: 9,6 X 9 cm; owalna, otw arta, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w p rzek ro ju okrągłego, grubości 0,5 cm, przy końcach 0,3 cm. Pow ierzchnię zdobi m otyw w postaci grupek kresek pionow ych na przem ian z odcinkam i nie zdobionymi. Okaz doskonale zachowany, po k ry ty w całości patyną.

9. B r a n s o l e t a (ryc. 1; 7). W aga 45,0 g; w ym iary: 9,4 X 7,9 cm; otw arta, owalna, nieco zdeform ow ana, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w przekroju okrągłego, grubości 0,6 cm, przy końcach 0,2 cm. Okaz nie zdobiony, doskonale zachowany, całkow icie p o k ry ty patyną.

(4)

S ka r b b rą zo w y z W ito w a nad Wisłą 77

Ryc. 1. Witów, pow. Kazimierza Wielka. Osada łużycka

A — plan sy tu a c y jn y W itow a x — p o ło żen ie stan ow isk a B — skarb b rą zo w y , część I

(5)

10. B r a n s o l e t a (ryc. 1; 8). W aga 107,5 g; w ym iary: 10,2X 10,5 cm ; owalna, nieco zdeform ow ana, otw arta, o końcach zachodzących na siebie, cie­ niejących; w ykonana z d ru tu w p rzek ro ju p raw ie okrągłego, grubości 0,8 X X 0,7 cm, przy końcach 0,2 cm. P ow ierzchnia zdobiona m otyw em złożonym z grupek składających się z k ilk u n astu kresek pionowych, a częściowo i skoś­ nych (przedzielonych m iejscam i gru p k am i po kilka kresek pionowych) n a przem ian z p artia m i nie zdobionymi. Okaz doskonale zachow any, p o k ry ty wT dużej m ierze patyną.

11. B r a n s o l e t a (ryc. 2; 12). W aga 67,5 g; w ym iary: 10 ,2X 9,3 cm ; owalna, otw arta, o końcach cieniejących; w ykonana z d ru tu w p rzek ro ju okrągłego, grubości 0,6 cm, przy końcach 0,4 cm. P ow ierzchnia zdobiona m o­ tyw em żłobków skośnych; oba końce zdobione m otyw em skośnych kresek. B ransoleta doskonale zachowana, p o k ry ta p raw ie w całości patyną.

12. B r a n s o l e t k a (ryc. 1; 1). W aga 40,0 g; w ym iary: średnica 5,3 cm , grubość d ru tu 0,6 cm, przy końcach 0,2 cm; w zasadzie okrągła, o końcach cie­ niejących, utw orzona z d ru tu w p rz ek ro ju czworobocznego, zw iniętego w p ó ł­ tora zwoju. Okaz nie zdobiony, doskonale zachowany, w całości po k ry ty patyną.

13. B r a n s o l e t k a (ryc. 1; 2). W aga 70,0 g; w ym iary: średnica 5,4 cm, grubość d ru tu 0,6 cm, przy końcach 0,2 cm; okrągła, o końcach cieniejących, utw orzona z d ru tu w przekroju okrągłego o bokach ściętych pionowo, zw inię­ tego w przeszło półtora zwoju. Jed en z końców zw oju zdobiony kreskam i p io ­ nowymi, podobnie jak przylegająca do niego p a rtia zwoju. Okaz doskonale zachowany, po k ry ty całkow icie patyną.

14. B r a n s o l e t k a (ryc. 1; 3). W aga 50,0 g, w ym iary: 6,5 X 5,6 cm, g r u ­ bość d ru tu 0,6 X 0,5 cm, przy końcach 0,3 cm; w zasadzie okrągła, zdeform o­ w ana, o końcach zachodzących na siebie, cieniejących, utw orzona z d ru tu w p rzekroju p raw ie okrągłego. Okaz nie zdobiony, doskonale zachowany, p o ­ k ry ty całkowicie patyną.

15. B r a n s o l e t k a (ryc. 1; 4). W aga 45,0 g; w zasadzie okrągła, zdefor­ m owana, o średnicy 5,3 cm, o końcach cieniejących, zachodzących na siebie; w ykonana z d ru tu w p rzekro ju okrągłego, grubego 0,7 X 0,6 cm, przy k o ń ­ cach 0,3 cm. Jed n a z p a rtii końcow ych zw oju zdobiona grup kam i kresek pio­ now ych oraz praw o- i lewoskośnych, przedzielonych odcinkam i nie zdobionymi. Okaz doskonale zachowany, p o k ry ty w znacznej m ierze patyną.

C ZĘSC II S K A R B U

16. T a r c z o w a t y p r z e d m i o t k s z t a ł t u k o l i s t e g o (ryc. 3; 1). Waga 242,5 g; w ym iary: średnica 14,5 cm, wysokość 2,5 cm, grubość blachy 2 — 3 mm. P a rtię przybrzeżną szerokości 2,5 cm tw orzą trzy dookoła biegnące żeberka przedzielone row kam i, zdobione grupkam i po kilka soczewkowatych nacięć przedzielonych odcinkam i nie zdobionymi. P a rtia przybrzeżna przecho­ dzi w wyższą część środkow ą, w p rzek ro ju stożkow atą, zakończoną guzkiem od strony w ew nętrznej; po przeciw nej stro nie guzka, po stronie zew nętrznej tarczki, znajduje się uszkow aty uchw yt. P rzedm iot w dobrym stanie zacho­ w ania, z w yjątkiem p a rtii zniszczonej na sk utek działania nieszlachetnej patyny.

(6)

S karb brązow y z W itowa nad Wisłą 79

przybrzeżna nieco zagięta ku dołowi; pośrodku tarczki otw orek o średnicy 4,5 mm, poza tym dwa otw orki m ałe o średnicy 3 mm, umieszczone na brzegu tarczk i po przeciw ległych stronach. Przedm iot nieco pogięty i zdeform ow any, m iejscam i pokryty patyną.

18. T a r c z o w a t y p r z e d m i o t k s z t a ł t u k o l i s t e g o (ryc. 3; 3). W aga 210,0 g; w ym iary: średnica 18,2 cm, grubość blachy 1 mm, wysokość okazu 2,4 cm. Płaska p a rtia przybrzeżna szerokości 1,8 cm przechodzi w wyższą p a rtię środkową w p rzek ro ju okrągłą. W środku zn ajd uje się otw orek o śre d ­ nicy 0,7 cm. W o tw orku tym tk w i podw ójny trzp ień zakończony od stron y zew nętrznej tarczki płasko-w ypukłym guzem, a od w nętrza tarczk i odgięty na obie strony. Na brzegu tarczki znajdu je się otw orek (pierw otnie były dwa, umieszczone po przeciw ległych stronach). P rzedm iot na ogół dobrze zachow any (z w yjątk iem m ałych p artii, k tóre uległy zniszczeniu m echanicznemu), pokryty p atyną.

