• Nie Znaleziono Wyników

Niewątpliwie uznać je można za „pierwotną, egzystencjalną potrzebę jednostek, grup społecznych i państw”4

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Niewątpliwie uznać je można za „pierwotną, egzystencjalną potrzebę jednostek, grup społecznych i państw”4"

Copied!
23
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

89 płk prof. AON dr hab. Tomasz KOŚMIDER

3.2. PROJEKCJA CZYNNIKÓW POLITYCZNYCH WPŁYWAJĄCYCH NA BEZPIECZEŃSTWO RP

Żaden człowiek „nie jest bezpieczny w posiadaniu tych rzeczy, które może utracić wbrew swej woli”, zauważył kilkanaście wieków temu znany teolog i filozof św. Augustyn1. Nie ulega wątpliwości, że bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, a zarazem najważniejszym ich celem. Nadrzędność bezpieczeństwa nad innymi dziedzinami jest dość szczególna, bowiem jest ono wartością, której osiąganie stanowi podstawowy obowiązek, bez którego nie sposób rozwijać innych form aktywności społecznej.

Jednocześnie bezpieczeństwo ma charakter interdyscyplinarny, a zarazem utylitarny i nie może być rozpatrywane jako wartość autarkiczna ani w wymiarze ontologicznym, ani aksjologicznym2. W ujęciu filozoficznym bezpieczeństwo stanowi „konfigurację: sytuacji, zdarzeń, faktów, stanów rzeczy niezależnych od ludzi i od ludzi zależnych, a co za tym idzie bezpieczeństwo tak rozumiane, poprzedza inne wartości, ale samo jest jedną z wartości podstawowych, spełniając rolę instrumentalną dla powstawania i istnienia wartości materialnych i duchowych”3. Niewątpliwie uznać je można za „pierwotną, egzystencjalną potrzebę jednostek, grup społecznych i państw”4.

Bezpieczeństwo i rozwój to dwa podstawowe wymiary funkcjonowania państwa.

Z jednej strony bez odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa nie jest możliwe zapewnienie stabilnego i długofalowego rozwoju jego struktur, z drugiej bez rozwoju nie byłoby możliwe doskonalenie potencjału bezpieczeństwa narodowego.

Biorąc pod uwagę uniwersalne postrzeganie bezpieczeństwa należy zauważyć, że w ujęciu podmiotowym dotyczy ono bezpieczeństwa indywidualnego, grup społecznych, organizacji, czy sformalizowanych i terytorialnie rozpoznawanych struktur, kierujących się

1 J. Delumeau, Skrzydła anioła. Poczucie bezpieczeństwa w duchowości człowieka Zachodu w dawnych czasach, Warszawa 1998, s. 15.

2 W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie, uwarunkowania, system, Warszawa 2011, s. 22–23.

3 W. Tulibacki, Etyczne aspekty bezpieczeństwa na tle pewnych „stałych” cech natury ludzkiej, w: Edukacja dla bezpieczeństwa i pokoju w jednoczącej się Europie. Teoria i jej zastosowanie, red. nauk. R. Rosa, Siedlce- Chlewiska 1999, s. 33.

4 R. Kuźniar, Po pierwsze bezpieczeństwo, „Rzeczypospolita” z 9 I 1996 r.

(3)

90

określonymi normami prawnymi, takimi jak: gmina, powiat, województwo, a przede wszystkim państwo, czy nawet grupa państw. Państwo jak dotąd jest najdoskonalszą formą zabezpieczenia potrzeb jednostki i grupy społecznej w zakresie bezpieczeństwa. Wobec tego dominacja państwa jako podmiotu bezpieczeństwa od stuleci pozostaje bezsporna.

Całościowe rozpatrywanie bezpieczeństwa państwa obejmuje zarówno wymiar zewnętrzny jak i wewnętrzny5.

Związek szczególny zachodzi między polityką, a bezpieczeństwem, rozumianym jako wyraz zdolności instytucji władzy politycznej do ochrony i obrony społeczeństwa. Alians ten, jak zauważył Jarosław Gryz przyczynił się do wykreowania trzech zasadniczych elementów myślenia w perspektywie władzy politycznej. Pierwszy związany jest ze sposobem wyłaniania, sprawowania i odpowiedzialności w kontekście utrzymania ładu społecznego, jego stabilności. Drugi dotyczy ewolucji bezpieczeństwa w stosunku do władzy politycznej, trzeci zaś charakterystycznych właściwości władzy i kreowanego przez nią ładu przedstawianego przy zastosowaniu specyficznych atrybutów przypisywanych ludziom, czy niegdyś także bogom i przyrodzie. Ta swoista formuła poznania rzeczywistości „określiła podstawy rozpoznawania bezpieczeństwa przez pryzmat wybranej formuły ładu. Zawarła przy tym w sobie nieprzemijającą formę projekcji działań władzy politycznej wobec innych państw, społeczności i podmiotów. Określiła kompleksowy wyraz myślenia i działania w imię państwa, łączący w jedno wszystkie jego elementy – ośrodek władzy, instytucje władzy oraz politykę zmierzającą do dokonywania określonych działań na rzecz (…) bezpieczeństwa”6.

Analizując problem czynników politycznych wpływających na bezpieczeństwo państwa napotykamy na szereg trudności związanych z ukazaniem związków zachodzących między działaniem ośrodków sprawujących władzę, zdecentralizowanymi formami organizacji politycznych a bezpieczeństwem państwa stwarzającym jednostkom i grupom społecznym poczucie stabilności i oferującym możliwości rozwoju. Z punktu widzenia rozpatrywanego problemu badawczego istotnym pozostaje problem jakości sprawowanej władzy politycznej i poziom jej koncentracji oraz charakter funkcjonowania organizacji o charakterze samorządowym i pozarządowym. W konsekwencji chodzi o zdiagnozowanie zjawiska udziału społeczeństwa w sprawowaniu władzy. Charakter nadzoru, kontroli i opresyjności instytucji władzy warunkuje postać bezpieczeństwa personalnego i powszechnego. Charakter

5 W. Kitler, op. cit., s. 24–25.

6 J. Gryz, Bezpieczeństwo Państw. Władza – polityka – strategia, Warszawa 2013, s. 111.

(4)

91

społeczeństwa, tradycję, czy kulturę polityczną traktować można jako swego rodzaju punkt wyjścia do zdefiniowania działań instytucji władzy politycznej w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa in extenso7.