ANALIZA STYLISTYCZNO-TYPOLOGICZNA I CHRONOLOGICZNA 4

NARZĘD Z IA

S i e k i e r k i . Dwa okazy (ryc. 2; 13 i 14) należą do odm iany z piętką typ u czeskiego (zwanego też łużyckim 5). Jest to typ w ystępujący często na terenie Polski, np. w W ielkopolsce: m. in. w R a w ic z u 6; Korzeczniku, pow. K o ło 7; Łuszczewie, pow. S łu p c a 8; T am ow ej, pow. W rz e śn ia 9; B ydgoszczy10; na Ś ląsku G órnym i Środkow ym n ; w Małopolsce: m. in. w Chruszczynie Małej, pow. K azim ierza W ielka 12; Piestrzcu, pow. Busko 13; Rożnowie, pow. Nowy

4 Nie podano w niniejszej pracy w yników analizy chem icznej; zostaną one ogłoszone w osobnym opracowaniu.

5 L. K ozłowski Wczesna, starsza i środkowa epoka brązu w Polsce w św ietle

subborealnego optim um klimatycznego..., Lw ów 1928, s. 47.

6 J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, wyd. III, W arszawa-W rocław 1955, s. 88, ryc. 207.

7 J. K ostrzew ski Wielkopolska w czasach przedhisto rycznych, wyd. II, Poznań* s. 59, ryc. 68 i przypis 288; są tam podane dalsze analogie: Mełpin, pow. Śrem; Tłukomy, pow. Wyrzysk; Ułany, pow. Turek; Oborniki.

8 Ibid.

9 J. K ostrzew ski W y tw órc zość metalurgiczna w Polsce od neolitu do wczesnego

okresu żelaza, „Przegląd Archeologiczny”, t. 9, 1953, z. 2—3, s. 186, ryc. 15a.

10 J. K ostrzew ski Wielkopolska w czasach przedhisto rycznych, wyd. II, s. 59, ryc. 68 i przypis 288; są tam podane dalsze analogie: Mełpin, pow. Śremr Tłukomy, pow. Wyrzysk; Ułany, pow. Turek; Oborniki.

11 A. Żaki Początki rozw oju ku ltu ry łużyckiej w dorzeczu górnej Wisły, Lublin 1950, s. 95; J. K ostrzew ski (op. cit., s. 187) podaje następujące analogie z tego terenu: okolica Kluczborka (G. Raschke Vorgeschichte des Kreiss K reu zburgr s. 139, ryc. 40; 1); Komorno, pow. Kluczbork (Raschke, op. cit., s. 139, ryc. 41; 2); Racibórz — Stara Wieś („A ltschlesien”, W rocław 1933, t. 3, tabl. X, 1); Dobroszewo Oleśnickie, pow. Oleśnica („A ltschlesien”, Wrocław 1936, t. 6, s. 118—119, tabl. X, 3).

12 Żaki, op. cit., s. 96 i 105, ryc. 88; s. 151 (tam literatura dotycząca skarbu, z którego pochodzi om awiany okaz).

(7)

9—12 — b ra n so lety 13 — grot oszczepu 14, 15 — sie k ie r k i

(8)

Skarb b rą zo w y z W itowa nad Wisłą 81

Sącz 14; Trzcianie, pow. Rzeszów 15; W itowie, pow. K azim ierza W ielka 16; K rze­ picach, pow. Częstochowa 17. Poza P olską znane są z Czechosłowacji i W ę­ gier 18.

O m aw iane siekierki stanow ią ogniwo rozwojowe siekierek z niskim i brze­ gami, w ystępującym i w e wczesnym 19, starszym 20, środkow ym okresie epoki brązu i trw a ją w głąb młodszego okresu 21. W przypadku M ałopolski należy podkreślić znaczny zasięg ich w ystępow ania, przy czym najdalej ku w scho­ dow i w ysuniętym stanow iskiem , w obrębie którego znaleziono ten typ, jest Trzciana, pow. Rzeszów 22. J a k w ynika z oceny chronologicznej skarbów za­ w ierających om aw iane siekierki, należy je datow ać na tym teren ie na III i IV okres epoki brązu, ta k jak i okazy witowskie. S iekierki te w ystęp ują na obszarze dorzecza górnej W isły w najstarszych zespołach k u ltu ry łużyckiej 23. A teraz nieco uw ag n a tu ry technicznej odnoszących się do okazów z Wi­ towa. Oba w ykazują ślady po szwach, jakie pow stały w czasie w yjm ow ania przedm iotów z form odlewniczych, przy czym widoczne jest, że ślady te uległy zatarciu 24.

BROŃ

G r o t o s z c z e p u (ryc. 2; 13) re p rezen tu je form ę w łaściw ą IV okresowi, rozw iniętą z form ch arakterystycznych dla III o k r e s u 25. P ro to ty py grotów z żeberkam i pojaw iają się w II okresie 26, n ajbardziej rozw inięte form y wy-r 14 Ibid., s. 107, ryc. 89; s. 96 i 168 (tam literatura dotycząca skarbu składającego się pierwotnie z 24 przedmiotów, z których zachował się zaledwie jeden). 15 Ibid., s. 148, ryc. 117 (5 okazów, z tego 4 z piętką lejkow atą typu czeskiego),

s. 174 (tam literatura dotycząca skarbu, z którego pochodzą om awiane okazy). 18 Ibid., s. 161, ryc. 123 a, b; s. 176 (tam literatura dotycząca skarbu, z którego

pochodzą om awiane okazy).

17 „Wiadomości A rcheologiczne”, t. 2, 1874, s. 65—66; t. 5, 1920, s. 58; „Przegląd A rcheologiczny”, t. 2, 1928, s. 215.

18 A. Żaki, op. cit., s. 95; B. Richthofen Die ältere Bronzezeit in Schlesien, s. 111; T. Sulim irski B rązy Małopolski środkow ej, Lwów 1929 s. 9, przyp. 7. 19 J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, s. 89.

20 J. K ostrzew ski, op. cit., s. 88, ryc. 207 (okaz z Rawicza).

21 A. Żaki, op. cit., s. 96 i przyp. 62 oraz J. K ostrzewski Od mezolitu do okresu

w ę d r ó w e k ludów [w:] Prehistoria ziem polskich, Kraków 1938— 1948, s. 236.

22 A. Żaki, op. cit., s. 96. 23 Ibid.

24 J. K ostrzew ski (W y tw ó rc zo ść metalurgiczna..., s. 187) podaje szereg form, na których w ystępują ślady rąbków odlew niczych; E. Dobrzańska (P r z y c z y ­

nek do znajomośc i metalurgii brązow ej w epoce brązu i okresie halsztackim w dorzeczu górnej W isły i górnej Odry, „Silesia A ntiqua”, t. 1, 1959, s. 97)

m. in. zwraca uwagę, że odlew nicy przedm iotów brązowych starali się usunąć nierów ności, jakie pow staw ały na przedmiotach po w yjęciu z form od lew n i­ czych; te nierówności były ścierane i w yrów nyw ane, w zględnie spiłowywane. Odpowiednich narzędzi, jak dotąd, nie znaleziono w Polsce.

2u K. Żurowski Z a b y tk i brązow e z m łodszej epoki brązu i wczesnego okresu żelaza z dorzecza górnego Dniestru, „Przegląd A rcheologiczny”, t. 8, 1949,

s. 188.

28 M. in. J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, s. 86, ryc. 200 (okaz z Ra- dzimia, pow. Oborniki).

(9)

stęp u ją w okresie V 27. Nie znam analogicznego okazu z te re n u Polski; podobny w ystęp u je m. in. w K ow alew ku, pow. O borniki W ielkopolskie 28 i jest d ato ­ w an y n a IV okres epoki brązu. Ścisłe analogie spotykam y w dorzeczu D niestru : w Gruszce, b. pow. Tłumacz, egzem plarz datow any na IV okres 29, a podobne w D upliskach, b. pow. Z ale sz czy k i30. Z te re n u U krainy, sąsiadującego bezpo­ średnio ze Słow acją, znam szereg grotów podobnych do naszego okazu, m. in. z m iasta Obava, okr. Svaljova, datow ane na I fazę późnej epoki brązu 31; okazy te p osiadają dwa, w zględnie trzy różnie ukształtow ane żeberka 32. G roty z że­ b erk am i w y stępu ją najw cześniej z początkiem środkowego okresu epoki b rą zu i trw a ją przez całą epokę brązu 33. Z W ęgier znam y szereg okazów w y stęp u ją­ cych w skarb ach datow anych na IV okres epoki brązu, m. in.: Tibold-D aroc 34, L az arp a ta k C. B ereg 35 oraz Z sujta C. A bauj 36, przy czym okaz ten jest zdo­ biony. T rójżeberkow y okaz pochodzi z te re n u Czech 37. G rot z W itowa n ależy datow ać na IV okres. Je s t to jedy ny znany mi egzem plarz z M ałopolski n a le ­ żący do om aw ianego typu.

27 W. Szafrański (S k a rb y brą zow e z epoki wspólnoty p ie rw o tn ej (IV i V okres

epoki brązowej) w Wielkopolsce, W arszawa-W rocław 1955, s. 91) datuje na

V okres groty z dwoma żeberkam i schodzącymi się w kształcie litery V, ostrym i końcami zwróconym i ku czubkowi grotu; uważa tę form ę za ostatn ie stadium ew olucji m otyw u w postaci żłobków na tulejce, naw iązujących do rozw idlenia żeberka na grotach z IV okresu (przykłady: okazy z Łuszczewa, pow. Konin, ryc. 539, i Chełmca, pow. Inowrocław, ryc. 515). K. Żurowski

(Skarb b rą zo w y z Gruszki, pow. tłumacki, „Przegląd A rcheologiczny”, t. 6, 1938— 1939, z. 2—3, s. 205), inform uje, że na grotach z V okresu żeberka przykrywają zupełnie przedłużenie tulei, biegnąc tuż przy sobie; jako przy­ kład podaje okaz z Żupawy, pow. Tarnobrzeg (publikowany przez S ulim ir- skiego, op. cit., s. 50 i tabl. IV, 2. Badacz ten pośw ięcił nieco uwagi rozwojowi typologicznem u om awianych grotów).

28 W. Szafrański, op. cit., s. 91 i ryc. 118.

29 K. Żurowski, op. cit., s. 213 i ryc. 24 oraz 26; poza tym tegoż Z a b ytk i b rą­ zowe..., s. 235, tabl. X X X IV , 2, 4.

30 K. Żurowski, op. cit., tabl. X X X IV , 5.

31 K. Bernjakovic Bronze zeitliche Hortfunde vom rechten Ufergebiet des obe­

ren Theisstales (Karpatoukraine USRR), „Slovenskä A rcheologia”, t. 8, 1960,

cz. 2, s. 388, tabl. X , 13 oraz tabl. VIII, 6 na s. 387. Badacz datuje środkową epokę brązu na czas 1500—1200 p. n. e., I fazę późnej epoki na czas 1200— 900 p. n. e., a II fazę na czas 900—650/600 p. n. e.

32 Okaz z Obavy (K. Bernjaković, op. cit., s. 387, tabl. VIII, 5) oraz okaz z Pod- monastyru, okr. Mukaöevo (ibid. s. 388, tabl. X, 5).

33 K. Bernjaković, op. cit., s. 339.

34 J. Ham pel A lte rtü m e r der Bronze zeit in Ungarn, wyd. II, Budapest 1890, tabl. CII, 6, 7, tabl. CIX, 3—5; F. Tompa 25 Jahre Urgeschichtsforschung

in Ungarn, „Bericht der R öm isch-G erm anischen K om m ission”, 1937, tabl. 49,

ryc. 25; M. N ees Atibolddaroci kicsslelet, „Archaeologiai Ertesitö”, 1934, tabl. 94.

35 J. Hampel, op. cit., tabl. CIX, 3—7, tabl. CII, 6, 7. 39 Ibid.

(10)

S k a r b b rą zo w y z W ito w a nad W isłą

A — plan

1—3 — tarczk i o zd ob n e

(11)

O ZDOBY

T a r c z k i k o l i s t e re p rez en tu ją trzy typy: 1. okaz w p rzek ro ju stoż­ kow aty, z guzkiem na zew nątrz i uszkiem po stronie w ew nętrznej (ryc. 3; 1); 2. okaz w przek ro ju lekko w yp ukły z otw orem pośrodku, w ew nątrz którego tk w i trzpień z guzkiem (ryc. 3; 3); 3. okaz płaski z otw orem w środku (ryc. 3; 2).