Istotna dla organizacji stosunków zachodzących pomiędzy jednostką a społecznością i różnymi rodzajami społeczności jest zasada pomocniczości8, regulująca wymianę społeczną, podobnie jak zasada dobra wspólnego tylko w przeciwnym kierunku – od społeczności dużych i wysoko zorganizowanych poprzez małe wspólnoty do jednostki włącznie. Zasada ta koncentruje się na organizacji przestrzeni społecznej, jaka istnieje między jednostką a narodem i państwem. W strukturach wysoko zorganizowanych przestrzeń ta zawiera wiele podmiotów życia społecznego. Może więc powstać konflikt, który najczęściej bierze się stąd, że struktury wyższego rzędu przypisują sobie zbyt wiele uprawnień pomocowo- interwencyjnych, co prowadzi do paraliżu wspólnot niższego rzędu9.

Istotą polityki, zdaniem Wojciecha Lamentowicza, jest „działanie, które przekształca niektóre z wielu konkurujących wartości (jak wolność, sprawiedliwość, równość, bezpieczeństwo) i interesów grup społecznych w decyzje polityczne, normy i działania organów władzy publicznej. Dlatego polityka jest z konieczności stronnicza, daje pierwszeństwo jednym interesom i wartościom, a inne pozostawia na dalszym planie lub aktywnie zapobiega ich realizacji”10.

W procesie politycznym uczestniczą różnego typu podmioty indywidualne i zbiorowe.

Część z nich to siły, posiadające formalne kompetencje do sprawowania funkcji władczej – władzy politycznej, pozostałe wpływają nieformalnie na ten proces11. Bezpieczeństwo państwa w znacznym stopniu uwarunkowane jest poziomem stabilności struktur politycznych, społecznych, czy też ekonomicznych i tym samym dotyczy pewnego ładu, będącego rezultatem relacji zachodzących między społeczeństwem, a grupą sprawującą władzę.

Problematyka ta wymaga szczegółowego przeanalizowania związków zachodzących między ludźmi, idei władzy, uprawnień organów państwa oraz pożądanego ładu, także

7 Ibidem, s. 113–114; U. Andersen, W. Woyke, Handwörterbuch des politischen Systems der Bundesrepublik Deutschland, Opladen 1992, s. 213; S. Filipowicz, O władzy grzechu i grzechach władzy. Rozważania o rodowodzie amerykańskiego antyutopizmu, Warszawa 1992, s. 140.

8 Zasada sformułowana została przez papieża Piusa XI w encyklice Quadragesimo anno. Papież nazwał ją główną zasadą filozofii społecznej.

9 Psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa państwa. Identyfikacja zagrożeń, praca badawcza AON, red. nauk.

K. Loranty, Warszawa 2007, s. 51–52.

10 W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Warszawa 1993, s. 37.

11 E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Warszawa 1999, s. 210; W. Kitler, op. cit., s. 32–33.

(5)

92

konstytucyjnego12. Bez uwzględnienia tych czynników problematyczne pozostaje zdiagnozowanie poziomu bezpieczeństwa zbiorowego i indywidualnego, a także działań państwa służących utrzymaniu i kreowaniu właściwego porządku, będących „pochodną polityki instytucji władzy, jej ośrodków, jak również jednostek, grup społecznych, tworzących społeczeństwo”13. Fundamentalnym zagadnieniem w polityce bezpieczeństwa państwa pozostaje zapewnienie stabilności będącej podstawą ładu, tak wewnątrz państwa, jak i poza jego granicami – szczególnie w kontekście sytuacji na Ukrainie. Istota tej polityki warunkuje jej charakter, który sprowadza się do eliminowania i neutralizacji postrzeganych, jako negatywne dla państwa, zjawisk o charakterze społecznym, politycznym, ekonomicznym, czy kulturowym. Ten aspekt polityki bezpieczeństwa państwa wskazuje na dwa uzupełniające się elementy. Pierwszy o charakterze reaktywnym w stosunku do zachodzących zdarzeń oraz drugi, odznaczający się charakterem kreatywnym, który wiąże się z przygotowaniem do

„absorpcji negatywnych dla państwa oddziaływań, lecz także tworzeniem ku temu odpowiedniego potencjału indywidualnego i zbiorowego z udziałem innych podmiotów stosunków międzynarodowych”14.

Polityka bezpieczeństwa państwa wyznacza zakres jego zdolności do działań prorozwojowych w sferze społecznej, politycznej, kulturowej i ekonomicznej, w konsekwencji kształtując podstawy indywidualnego i zbiorowego angażowania się państwa w działania służące rozwojowi jego potencjału. Decydują o tym zdolności do pozyskiwania wiedzy, kreowania platform kooperacji, a także rywalizacji. W sposób bezpośredni jest to powiązane ze sposobem prowadzenia polityki zdefiniowanej w strategii bezpieczeństwa narodowego.

Ukierunkowanie działań państwa na rzecz jego bezpieczeństwa wymaga, aby w instytucjach władzy politycznej dokonana została identyfikacja aktualnego oraz pożądanego stanu rzeczy odnośnie do misji oraz wizji rozwoju. Misja państwa ma wymiar wielopłaszczyznowych, wielokierunkowych działań zmierzających do zagwarantowania jego bytu oraz rozwoju15. Bezpieczeństwo danego podmiotu „to ta dziedzina jego aktywności,

12 M. Lisiecki, Jakość w zarządzaniu bezpieczeństwem obywateli, Lublin 2009, s. 77.

13 C. Tatarczuk, Bezpieczeństwo publiczne – pojęcie i usytuowanie w obszarze bezpieczeństwa narodowego, w: Współczesny wymiar bezpieczeństwa. Między teorią a praktyką, red. nauk. J. Pawłowski, Warszawa 2011, s.

318.

14 J. Gryz, op. cit., s. 164.

15 R. Kuźniar, Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, Warszawa 2005, s. 176–204; M.

Kozub, Myśleć strategicznie o bezpieczeństwie przyszłości, Warszawa 2013, s. 80–86.