T y p 1. Analogiczna tarczka pochodzi z M aćkówki, pow. P rzew orsk 38, ze skarb u datow anego przez A. Żakiego na IV okres epoki brązu. Poza tym nie znam podobnych okazów z te re n u Polski, w tym rów nież i z dorzecza górnej Wisły. Z terenów pozapolskich jest mi znana bardzo podobna do W itowskiej tarczka z m iasta V elikaja Began, okr. Beregovo, w ystępująca w sk arb ie d a to ­ w anym na II fazę późnej epoki brązu 39, m. in. razem z przedm iotam i stan o ­ w iącym i szczegóły uprzęży końskiej — co skłoniło badacza do uznania tarczki za ozdobę uprzęży. Podobne tarczki znane są z te re n u W ęgier zachodnich, z tym tylko, że nie brzeg, lecz środkow a p a rtia jest ozdobiona żeberkow aniem k o n ce n try czn y m 40. S ulim irski nie zna ścisłych analogii z tego tere n u dla dw óch okazów z M aćkówki. W edług Żakiego można by się ich tam doszukać 41. Tarczkę z . W itowa należy datować, podobnie jak i okaz z M aćkówki — na IV okres epoki brązu.

T y p 2. Nie są mi znane ścisłe analogie do okazu Witowskiego. Podobne egzem plarze, różniące się szczegółam i stylistycznym i i rozm iaram i, w ystęp ują zarów no na naszym terenie, jak i poza Polską. Z Floty, pow. Czarnków, po ­ chodzi okaz datow any na V okres 42, podobnie jak inny, z R adolinek, pow. P i ł a 43. Między Cząstkow em a D rzew iną, pow. G d a ń sk 44, znaleziono dw ie tarczki posiadające sznurek, w zględnie rzem ień przyw iązany do dolnej tarczki trzpienia; z Rzeczenicy, pow. Człuchów, pochodzi tarczka znaleziona razem z zapinką płytow ą datow aną na IV okres 45; 8 tarczek znaleziono w S kow

ar-38 A. Żaki, op. cit., s. 127, tabela chronologiczna skarbów brązowych; badacz podkreśla, że skarb z M aćkówki nie był jednakowo datowany: J. Żurowski datował go na III okres epoki brązu, W. A ntoniew icz na III—IV okres, T. Sulim irski na V okres, J. K ostrzew ski na IV okres, K. Jażdżew ski na III okres. T. Sulim irski, op. cit., tabl. II, 14. Według T. Sulim irskiego tarczka ta różni się od okazu z W itowa odm iennym ukształtow aniem brzeżnej partii. W. A ntoniew icz Archeologia Polski, Kraków 1928, tabl. XX , 14; J. K ostrzew ­ ski Polen [w:] M. Ebert Reallexik on der Vorgeschichte, Berlin 1927/28 t. X, tabl. 87, B. 5,

39 K. Bernjakoviö, op. cit., s. 386, tabl. VI, 5. 40 T. Sulim irski, op. cit., s. 28.

41 J. Żaki (op. cit., s. 112 i przyp. 104 a) podaje analogie: skarb z Kurd (N. Aberg

Vorgeschichtliche Kultu rkreise, tabl. XV, 8) oraz Kenders (J. Hampel, op. cit.,

tabl. CLVIII, 22 a, b).

42 J. K ostrzewski W ielkopolska w czasach przedhistory czn ych, s. 86, ryc. 296. 43 J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, s. 124, ryc. 340 oraz W. Szafrań­

ski, op. cit., tabl. X IX , ryc. 234.

44 W. Łęga K ilk a brązów z. Pomorza, „Przegląd A rcheologiczny”, t. 2, 1923, z. 2, s. 237, ryc. 8, 9 i s. 238.

(12)

Skarb b rą zo w y z Witowa nad Wisłą 85

czu, pow. G dańsk 46; dalsze okazy znane mi są z Rzyszczewa, pow. Sław no 47, Buczka Małego, pow. Złotów 48, i P rusk iej Karczm y, pow. G dańsk 49. Z terenów pozapolskich pochodzą następujące • okazy: z ujścia P regoły do B a łty k u 50 i z m iasta Stolzenburg, pow. U c k e rm ü n d e 51. W szystkie w ym ienione w yżej egzem plarze są datow ane na V okres epoki brązu.

Na tem at rozprzestrzenienia tarczek w ypow iedzieli się E. S p ro ck h o ff52 i G. K ossinna 53. Ich zdaniem najdalszy zasięg tarczek ku zachodowi wytycza P arsęta, dalej zaś ku zachodowi w ystępuje typ z uszkiem zam iast czopika; K ossinna-zaznacza przy tym , że ten dru g i typ sporadycznie w ystępuje rów nież i na terenie, na którym spotyka się typ pierw szy. Na ogół tarczki z czopikiem uw aża się za ozdobę uprzęży końskiej. Kossinna na poparcie takiego stan o ­ wiska przytacza fakt znalezienia w skarbie z Buczka Małego przedm iotów będących w yłącznie częściami uprzęży końskiej 54. J. K ostrzew ski rów nież uw aża tarczki za ozdoby uprzęży końskiej 55. Okaz z W itowa należy datow ać najw cześniej na drugą połowę IV okresu, w zględnie na przełom IV i V okresu epoki brązu. Do takiego postaw ienia spraw y może upow ażniać znalezienie w Rzeczenicy tarczk i razem z zapinką płytow ą pochodzącą z IV okresu; poza tym w ydaje mi się, że okaz w itow ski jest, typologicznie rzecz biorąc, bardziej prosty, m niej rozw inięty w porów naniu z okazam i z R adolinka czy też Floty. Okaz w itow ski trzeba zaliczyć do ozdób uprzęży końskiej.

A teraz nieco uw ag n a tu ry technicznej. Tarczka z W itowa jest w ykonana techniką kucia a nie odlew ania; przem aw iają za tym liczne ślady uderzeń m łotka po jej stronie w ew nętrznej.

T y p 3. Nie są mi znane ścisłe analogie do okazu Witowskiego; podobny do n ie g o jest egzem plarz z Gruszki, b. pow. Tłumacz, znaleziony w sk arb ie datow anym na IV i początek V okresu 56. Ż urow ski sądzi, że tarczka ta była ozdobą uprzęży końskiej. Do takiego postaw ienia sp raw y upow ażniło go zna­ lezienie w sk arb ie z Podsadek, b. pow. Lwów 57, tarczki posiadającej uszko razem z krępulcem wędzidła. Z m iasta Dubrova, okr. Tjacevo, pochodzi tarczo- w aty przedm iot zdobiony w p a rtii brzeżnej punktow anym ornam entem , d ato­ w any na pierw szą fazę późnej fazy epoki brązu 58. Sądzić należy, że okaz w i­

46 Ibid.

47 G. Kossinna Die goldenen „Eindringe” und die jüngere Bronzezeit in Osi-

deutschland, „Mannus”, t. 8, 1917, s. 36.

48 G. Kossinna, op. cit., s. 99, ryc. 55; 2, 3.

49 W. Szafrański (op. cit., s. 98) w oparciu o „Amtlicher Bericht W estpreussi- schen Provinzial-M useum s”, t. 29, 1909, s. 26, 27, ryc. 13, 14.

50 G. Kossinna, op. cit., s. 21 i ryc. 17 na s. 22 (dawna niem iecka nazwa m iejsco­ wości: Klein' Drebnau, pow. Fischhausen) oraz W. Szafrański, op. cit., s. 98, 51 W. Szafrański, op. cit.

52 E. Sprockhoff Jungbronze zeitliche Formenkreise an der unteren Oder und

unteren Weichsel, „Blätter für Deutsche V orgeschichte”, Gdańsk 1931, ryc. 11

na s. 11 i s. 10, oraz Formenkreise der jüngeren Bronzezeit in Norddeutsch­

land, „Schumacher F estschrift”, Mainz 1930.

53 G. Kossinna, op. cit., s. 21. 54 Ibid., s. 99 (opis przy ryc. 55). 55 L. Kostrzewski, op. cit., s. 125.

(13)

tow ski jest ozdobą uprzęży końskiej; datow ać go należy chyba na IV o k res epoki brązu.

Na m arginesie powyższych rozw ażań nieco uw ag na tem at, czy tarc zk i w ym ienionych trzech typów należy uznać za ozdoby uprzęży końskiej, czy też były to ozdoby odzieży. Poza ocenam i w spom nianych badaczy, W. S zafrań sk i uważa, że tarczki spełniały zarów no rolę ozdób uprzęży końskiej, jak i odzieży 59, A. Żaki jest natom iast zdania, że nie całkiem u arg u m en to w an a jest pierw sza w ersja, i sądzi, że tarczk i należałoby raczej uw ażać za ozdoby od zieży 60. Naszym zdaniem ra c ję m ają badacze, którzy p rzy jm ują jed n ą i drugą sugestię — w zależności zresztą od w yglądu i wielkości okazów; w ie l­ kie i ciężkie tarczk i należy chyba uznać za szczegóły ozdobne uprzęży koń­ skiej — co zresztą potw ierdza znajdow anie ich razem z innym i przedm iotam i uprzęży końskiej — n atom iast inne, w tym rów nież tarczki nieduże, m ogły być ozdobami odzieży 61.

B r a n s o l e t y m ożna podzielić na dw ie grupy: 1. otw arte

2. z końcami zachodzącym i na siebie.

G rupa 1, odm iana A. B ransolety zdobione grupkam i poprzecznych kresek przedzielonych odcinkam i nie zdobionym i (ryc. 2; 10 i ryc. 1; 6); odm iana B, 0 pow ierzchni żłobkow anej i końcach zdobionych skośnym kreskow aniem (ryc. 2; 12) oraz odm iana C — okazy nie zdobione (ryc. 1; 5, 7).

G rupa 2, odm iana A. B ransolety zdobione g rupkam i kresek poprzecznych na przem ian ze skośnym i, przedzielonym i odcinkam i nie zdobionym i (ryc. 1; 8 1 ryc. 2; 9); odm iana B — okazy nie zdobione (ryc. 2; 11).

B ransolety podobne do form zaliczonych do g ru py 1, odm iany A, są mi znane m. in. z następu jących m iejscowości: Ryńsko, pow. W ąbrzeźno (datow ana na III o k re s)62; W arzeńko, pow. K a r tu z y 63; Kuźnice, pow. W ło cław ek 64; S ier- cza, pow. M iędzyrzecz (pochodzące ze sk arb u datow anego na IV o k re s )65; Rosko, pow. C zarnków (pochodzące ze sk arb u datow anego na V o k re s )66; Czechy, b. pow. B rody (ze sk arb u datow anego na IV o k re s)67; Horodnica, b. pow. Horodenko (pochodząca ze sk arb u datow anego na V o k re s )68.

B ransolety podobne do form zaliczonych do g ru py 1, odm iany B, są mi znane m. in. z m iejscowości: Siercza, pow. M iędzyrzecz (datow ana na IV o k re s)69; M arcinkow ice, pow. Nowy Sącz (pochodząca ze sk arb u d ato w a­

59 W. Szafrański, op. cit., s. 95. 00 A. Żaki, op. cit., s. 111.

61 W. Szafrański (op. cit., s. 90 oraz tabl. III, ryc. 614—618) przedstawia w jaki sposób zdobiono odzież tarczkami.

02 W. Łęga, op. cit., s. 237, ryc. 6. 6:t Ibid., s. 237.

64 Ibid.

65 W. Szafrański, op. cit., tabl. VIII, ryc. 314—321. 66 Ibid., tabl. X X II, ryc. 272—285.

67 I. Siw ków na Skarb b rą zo w y z Czech, pow. Brody, „Przegląd A rcheologiczny”, t. 6, 1938— 1939, z. 2—3, s. 240, ryc. 5, 7 oraz: K. Żurowski Z a b ytk i brązowe..., s. 242, tabl. XLVIII, 1, 2.

(14)

Skarb b rą zo w y z W itow a nad Wisłą 87

nego na IV okres) 70; Rogów, pow. Racibórz (datow ana na IV okres) 71; Szlich­ tyngow a, pow. Wschowa (pochodząca ze sk arb u datow anego na IV okres) 72; Smoszewo, pow. K rotoszyn (pochodząca ze sk arb u datow anego na IV okres) 73. Okaz z W itow a należy datow ać na IV okres.

B ransolety podobne do form zaliczonych do grupy 1, odm iany C, są mi znane m. in. z m iejscowości: Poznań — W ielkie S tarołęki (pochodzące ze sk arb u datow anego na IV okres) 74; Uścikówiec, pow. O borniki W ielkopolskie (pocho­ dzące ze sk arb u datow anego na okres halsztacki C) 75; z terenów pozapolskich z miejscowości: V elikije Lućki, okr. M ukacevo (pochodząca ze skarb u d ato ­ wanego na II fazę późnej epoki brązu) 76; V elikaja Began, okr. Beregovo (po­ chodząca ze sk arb u datow anego na II fazę później epoki brązu) 77 oraz B erzav- skoje, okr. V inogradov (pochodząca ze sk arb u datow anego na I fazę później epoki brązu) 78.

B ransolety, podobne do form zaliczonych do g rup y 2, odm iany A, są mi znane m. in. z M arcinkowic, pow. Nowy Sącz (pochodząca ze sk arb u datow a­ nego na IV okres) 79 i W itowa, pow. K azim ierza W ielka (pochodząca ze sk arb u datow anego na IV o k re s )80.