(6)

93

której treścią jest zapewnienie możliwości przetrwania (egzystencji) i swobody realizacji własnych interesów w niebezpiecznym środowisku, w szczególności poprzez wykorzystywanie szans (okoliczności sprzyjających), stawianie czoła wyzwaniom, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów”16. Rozpatrując kwestie wpływu czynników politycznych na bezpieczeństwo państwa nie należy zapominać, że obok międzynarodowego istnieje wymiar wewnętrzny polityki państwa. Głównym problemem pozostaje tu władza oraz jej sprawowanie przez podmioty władcze. Są one jednak inaczej definiowane i realizowane w wymiarze wewnątrzpaństwowym, niż w międzynarodowym.

Funkcja wewnętrzna państwa wiąże się z zapewnieniem bezpieczeństwa i porządku publicznego, ochroną mienia i zdrowia społeczeństwa, a także zabezpieczeniem trwałości systemu własności w wewnętrznej strukturze stosunków wewnętrznych17.

Podstawowym zadaniem pozostaje uzyskanie zgodności wszystkich sił politycznych odnośnie do priorytetowego traktowania spraw bezpieczeństwa narodowego w polityce państwa. Bezpieczeństwo narodowe musi być postrzegane jako wyzwanie realizowane ponad podziałami politycznymi, partyjnymi. Od tego zależy siła państwa w stosunkach międzynarodowych, konieczna zarówno do przyciągania sojuszników i partnerów, jak i odstraszania potencjalnych przeciwników. Wola polityczna i zgodność najważniejszych sił politycznych jest szczególnie potrzebna przy wypracowywaniu Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP, dokumentu definiującego interesy narodowe i cele strategiczne w dziedzinie bezpieczeństwa, opisującego perspektywy rozwoju środowiska międzynarodowego oraz definiującego działania operacyjne i przygotowawcze zintegrowanego systemu bezpieczeństwa narodowego. W polityce wewnętrznej konsensus ten jest niezbędny do właściwego zdefiniowania i realizowania algorytmu postępowania na wypadek reagowania na bieżące zagrożenia wewnątrzkrajowe, godzące w interesy państwa i bezpieczeństwo obywateli. Dotyczy to zarówno rutynowych działań organów państwa, jak i reagowania w sytuacjach kryzysowych, czy realizacji zadań w sytuacjach szczególnych zagrożeń, w których Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej przewiduje wprowadzenie stanów nadzwyczajnych.

16 S. Koziej, Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2001, nr 18, s. 20.

17 W. Kitler, op. cit., s. 75.

(7)

94

Od determinacji władzy publicznej, większego jej otwarcia na rozwiązania płynące ze strony obywateli, a z drugiej strony od partnerskiego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego uzależniony jest poziom zarządzania rozwojem państwa. Niestety bolączką życia społecznego pozostaje niewydolność instytucji publicznych wynikająca głównie z nieefektywnego administrowania zasobami osobowymi i finansowymi. Instytucje te cechuje niska aktywność i słaba orientacja na potrzeby i zmiany społeczne. Do tego wizerunku przyczyniają się: brak przejrzystości działania, „otwarcia dla obywatela” oraz ograniczony dostęp do informacji. Ma to swoje odzwierciedlenie w niskiej pozycji Polski w rankingach

„The Worldwide Governance Indicators” Banku Światowego, szczególnie dla wskaźników określających efektywność administracji (goverment effectiveness), jakość regulacji (regulatory quality) i rządy prawa (rule of law). Nie trzeba dodawać, że obraz ten znacznie odbiega od standardów nowoczesnej demokracji. Na gruncie polskim konieczne są więc działania na rzecz usprawnienia instytucji państwowych i administracyjnych18.

W całokształcie uwarunkowań i wyzwań bezpieczeństwa globalnego oraz europejskiego troska o tworzenie bezpieczeństwa narodowego Polski w XXI stuleciu ma szczególne znaczenie dla losów obecnego i przyszłych pokoleń. Doświadczenia historyczne wskazują jednoznacznie konieczność poważnego traktowania problematyki bezpieczeństwa państwa, wszelkie jej lekceważenie kończyło się marginalizacją znaczenia Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej lub upadkiem państwowości. Dzieje państwa polskiego pokazują jak ważne jest zachowanie właściwych proporcji między interesami indywidualnymi, a zbiorowymi oraz materialnymi a niematerialnymi19. W Polsce, podobnie zresztą jak w innych państwach nowoczesnych „indywidualna dowolność interpretacyjna i implementacyjna interesów narodowych jest redukowana przede wszystkim przez skodyfikowane w konstytucji zasady ustrojowe”. Ujęte w te ramy interesy narodowe mogą mieć w swej treści różną skalę i natężenie20.

Osnowę dla systemu bezpieczeństwa narodowego (podsystemu kierowania) stanowią uwarunkowania, których prawne fundamenty określa Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. W tym zakresie kluczową rolę odgrywa art. 5. Zgodnie z jego treścią Rzeczypospolita Polska strzeże

18 Satysfakcja z obsługi i dostępu do informacji publicznej, CBOS 2010; Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, (Monitor Polski z 1 III 2013 r., poz. 121), s. 125–126.

19 Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red. nauk. R. Jakubczak, J. Marczak, Warszawa 2011, s. 7.

20 Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2013, s. 11.

(8)

95

niepodległości i nienaruszalności swego terytorium (państwo jako polityczna organizacja narodowa), zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela (obywatel jako unitarny element narodu), strzeże dziedzictwa narodowego (potencjał niematerialny, którego składnikiem ciągłym jest dziedzictwo kulturowe i historyczne) oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju (potencjał materialny, budowany w ramach rozwoju społeczno-gospodarczego, uwzględniającego potrzebę ochrony środowiska).

Z funkcji tych wynikają określone kompetencje i zadania organów państwowych.

Z treścią przywołanego art. 5 Konstytucji w zakresie dotyczącym utrwalania niepodległości i bezpieczeństwa narodowego koresponduje ściśle norma ujęta w jej art. 26 ust. 1 określająca ustrojową pozycję Sił Zbrojnych RP, podstawowego realizatora najistotniejszej funkcji państwa. Uwarunkowania instytucjonalne i funkcjonalne w sferze bezpieczeństwa wyznacza konstytucyjna zasada podziału i równowagi władz. Dla kształtowania rozwiązań w systemie bezpieczeństwa podstawowe znaczenie ma struktura władzy wykonawczej w państwie.

Ważną wytyczną stanowią konstytucyjne zasady państwa prawa, nadrzędności i bezpośredniego stosowania przepisów Konstytucji oraz przestrzegania prawa międzynarodowego, zaś ramy dla definiowania celów oraz rozwiązań systemowych w dziedzinie bezpieczeństwa wyznacza treść konstytucyjnego katalogu praw, wolności i obowiązków człowieka i obywatela21.

Przy kształtowaniu koncepcji strategicznej i systemu bezpieczeństwa narodowego powinny być uwzględnione prawa do ochrony życia, wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach, informacji o działalności władzy publicznej oraz prawa cudzoziemców do azylu lub uzyskania statusu uchodźcy, przestrzeganie szerokiego katalogu środków ochrony wolności i praw. W dziedzinie bezpieczeństwa nie ma obecnie w polskim systemie prawnym całościowych regulacji o randze ustawowej. Rozwiązania te są rozproszone w różnych ustawach, nie mają charakteru systemowego oraz w niedostatecznym stopniu odzwierciedlają zmiany zachodzące w samym rozumieniu pojęcia bezpieczeństwa narodowego22.

Zasady państwa demokratycznego oraz pluralizm polityczny opierają się na podstawach ustrojowych systemu partyjnego, którego granice określa konstytucyjny zakaz istnienia partii

21 W. Feler, O pojęciu bezpieczeństwa państwa, w: Bezpieczeństwo państw i narodów w procesie integracji europejskiej, red. nauk. W. Śmiałek, J. Tymanowski, Toruń 2002, s. 170; M. Lisiecki, op. cit., s. 74.

22 Biała Księga Bezpieczeństwa …, s. 40.

(9)

96

politycznych odwołujących się w swoich programach oraz działaniu do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, które promują nienawiść rasową i narodowościową oraz stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa23. Dla bezpieczeństwa politycznego ważne znaczenie ma zasada jawności finansowania partii politycznych.

Scena polityczna ma charakter wielopartyjny i cecha ta ma znamiona trwałości.

W płaszczyźnie programowej tradycyjny podział na lewicę i prawicę jest dopełniany przez nakładający się nań częściowo podział na zwolenników rozwiązań podporządkowanych tradycyjnie rozumianym interesom państwa narodowego oraz opowiadających się za najszerszą współpracą międzypaństwową i ponadpaństwową, w tym w ramach integracji europejskiej. Należy zauważyć, że prezentowane przez partie programy niejednokrotnie są mało czytelne i dezorientują wyborców co do właściwej strategii w zakresie spraw publicznych. Andrzej Targowski zwraca uwagę na konieczność odideologizowania programów partyjnych, w „demokracjach partie polityczne są bowiem narzędziem, a nie celem – tym jest nadrzędne dobro całego społeczeństwa”24. Pozostaje też problem współpracy ugrupowań politycznych w kwestiach ważnych dla państwa i obronności. Na gruncie polskim mamy do czynienia z wieloma przypadkami kooperacji negatywnej, co oczywiście należy traktować jako wyraz nieodpowiedzialności liderów i działaczy partyjnych za państwo i sprawy publiczne.

Fundamentem efektywności we współczesnym zarządzaniu sferą publiczną jest z jednej strony sprawne państwo, koncentrujące się nie na administrowaniu ale zarządzaniu jego rozwojem z drugiej zaufanie społeczne, czyli państwo pomocne, oparte o zredefiniowaną zasadę pomocniczości oraz warunki dla wzrostu kapitału społecznego. Sprzężenie sprawności państwa i obywatelskiej zdolności do współpracy płynącej z kapitału społecznego widoczne jest szczególnie w okresach zagrożeń i kryzysów. Rozwój społeczny nie polega jednak tylko na jakości świadczeń i usług społecznych, lecz jest zjawiskiem znacznie szerszym dotyczącym wielu procesów pobudzających komunikowanie i organizowanie się jednostek, społeczności i instytucji wokół wspólnych celów. Obejmuje on rozwój instytucji i zachowań społecznych, zmierzających w kierunku tworzenia demokracji obywatelskiej, w której

23 Art. 13 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 IV 1997 r. (Dz. U z 1997 r., nr 78, poz. 483, z późn. zm.).

24 A. Targowski, Polska w procesie cywilizacji, w: Bezpieczeństwo narodowe …, s., 94.

(10)

97

zauważalny jest efektywny dialog obywatelski, umożliwiający obywatelom aktywne angażowanie się w formułowanie i wdrażanie polityki rozwoju kraju25.

W państwie demokratycznym w realizacji celów politycznych ważny jest sposób i model komunikacji społecznej. Władza liczyć musi się z preferencjami wyborców i zabiegać o przychylność opinii publicznej dla podejmowanych działań26. Każda działalność państwa wywołuje u jednostek czy grup społecznych poczucie bezpieczeństwa i pewności lub zagrożenia i frustracji. Od tych subiektywnych ocen zależy reakcja społeczności na działania podejmowane przez państwo. Należy dodać, że coraz bardziej powszechna dostępność technik informatycznych sprzyja bezpośredniości kontaktu obywatela i instytucji władz27.

Istotną okolicznością przy kształtowaniu strategii bezpieczeństwa jest, zgodnie z konstytucyjną zasadą decentralizacji, uczestnictwo samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy publicznej przy wykonywaniu przysługującej mu w ramach ustaw istotnej części zadań publicznych. Obywatele realizują cele społeczne często lepiej od władzy i takie, którymi władza ze swej strony się nie zajmuje. Uzupełniają w ten sposób jej działania i tworzą tzw. społeczeństwo obywatelskie, które wzmacnia twórcze zachowania, przyzwyczajając ludzi do działalności na płaszczyźnie politycznej. Budowanie partnerstwa publiczno-społecznego zasadzającego się na tworzeniu partnerskich relacji między administracją publiczną i organizacjami pozarządowymi w realizacji zadań publicznych traktowane powinno być więc priorytetowo28.

W literaturze politologicznej i socjologicznej podejmującej problematykę efektywności instytucji społecznych, dużą wagę przywiązuje się do roli sieci więzi społecznych, norm wzajemności oraz zaufania społecznego. Tę cechę struktur społecznych James Coleman i Robert Putnam zdefiniowali jako kapitał społeczny. Do jego podstawowych składników zalicza się: więzi społeczne, wartości i normy społeczne (solidarność, współpraca) oraz zaufanie społeczne. Społeczności o dużym potencjale kapitału społecznego uzyskują większe korzyści ekonomiczne i polityczne, lepiej radzą sobie z problemami społecznymi. Pomimo dobroczynnego wpływu kapitału społecznego na funkcjonowanie społeczności, pojawiają się

25 Strategia Rozwoju Kraju 2020 r. Aktywne Społeczeństwo. Konkurencyjna Gospodarka, Sprawne Państwo, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 25 IX 2012 r. (Monitor Polski z 22 XI 2012 r., poz. 882), s. 16.