B ransolety podobne do form zaliczonych do grupy 2, odm iany B, znane mi są m. in. z W itowa (datow ane na IV o k re s )81; Czech, b. pow. B ro d y 82; Uścikówca (pochodząca ze sk arb u datow anego na okres halsztacki C ) 83; S łu ­ pów, pow. Nieszawa (datow ana na okres halsztacki C ) 84; Użgorodu (datow ana na I fazę późnej epoki b r ą z u )85.

Ja k w ynika z powyższego zestaw ienia bran so lety różnych odm ian w y stę­ p u ją na szerokim tle przestrzennym , zarów no w Polsce, jak i poza jej g ra ­ nicam i. Z typologicznego p u n k tu w idzenia za najw cześniejsze należy uznać form y o tw arte z końcam i cieniejącym i, tak ie ja k np. ze S reb rn ej Góry, pow. W ągrow iec (pochodząca z I okresu epoki b r ą z u ) 86. Znam y je z Czech, gdzie w y stęp u ją licznie na cm entarzyskach, przy czym są to okazy zdobione i nie ornam entow ane 87. Okazy z końcam i zachodzącym i na siebie pojaw iły się już

70 A. Żaki, op. cit., ryc. 101.

71 J. K ostrzew ski P radzieje Polski, s. 99, tabl. X, 10. 72 W. Szafrański, op. cit., tabl. X X X , ryc. 389. 73 Ibid., op. cit., tabl. X X VII, ryc. 482.

74 Ibid., tabl. XVII, ryc. 195, 196. 75 Ibid., tabl. X X X , ryc. 442. 76 W. Bernjaković, 1. c., tabl. XI, 14. 77 Ibid., tabl. XI, 4.

78 Ibid., tabl. XI, 7.

79 A. Żaki, op. cit., s. 121, ryc. 100 (dwa boczne okazy). 80 Ibid., s. 153, ryc. 119 (dwa dolne okazy).

81 Ibid., s. 124, ryc. 102 (okaz dolny) i s. 135, ryc. 119 (u góry na prawo). 82 K. Żurowski Z a b ytk i brązowe..., tabl. 1, 2.

83 W. Szafrański, op. cit., tabl. X X X I, ryc. 438 a. 84 Ibid., tabl. XXVI, ryc. 339.

83 W. Bernjaković, op. cit., s. 388, tabl. X, 9.

86 J. K ostrzew ski Wielkopolska w pradziejach, s. 70, ryc. 145.

(15)

w II, a sporadycznie w ystępują naw et w I okresie epoki brązu. B ransolety, zarów no otw arte, jak i z końcam i zachodzącym i na siebie, są ch a rak tery sty c zn e dla młodszej epoki brązu i w ystępują masowo w tym cz a sie 88. Na te re n ie W ęgier m am y w tym w zględzie w iele przykładów 89. O m aw iane form y w y stę ­ p u ją również, jak w idzim y z przykładów cytow anych w niniejszej pracy, w okresie halsztackim C. T. S ulim irski przeprow adził analizę typologiczną b ra n s o le t90. Rozwój ten przedstaw ia się następująco: n ajstarsze b yłyby okazy otw arte, z których rozw inęły się form y o końcach stykających się, a z tych — o końcach zachodzących na siebie. S tarszym i byłyby okazy z cienkiego d ru tu , natom iast późniejszym i — form y grubsze, m asywniejsze. Ten ciąg typologiczny zastosow ał A. Żaki, dodając jeszcze jeden typ: bran solety s p ir a ln e 91.

Osobna w zm ianka należy się bransolecie o pow ierzchni żłobkow anej. Odm ianę tę należy uznać za późne ogniwo w łańcuchu rozw ojow ym bransolet. W yraźnie naw iązuje ona do naram ienników zdobionych żłobkow aniem (dato­ w anych na IV o k re s)92. Należy sądzić, że b ran solety te nie pojaw iły się w cześ­ niej. N iekiedy spotykam y pkazy w postaci odm ian z końcam i zachodzącym i na siebie (np. w Szlichtyngow ej, pow. W schowa, skąd pochodzi sk arb d ato ­ w any na IV o k re s )93.

M otywy zdobnicze, w ystępujące na różnych odm ianach bransolet, są ch a­ raktery styczn e dla k u ltu ry łużyckiej w IV i V okresie epoki brązu.

W stosunku do form z W itowa ciąg typologiczny zaczynałaby odm iana C gru p y 1, następnie odm iana A grup y 1, dalej odm iana B grupy 2 a w reszcie odm iana A gru p y 2; końcowe ogniwo w tym ciągu tw orzyłaby form a zaliczona do grupy 1, odm iany B (otw arte, żłobkowane). B ransolety Witowskie należy datow ać na IV okres epoki brązu.

B r a n s o l e t k i . Tak określone form y to okazy m niej więcej okrągłe, o w ym iarach od 6,5 — 5,3 cm, w ykonane z d ru tu grubości od 0,7 — 0,6 cm, 0 końcach cieniejących. R ep rezentują one dwie odm iany: z końcam i zacho­ dzącymi na siebie i w form ie sk rę tu półtorazw ojow ego (odmiana 1, ryc. 1; 3 i 4, odm iana 2, ryc. 1; 1 i 2). M otyw y zdobnicze tw orzą grupy kresek poprzecznych 1 poprzecznych łączonych ze skośnym i. Nie znam analogii do naszych okazów; pew ne podobieństw o w ykazują form y pochodzące z miejscowości Lazy, okr. Volovce (znalezione w skarb ie datow anym na II fazę późnej epoki b r ą z u )94, oraz z miejscowości V elikije Lućki, okr. M ukaćevo (znaleziona w sk arbie d a­ tow anym na I fazę późnej epoki b rą z u )95. Oba okazy to półtorazw ojow e sk ręty nie ornam entow ane.

Egzem plarze Witowskie naw iązują sw ym charak terem (mam tu na m yśli ich k ształt i ornam ent) do okazów dużych, określonych jako bransolety, z tym

88 Siw kówna, op. cit., s. 242.

89 J. Hampel A bronzkor em lekei magyarhonban, t. III, Budapest 1896, tabl. CXIV, 24, 27, 35; tabl. CXLIX, 11; tabl. CLXIV, 10, a, b, 11, a, b.

90 T. Sulim irski Brązy..., s. 40 n. 91 A. Żaki, op. cit., s. 105, 106.

92 Np. naram ienniki żłobkow ane ze skarbu z Poznania — W ielkiej Starołęki, datowanego na IV okres epoki brązu (W. Szafrański, op. cit., tabl. XVII, ryc. 197, 198).

93 Ibid., tabl. X X X , ryc. 393.

(16)

Skarb b rą zo w y z W itow a nad Wisłą 89

tylko, że różnią się wielkością. B ransoletki należy datować, podobnie jak i bransolety, na IV okres epoki brązu.