26 Strategia Sprawne Państwo 2011–2020, s. 13.

27 Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, projekt z 9 XI 2012 r., s. 67.

28 A. Skrabacz, Pozarządowe formy organizacji bezpieczeństwa narodowego, w: Bezpieczeństwo narodowe…, s. 540.

(11)

98

też i pewne problemy. Stanowią one wynik znacznych dysproporcji zachodzących między jednostkami a grupami społecznymi w dostępie do kapitału oraz skłonności kapitału społecznego do koncentracji w strukturach rodzinnych, czy małych grupach społecznych.

W ten sposób powstają naturalne warunki sprzyjające powstawaniu patologii społecznych, takich jak: korupcja, nepotyzm, czy „grupy trzymające władzę”. Opieranie się na nieformalnym kapitale społecznym, zwłaszcza w sferze publicznej, podważa zaufanie do instytucji publicznych29.

Społeczeństwo obywatelskie stanowi dużą szansę dla właściwego funkcjonowania państwa demokratycznego, szczególnie w sytuacji narastania tendencji do obrepcji elit.

Zjawisko to polega na odchodzeniu części elit świata zachodniego od ideałów demokracji w kierunku podporządkowywania decyzji politycznych głównie celom wielkich ponadpaństwowych korporacji i instytucji finansowych. Wiąże się z tym marginalizacja władzy przedstawicielskiej społeczeństwa oraz fasadowość funkcjonowania państwa.

Zwolennicy tej opcji nie odwołują się do konkretnych programów politycznych.

Wykorzystują swoją pozycję społeczną, doświadczenia historyczne, aktualne trendy społeczno-polityczne do manipulowania świadomością społeczną i wpływania na zachowania ludzi, także przy użyciu służb specjalnych. W przekonaniu Jarosława Utrata-Mileckiego poważnym zagrożeniem dla dobra wspólnego jest oligarchiczny kapitalizm, ograniczający coraz szerszym warstwom społecznym możliwość pełnego rozwoju. Wobec słabnącej kondycji państwa i agresywnej ekspansji globalizującej się komercji zanikają przesłanki do racjonalnego rozwoju społeczeństw demokratycznych, a pojawia się groźba wzrostu fundamentalizmu oraz uaktywnienia grup przestępczych30.

Aktywność społeczeństwa obok „sprawnego pomocnego państwa” stanowi istotne dopełnienie pozostałych czynników prowadzących do poprawy jakości życia, a mianowicie:

równoważenia potencjałów rozwojowych regionów oraz konkurencyjności i innowacyjności.

Synergia większej efektywności państwa oraz rozwoju kapitału społecznego pojawi się wówczas, gdy zmieniona zostanie postać kapitału społecznego. Polska historia wygenerowała silny społeczny kapitał przetrwania (utrzymanie tożsamości), lata transformacji ufundowały nowy charakter kapitału społecznego, którego istotą jest adaptacyjność. Wyzwania

29 J. Czapiński, Kapitał społeczny, w: Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, red. nauk.

J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2009, s. 204; Psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa …, s. 60–61.

30 J. Utrat-Milecki, Obrepcja elit, w: Problemy społeczne w grze politycznej, red. nauk. J. Królikowska, Warszawa 2006, s. 53–54.

(12)

99

przyszłości narzucają jednak nowy model społecznego kapitału, odznaczający się większą zdolnością do współpracy, odpowiedzialnością i otwartością31.

W państwach o skonsolidowanej demokracji ukształtował się określony typ kultury politycznej (obywatelskiej). Tworzy ją społeczność obywateli, którą według Harolda Lasswella cechuje otwarte ego, zdolność do poszanowania obcych wartości, pluralistyczne nastawienie w sferze wartości, zaufanie do otoczenia społecznego oraz względna niepodatność na lęki. Dzięki tego typu kulturze politycznej powszechne są postawy racjonalistycznego aktywizmu. Nieodłączną cechą kultury obywatelskiej jest współpraca.

Obywatele dobrowolnie podejmują wspólne decyzje, mając na uwadze wspólnotę jako całość.

Można zaryzykować twierdzenie, że demokracji nie należy uznawać jedynie jako kategorii politycznej. W rzeczywistości ma ona swój wymiar moralny, nakładając na obywateli zobowiązania moralne32. Cechy dobrego obywatela lansowane w określonym środowisku są zmienną konstrukcją i obejmują różne wzory ludzkiej aktywności. W okresie wojny dominuje ideał obywatela-żołnierza, w czasie odbudowy obywatela-pracownika. W państwach wielonarodowych niejednokrotnie wzorzec obywatela budowany jest wokół idei narodu, z kolei w społeczeństwach zróżnicowanych kulturowo na plan pierwszy wysuwana jest przynależność do określonej grupy etnicznej, języka, czy religii33. Ciekawych rozwiązań w tym zakresie dostarcza międzywojenna Polska. Hasła głoszące ideę narodową wraz z krzepnięciem struktur państwowych stopniowo ustępowały pola łatwiejszej w społecznym odbiorze koncepcji lojalności państwowej. Uważano przy tym za możliwe współistnienie patriotyzmu narodowo-politycznego i narodowo-etnicznego. Wzrost efektywności działania aparatu państwowego, w którym dominowali Polacy, stanowić miał czynnik nadrzędny do uzyskania pożądanego stanu bezpieczeństwa wewnętrznego. Mniej ważna jawiła się potrzeba zaspokojenia aspiracji społecznych i ekonomicznych mniejszości narodowych. Kwestia przeprowadzenia zmian, a nawet poważniejszych reform, postrzegana jako oczywistość z różnych względów, między innymi z powodu braku wystarczających środków finansowych nie doczekała się realizacji. W latach trzydziestych dwudziestego wieku następowało stopniowe odchodzenie od koncepcji propaństwowej na rzecz narodowej. Stało się to

31 Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju …, s. 67.

32 P.C. Schmitter, T.L. Karl, Czym jest demokracja … i czym nie jest, w: Władza i społeczeństwo. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wybór i oprac. J. Szczupaczyński, Warszawa 1995, s. 35, Psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa …, s. 62–63.

33 Z. Melosik, Wychowanie obywatelskie: nowoczesność, ponowoczesność, „Forum Oświatowe” 1998, nr 1, s. 25.

(13)

100

zauważalne w wielu sektorach przestrzeni publicznej. Doskonałą ilustrację dokonujących się zmian stanowiło ograniczenie działalności organizacji polityczno-społecznych, reprezentujących interesy mniejszości narodowych34.

Wizerunek obywatela, jak wszystko we współczesnym świecie ulega przewartościowaniu. Ciekawych spostrzeżeń na ten temat dostarczają analizy postmodernistów, stojących na stanowisku, że tradycyjna tożsamość obywatelska rozmywa się, a teraźniejszość wyznacza nowe konteksty obywatelstwa. O ile w przeszłości poczucie przynależności narodowej lub państwowej wyznaczało ogólne tło dla kształtowania się tożsamości, to współcześnie coraz częściej człowiek jest „obywatelem” wielu społeczności.

Tożsamość obywatelska w społeczeństwie demokratycznym kształtuje się w warunkach dynamicznych przeobrażeń społeczno-kulturowych. Wydaje się, że do najistotniejszych czynników nadających określony charakter kondycji ludzkiej we współczesnych demokracjach należy zaliczyć: pluralizm kulturowy, dyferencjację społeczną, deinstytucjonalizację i strukturalny indywidualizm35.

Odrębnym aspektem moralnego wymiaru demokracji pozostaje założenie, że ludzie zdolni są do zachowań uwzględniających interes wspólny, publiczny. Kwestia ta dotyczy w sposób szczególny decydentów politycznych, których wola w znacznym stopniu decyduje o potędze, skuteczności i stanie bezpieczeństwa narodowego36. Zdaniem Marcela Gaudeta

„można ustanowić wszelkie możliwe prawa, ale nawet założywszy, że będą przestrzegane, państwo może działać wyłącznie dzięki moralności swoich funkcjonariuszy. Jeśli ci funkcjonariusze systematycznie przedkładają swoje kariery nad dobro publiczne – a żadne prawo im w tym nie przeszkodzi – nic nie działa, jak należy. Prawo nie jest w stanie uregulować wszystkiego”37.

Poważnym wyzwaniem pozostaje sytuacja w której władza i odpowiedzialność za losy państwa i społeczeństwa znajdują się wyłącznie w rękach elit partyjnych, pozostających w rzeczywistości poza społeczną kontrolą. Obywatele tracą realną możliwość wpływu na życie publiczne. Politykę traktują jako coś obcego i wrogiego. Między obywatelami, a tzw. klasą

34 T. Kośmider, Bezpieczeństwo wewnętrzne na ziemiach północno-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej, rec.

pracy W. Śleszyńskiego, Bezpieczeństwo wewnętrzne w polityce państwa polskiego na ziemiach północno- wschodnich II Rzeczypospolitej, Warszawa 2007, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2008, nr 1, s. 184–188.

35 J. Mariański, Młodzież między tradycją i ponowoczesnością, Lublin 1995, s. 19–38; Psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa …, s. 65–66.

36 Psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa …, s. 140–142.

37 M. Zięba, Korupcja przeciw wolności, „Rzeczypospolita” z 1 III 2001 r.

(14)

101

polityczną wytwarza się pewien stan napięcia i nieufności, który w okresach kryzysowych może prowadzić do niepokojów społecznych i utraty legitymizacji systemu38.

„Polskim problemem” pozostają liczne niedomagania odbudowywanej państwowości ze skłonnością do anarchii, odwrócenia się obywateli od budowy silnego, demokratycznego państwa prawa, pasywizm kultury państwowej, niemoc elit politycznych, niedomaganie instytucji państwowych warunkujących bezpieczeństwo narodowe z wojskiem na czele.

Prawidłowości te zdiagnozowali w okresie międzywojnia Adolf i Aleksander Bocheńscy. Czy są one ciągle obecne w polskiej przestrzeni publicznej?39 W przekonaniu części obserwatorów sceny politycznej niestety tak. W takim tonie wypowiedział się między innymi Zbigniew Brzeziński: „niepokoi mnie brak poważnej i dobrze funkcjonującej elity politycznej, szerząca się korupcja oraz pewien zanik poczucia odpowiedzialności za państwo, czyli czegoś, co nazwałbym odpowiedzialnym patriotyzmem”40. Pewnym sposobem pozwalającym przeciwdziałać wielu niekorzystnym zjawiskom w życiu politycznym jest wspieranie instytucji społeczeństwa obywatelskiego oraz stosowanie mechanizmów konsultacji publicznych.

Okres przekształceń systemowych, jakie miały miejsce w Polsce po roku 1989, spowodował liczne zmiany struktury społecznej. Wykształciły się nowe grupy społeczne.

Jednocześnie doszło do rozwarstwienia społecznego. Beneficjentem zmian rozwojowych w niewielkim tylko stopniu stały się najsłabsze grupy społeczne. Mechanizmy rynkowe w małym stopniu korygowane przez państwo pogłębiają i tak duże różnice w dochodach.

Maleje zależność między poziomem wykształcenia a pozycją zawodową. W wyniku ekspansywnego rozwoju szkolnictwa wyższego i wzrastającej liczby absolwentów szkół wyższych obniża się wartość wykształcenia. Problem ubóstwa pomimo deklaracji polityków, czy też działań zadeklarowanych w oficjalnych dokumentach rządowych, a nawet w Konstytucji pozostaje faktem41.

Badania opinii społecznej pokazują brak zaufania do instytucji państwa, wciąż postrzeganych jako nieprzyjazny aparat, a nie struktury służącej społeczeństwu. Znaczącą rolę w niekorzystnym odbiorze instytucji państwa, a co za tym idzie w percepcji korupcji odgrywa

38 P. Śpiewak, Demokracja partycypacyjna, „Wiedza i Życie” 1997, nr 3.

39 A. A. Bocheńscy, Tendencje samobójcze narodu polskiego, Wrocław 1995, s. 28.

40 Z. Brzeziński, Polska nie jest prowincją Europy, „Rzeczypospolita” z 17 VIII 2000 r.

41 T. Panek, Ubóstwo i nierówności dochodowe, w: Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków, red. nauk. J. Czapiński, T. Panek, s. 241–251; Psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa …, s. 154.