Analiza skarb u Witowskiego w ykazuje, że nie przedstaw ia się on jedno­ licie. Jednorodny zespół stanow ią siekierk i z piętką lejkow atą typu czeskiego, zapewne rodzimego pochodzenia 96. Za rodzim e form y należy uznać bransolety i bransoletki zdobione ornam entem typow ym dla młodszej i najm łodszej fazy rozwojowej k u ltu ry łużyckiej. G rot oszczepu z żeberkam i stanow i obcą dla naszego tere n u formę. W ystępuje ona bardzo rzadko na obszarze Polski, a z teren u M ałopolski nie znam ani jednego — poza naszym okazem — egzem­ plarza. N atom iast bardzo często spotykam y gro ty te na Węgrzech. W zw iązku z tym należałoby uznać grot w itow ski za dowód kontaktów z tym terenem .

Jako obcy elem ent trzeba ocenić tarczkę zaliczoną do ty p u 1 (ryc. 3; 1). Poza nią i okazem z M aćkówki nie znane mi są tak ie tarczk i ani z M ałopolski, a n i w ogóle z Polski. F orm a ta posiada liczne analogie na teren ie W ęgier i dlatego nasz okaz należałoby uznać za dowód oddziaływ ań płynących z tego tere n u na południow e obszary Polski. Form ą nierodzim ą jest tarczka zaliczona do typu 2 (ryc. 3; 3). J e s t to bodaj jedyny okaz z dorzecza górnej Wisły. Ja k w ynika z licznych analogii znanych mi z rejo n u dolnej Wisły, należałoby uznać nasz okaz za im port pom orski, podobnie jak i form y w ielkopolskie 97. T rudno powiedzieć coś konkretnego na tem at tarczki zaliczonej do typ u 3 (ryc. 3; 2). Poza okazem z W itowa nie znam analogii z te re n u Małopolski. W dorzeczu górnego D niestru w ystępują, podobnie jak i na teren ie W ęgier oraz U krainy K arpackiej, okazy podobne do Witowskiego. W związku z tym można by się dopatryw ać w naszym okazie dowodów na k o n tak ty z Południem .

Z przedm iotów , wchodzących w skład skarb u Witowskiego, siekierki można by uznać za najw cześniej datow ane (III — IV okres), g ro t oszczepu, bran solety i bransoletki, tarczki (typ 1 i 3) należałoby datow ać na IV okres; najpóźniejszą form ę stanow i tarczka typ 2, k tó rą należałoby odnieść do d rugiej połowy IV, w zględnie do przełom u IV i V okresu. Za pierw szą w ersją m ógłby przem aw iać fakt, że jest to form a m niej rozw inięta, prostsza w porów naniu z okazam i z R a- dolinka czy też Floty, silnie profilow anym i, datow anym i na V okres; poza tym należy jeszcze zwrócić uwagę, że w Rzeczenicy znaleziono tarczkę razem z za­ pinką płytow ą datow aną na IV okres.

Osadę w itow ską należy zaliczyć do rzędu bodaj czy nie najw ażniejszych w chw ili obecnej stanow isk w zakresie badań nad osadnictw em łużyckim w dorzeczu górnej W isły — a chyba i Polski. Zagadnienie to, które w yw ołuje duże zainteresow anie naukow e, znalazło swój w yraz w w ypow iedziach szeregu badaczy, tak ich jak S. Nosek 98, K. Ja ż d ż e w sk i99 (nie mówiąc już o W. A nto ­ niew iczu i J. K ostrzew skim ) a ostatnio i A. Żaki 10°. Badacz ten przeciw staw ił się poglądow i w ysuniętem u przez L. Kozłowskiego, jakoby k u ltu ra łużycka przybyła na drodze inw azji do Małopolski. Żaki — uw ażając, że pogląd ten

96 W. K ostrzewski Wielkopolska w pradziejach, s. 89. 87 Ibid., s. 125.

98 S. Nosek Zagadnienie prasłow iań szczyzn y w św ietle prehistorii, „Św iatow it”, t. 19, 1947, s. 1—177.

99 K. Jażdżew ski O zagadnieniu początków ku ltu ry łużyckiej, „Slavia A ntiqua”, t. 1, 1948, s. 94— 151.

100 A. Żaki Początki rozwoju... oraz Uwagi o osadnictwie w czesnołu życkim na

(17)

nie ma odpowiedniego uzasadnienia w m ateriałach dowodowych, p rzedstaw io­ nych przez badacza — w ysunął w oparciu o analizę archeologicznego m a te ­ ria łu dowodowego, pochodzącego z szeregu stanow isk łużyckich z dorzecza górnej Wisły, koncepcję, że na tym obszarze należy się liczyć z k u ltu rą łużycką już w III okresie epoki brązu. B adania Żakiego, stanow iące uzupełnienie b ad ań Jażdżew skiego i Noska, odnoszące się do zagadnienia zazębiania się k u ltu ry trzcinieckiej i łużyckiej, zdają się dowodzić, że k u ltu ra łużycka w yrosła n a m iejscow ym podłożu k u ltu ro w y m na sku tek skrzyżow ania się elem entów k u l­ tu ry trzcinieckiej i przedłużyckiej. T eren dorzecza górnej Wisły był częścią pogranicza trzcinieckiego i przedłużyckiego, na którym w ykształciły się w cze­ sne form y o ch arak terze przejściow ym , trzciniecko-łużyckim . W zw iązku z ty m należałoby sądzić, że dorzecze górnej W isły było częścią obszaru, na k tó ry m w ykrystalizow ała się k u ltu ra łużycka. Żaki w ysunął koncepcję, że na om a­ w ianym teren ie mogły istnieć 3 centra osadnicze, stanowiące, być może, za­ czątki grup kulturow ych: krakow skie, tarnobrzesko-przem yskie i p o d k a r­ packie 101.

Dotychczasowe badania, przeprow adzone w obrębie osady W itowskiej, w skazują na jej ch a rak ter i zw iązki z jakim ś olbrzym im , tru d n y m na razie do sprecyzow ania zespołem osadniczym k u ltu ry łużyckiej. Zespół ten w y stę­ pu je w yraźnie w najbliższym i dalszym sąsiedztw ie osady Witowskiej (św iad­ czą o tym liczne p u n k ty osadnicze, o dk ry te w trak cie badań przeprow adzonych w latach 1961, 1963, jak rów nież daw niejszych, w obrębie których znaleziono m ateriały łużyckie). B adania osady Witowskiej wykazały, że jej dolną granicę chronologiczną należy odnieść do III okresu epoki brązu, tru d n o natom iast ocenić czas jej trw a n ia i uchw ycić górną granicę chronologiczną. W każdym razie należy się liczyć z tym , że osada istniała w ciągu IV, a być może i V okresu. B adania te zdają się potw ierdzać istniejące sugestie chronologiczne w stosunku do osadnictw a łużyckiego w rejonie Witowa,

Osadę można by zaliczyć do rzędu obronnych (?), za czym zdaw ałoby się przem aw iać stw ierdzenie w jej obrębie dwóch szerokich i głębokich rowów, odległych od siebie o kilka m etrów . Ów uk ład ma niew ątpliw ie swą wymowę. Rowy byłyby znakom itym uzupełnieniem n aturalneg o położenia obronnego osady, ulokow anej na w yniosłym cyplu wznoszącym się około 40 m ponad poziom Wisły.