(15)

102

czynnik historyczno-kulturowy. W społeczeństwie zakorzeniona jest niechęć do współpracy z organami państwa. Postawy tego rodzaju są nie tylko czynnikiem społecznego przyzwolenia dla zachowań korupcyjnych, lecz także dla zachowań aspołecznych, chuligańskich i przestępczych zwłaszcza wobec mienia. Kwestie stosunku do państwa należy umieścić w szerszym kontekście niskiego poziomu zaufania w relacjach międzyludzkich w społeczeństwie polskim. Ma to negatywny wpływ na rozwój więzi społecznych oraz osłabia myślenie w kategoriach dobra wspólnego.

Narastającej frustracji, niesprawiedliwości społecznej, odrzuceniu, niespełnieniu oczekiwań i ambicji mogą towarzyszyć zachowania agresywne i destrukcyjne, negujące porządek społeczny. Za szczególnie niebezpieczne uznać należy nasilanie się postaw indywidualnych i ruchów społecznych o wyraźnie ekstremistycznym charakterze. Może to prowadzić do erozji porządku publicznego, systemu prawnego i systemu wartości. Sytuacje te wymagają podjęcia właściwych działań ze strony władz, negatywna energia społeczna może zostać zagospodarowana przez siły wrogie lub niechętne państwu. Emocje sfrustrowanych czy wykluczonych warstw społecznych niejednokrotnie na gruncie polskim są instrumentalnie wykorzystywane przez partie polityczne42.

Wartością nie do przecenienia pozostaje aktywność społeczeństwa obywatelskiego, postrzegana nie tylko przez pryzmat organizacji trzeciego sektora. Aktywizacja postaw obywatelskich i budowanie wspólnot jest niezwykle istotnym problemem współczesnych systemów demokratycznych. Jednym z ważniejszych zagrożeń dla demokracji jest rozbicie więzi społecznych i pasywność obywateli. Należy żywić nadzieję, że w miarę krzepnięcia społeczeństwa obywatelskiego wzrastać będzie zarówno liczebność, jak i oferta organizacji pozarządowych, wpisujących się w ogólnoświatowy nurt dyplomacji publicznej. Organizacje pozarządowe mogą jednak stanowić potencjalne źródło ryzyka, czy zagrożenia. Nie można wykluczyć wykorzystania ich przez grupy przestępcze do ukrywania nielegalnego majątku, prania brudnych pieniędzy, czy unikania płacenia podatków. Występować może również zagrożenie ze strony organizacji terrorystycznych43.

Wyedukowane, świadome swoich praw i obowiązków społeczeństwo obywatelskie stanowi gwarancję właściwie działającego państwa demokratycznego. Ważne jest nie tylko

42 Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa lipiec 2009, s. 206; Biała Księga Bezpieczeństwa …, s. 136.

43 P. Śpiewak, Demokracja partycypacyjna, „Wiedza i Życie” 1997, nr 3.

(16)

103

kto otrzymuje mandat w demokratycznych wyborach, ale także poziom świadomości obywatelskiej samych wyborców oczekujących od wybranych przedstawicieli narodu pożądanych działań na rzecz rozwoju i bezpieczeństwa państwa i nie zadawalanie się rozwiązaniami połowicznymi. Cechą wyjątkowo zgubną, w przekonaniu Waldemara Łysiaka, jest pewna łatwowierność, granicząca z naiwnością, pozwalająca z demokracji czynić

„wymarzoną estradę dla kłamców, zwłaszcza charyzmatycznych”44. W konsekwencji prowadzi to do wyborów niewłaściwych liderów, podejmujących niekorzystne decyzje z punktu widzenia interesów narodu45.

Poważnym wyzwaniem dla jakości i przejrzystości życia publicznego, edukacji i kontroli mechanizmów społeczno-gospodarczych państwa pozostaje korupcja. „Rak korupcji, jak zauważyła Maria Jarosz, niszczy zdolność odróżniania dobra od zła i relatywizuje zachowania, czyny i decyzje człowieka w zależności od potrzeb interesu osobistego, czego dobitnym przykładem są nepotyzm i partyjniactwo”46. Ograniczenie zjawisk korupcyjnych i korupcjogennych musi stanowić nadrzędny cel działania każdego państwa. Jego realizacja powinna odbywać się w pierwszej kolejności poprzez przedsięwzięcia edukacyjne na wielu poziomach47. Nic dziwnego, że rzadko które zjawisko społeczne wywołuje współcześnie taki oddźwięk społeczny jak właśnie korupcja. Do jej głównych form występujących w Polsce zaliczyć można korupcję urzędniczą, gospodarczą oraz polityczną. Kierownicze stanowiska w urzędach państwowych, czy agencjach są nierzadko nagrodą za działalność na rzecz partii politycznych, a szczególnie za usługi świadczone jej liderom. Ta zasada obowiązuje również na niższych szczeblach. Organizuje się co prawda konkursy na stanowiska, lecz w rzeczywistości są one fikcją, gdyż wymagania konkursowe są ustalane pod upatrzonego kandydata. Rozdzielnictwo stanowisk obejmuje też spółki skarbu państwa, przedsiębiorstwa komunalne oraz prywatyzowane firmy. Powstała sieć zależności tworzy szczególnie podatne środowisko dla funkcjonowania konkretnych układów korupcjogennych. Rozmiary korupcji ze względu na jej interakcyjny charakter są trudne do oszacowania. Corocznie próbuje tego dokonać Transparency International publikując Indeks

44 W. Łysiak, Stulecie kłamców, Chicago-Warszawa 2000, s. 46.

45 A. Walicki, Patriotyzm i sens historii. Uwagi sceptyka, w: Sens polskiej historii, red. nauk. J. Kuczyński, Warszawa 1990, s 34.

46 M. Jarosz, Władza, przywileje, korupcja, Warszawa 2004, s. 203–204.

47 A. Kojder, Korupcja i poczucie moralne Polaków, w: Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, red.

nauk. J. Mariański, Kraków 2002, s. 234.

(17)

104

Percepcji Korupcji48. Polska postrzegana jest jako jedno z bardziej skorumpowanych państw Unii Europejskiej49. Przekonanie co do wysokiego poziomu korupcji mają też sami Polacy, niskim poziomem wiarygodności obdarzani są między innymi politycy. Niska pozycja przedstawicieli organów państwa może oddziaływać demoralizująco i destrukcyjnie na życie publiczne poprzez lekceważenie prawa, umów i zobowiązań oraz porządku publicznego. Nie ulega wątpliwości, że niskie standardy życia publicznego wpływają negatywnie na efektywność pracy władz państwowych, a tym samym na stan bezpieczeństwa narodowego.