O dkrycie sk arb u w obrębie osady należy uznać za fa k t o pierw szorzędnym znaczeniu naukow ym . S k arb znaleziony w p a rtii stropow ej row u I, datow any najpóźniej na przełom IV i V okresu epoki brązu, może być uznany za jeden z w ażnych wyznaczników chronologicznych osady — m ianowicie uściślających jej górną granicę chronologiczną. Z W itowa pochodzi jeszcze jeden skarb b r ą ­ zowy datow any na IV o k r e s 102. O dkrycie na jednym stanow isku dwóch skarbów m a sw oją w ym ow ę — może stanow ić ważki przyczynek do badań nad zagadnieniam i społeczno-gospodarczym i k u ltu ry łużyckiej w dorzeczu górnej Wisły.

101 Żaki Początki rozwoju..., s. 130—132.

(18)

Skarb b rą zo w y z W itow a nad Wisłą 91 БРОНЗОВЫЙ КЛАД В ВИТУВЕ НА ВИСЛЕ Во время археологических работ в Витуве (в Казимежа-Велькском районе) e 1963 г. был обнаруж ен в пределах раннелужицкого поселения бронзовый клад. Исследуемая часть поселения находится в западной части мыса, располо­ женного у устья Шренявы в Вислу и возвышающегося в 40 м. над уровнем зеркала воды. Данный участок мыса представляет собой крайнюю восточную часть полосы возвышенностей, тянущихся с запада к югу и подходящ их вплот­ ную к Висле. Клад состоит из двух отдельных частей, расположенных в не­ скольких метрах друг от друга. Часть 1 содержит: наконечник копья, два то­ пора с талоном чешского типа, восемь больших и четыре маленьких браслета. В состав части 2 входят три искусно отделанных щитка, являшихся по-види- мому украшениями конской упряжи. Большие и малые браслеты, а такж е топоры представляют местные формы; наконечник копья и два щитка следует признать доказательством сношений м еж ду Повисльем и Югом (по всей ве­ роятности Венгрией); третий щиток попал в данный район в результате сно­ шений с Померанией (район нижней Вислы). Клад следует датировать време­ нем м еж ду второй половиной IV и рубежом IV и V периодов эпохи бронзы. Витувское поселение являлось, видимо, поселением оборонительного типа, о чем могут свидетельствовать два параллельных, расположенных в несколь­ ких метрах друг от друга, широких и глубоких рва I и И, обнаруженных в пределах поселения. Клад, найденный в верхней части I рва, может быть сочтен одним из важны х хронологических показателей поселения, позволя­ ющим определить предел его существования, причем следует подчеркнуть, что поселение существовало ещ е в III период эпохи бронзы. В Витуве в 1934 г. был обнаруж ен ещ е один клад, датируемый IV периодом. Обнаружение на од­ ном участке двух кладов очень ценно и является существенным вкладом в изучение социально-экономических вопросов лужицкой культуры в бассейне верхней Вислы.

HOARD OF THE BRONZE AGE AT WITÓW ON THE VISTULA In 1963 during archaeological researches at Witów in the District of Kazimierza Wielka a hoard of the Bronze Age w as discovered w ithin early Lusatian se ttle­ m ent. The explored settlem ent part is located in the w est section of a segm ent o f site enclosed w ithin the forking of the Vistula and the Szreniawa. This site is elevated 40 m. above w ater surface. The segm ent in question makes up the extrem e east part of a line of hills extending from the w est to the east and coming to end in close vicinity of the Vistula.

The hoard consists of two separate parts which w ere found few m eters apart. Part I contained barb of a spear w ith ribs, two axes w ith a funnel-shaped face of the Bohem ian type, eight big bracelets, and four sm all ones. Part II comprised three fancy disks, w hich probably belonged to a horse harness. The big bra­ celets and the sm all ones, as w ell as the axes, are representative of native forms,

(19)

The hoard should be dated from the tim e comprising the second part of the- fourth period up to the turnover of the fourth and the fifth periods of the B ronze Age. Assum ption could be made, that the W itow settlem ent had been a fortified place as it is w itnessed by tw o parallel burrows (I. & II.), w ide, and deep, disclosed few m eters apart, w ithin the settlem ent. The hoard discovered in the ceiling part of the burrow No 1 may be considered as one of the important chronological d e ­ term inants of the settlem ent, i. e. those exactly defining its upper chronological lim it. It should be m entioned that the settlem ent in question existed already at the first period of the Bronze Age.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Modelując czas przeżycia możemy mieć dwa cele — opisanie jego pod- stawowego rozkładu oraz scharakteryzowanie, jak ów rozkład zmienia się jako funkcja zmiennychniezależnych..

Pomiary dokonane przy pomocy obrotomierza i aparatu samopiszącego (składającego się z ołówka znaczącego na taśmie papieru krzywą drgań) pozwo ­ liły stwierdzić, że

ków jako zbliżonych do· wielokrotnie opisywanego Acer trilobatum (Sternb.) A. Największy z okazów jest to środkowa część blaszki osadzonej na. Przypuszczalna

Z uwagi na taką złożoność dzieła sztuki, ale i jedność, brzydota pojawi się wówczas, gdy któryś z elementów zaszwankuje: czy to będzie niewłaściwy

Boné, ambasadora Belgii barona Thierry de Crubena, delegatów uczelni katolickich i innych uniw ersytetów oraz licznie przybyłych gości.. Na w stępie prodziekan

„W szystkie wymienione okoliczności - mówi Tischner - a więc pow rót do źródeł, reform a chrześcijańskiego rozum u, przyswojenie Kościołowi doktryny praw człowieka,

Jest także bardzo prawdopodobne, że wcześniej omawiany najmniejszy ułamek cienkiej blachy (tabl. 4:4) z białego brązu pochodzi z jeszcze innego zabytku – być może z

poprzez MessageBox().. Jednocześnie też stworzyliśmy i pokazaliśmy nasze pierwsze prawdziwe okno. Wszystko to mogło ci się wydać, oględnie się wyrażając, trochę