Strategiczne zadania państwa w obszarze zwalczania korupcji zawarte są w opracowanym przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych – w porozumieniu z innymi urzędami centralnymi – dokumencie „Rządowy Program Przeciwdziałania Korupcji na lata 20142019” i należą do nich: wypracowanie i wdrożenie skoordynowanej, krajowej polityki antykorupcyjnej, wzmocnienie wewnętrznych mechanizmów antykorupcyjnych w administracji publicznej, aktywnego udziału społeczeństwa, w tym organizacji pozarządowych w procesie zapobiegania i zwalczania korupcji oraz kształtowanie postaw antykorupcyjnych w społeczeństwie50. W przekonaniu autorów Indeksu Percepcji Korupcji ciekawym rozwiązaniem w kierunku większej „przejrzystości” życia publicznego byłoby m.in. wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych w wyborach do Sejmu oraz wszystkich szczebli samorządu terytorialnego51.

W funkcjonującym w Polsce systemie ustrojowo-prawnym niezwykle ważne są mechanizmy mające na celu zapewnienie kontroli władz publicznych, a także dające tym władzom niezbędne narzędzia do prowadzenia działań kontrolnych. Na rozwiązania te składają się mechanizmy kontroli w ramach struktur administracyjnych oraz kontroli prowadzonej przez instytucje państwowe (Najwyższa Izba Kontroli), a także kontrola prokuratorska i sądowa. Istotne znaczenie ma kontrola polityczna wykonywana przez podmioty legislatywy (wykorzystujące takie narzędzia jak interpelacja, zapytanie, absolutorium, działania komisji parlamentarnych, w tym komisji śledczych) oraz

48 Według światowych danych z 2012 r. zebranych przez Transparency International, Polska znajduje się na 41. miejscu na 176 państw objętych badaniem z indeksem 58 pkt. (w skali 0–100), gdzie 0 oznacza największy wskaźnik skorumpowania w sektorze publicznym).

49 Mapa korupcji w Polsce. Transparency International Polska, Warszawa 2003; Parszywa dwunastka,

„Gazeta Wyborcza” 22–23 XI 2003 r.; Psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa …, s. 133.

50 Rządowy program przeciwdziałania korupcji na lata 2014–2019, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, (Monitor Polski z 28 IV 2014 r., poz. 299).

51 www.transparency.pl z 10.04.2007 r., s. 6–9. Indeks Percepcji Korupcji powstaje od 1995 r. Przy jego opracowaniu wykorzystywane są opinie samych obywateli, biznesmenów i ekspertów z poszczególnych państw.

(18)

105

bezpośrednio przez obywateli – poprzez wybory i dostęp do dokumentów publicznych.

Ważna jest też funkcja kontrolna ze strony mediów. W coraz większej liczbie przypadków, objętych przepisami prawa międzynarodowego i umów międzypaństwowych, ma miejsce kontrola wykonawcza przez podmioty zewnętrzne – głównie organy Unii Europejskiej i Rady Europy52. Biorąc pod uwagę te uwarunkowania, trudno nie zgodzić się z passusem zawartym w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP, że nadrzędnym celem działań Rzeczypospolitej Polskiej jako demokratycznego państwa prawa jest zagwarantowanie właściwych warunków pozwalających zrealizować interesy narodowe i osiągnąć cele strategiczne, do których zaliczyć należy „zapewnienie warunków rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego oraz innowacyjności, efektywności i konkurencyjności gospodarki, a także stabilności finansowej państwa (…) a także podnoszenie w polskim społeczeństwie świadomości praw człowieka i obywatela”53

W państwie w którym obywatele nie ufają swoim przedstawicielom oraz instytucjom publicznym zagrożona jest wolność. Deficyt uczciwości i zaufania w życiu publicznym rodzi tzw. moralność krańcową. Nie wiąże się ona co prawda z jawnym łamaniem norm moralnych lecz na balansowaniu na krawędzi zła i egoizmu. W przekonaniu Francisa Fukujamy warunkiem koniecznym właściwego funkcjonowania instytucji demokratycznych jest współistnienie z nowoczesnymi kulturowymi normami. Prawo i ekonomiczna racjonalność dostarczają koniecznych, lecz niewystarczających podstaw stabilności i dobrobytu społeczeństw postindustrialnych54.

Problemem pozostaje stan rozwarstwienia społecznego. Zjawisko to, wraz z dużym poziomem bezrobocia (frykcyjnego, strukturalnego, cyklicznego), a także obserwowana zmiana tradycyjnej struktury rodziny, prowadzi do osłabienia więzi społecznych oraz do wzrostu postaw skrajnych i populistycznych, a w konsekwencji do niepokojów społecznych.

Socjologowie wskazują, że bezrobotni rzadziej niż pracujący biorą udział w wyborach, gorzej oceniają stan gospodarki i funkcjonowanie państwa. Przy dużej stopie bezrobocia to sfrustrowani bezrobotni decydują o tym kto sprawuje władzę w kraju. Różne aspekty

52 Biała Księga Bezpieczeństwa …, s. 41–42.

53 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014, s. 11–12.

54 M. Zięba, Korupcja przeciw wolności, „Rzeczypospolita” z 1 III 2001 r.; Psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa …, s. 141.

(19)

106

niezadowolenia społecznego wykorzystywane są naturalnie przez partie polityczne, szczególnie w propagandzie wyborczej55.

W świetle analizowanych zjawisk nie sposób zauważyć wpływu globalizacji na suwerenność państwa. Zresztą warto zwrócić uwagę, że nie ma normatywnej definicji suwerenności i to zarówno na płaszczyźnie międzynarodowego prawa publicznego, jak i prawa krajowego. Brak definicji normatywnej nie przeszkodził wszakże oparciu systemu prawa międzynarodowego o paradygmat suwerenności prawa międzynarodowego, który został jednoznacznie określony w art. 2 ust. 1 Karty Narodów Zjednoczonych. Tradycyjny model suwerenności, zwany westfalskim ulega dziś erozji. We współczesnych rozważaniach naukowych coraz częściej pojawia się teza wskazująca na słabnięcie, a nawet upadek państwa narodowego. Można spotkać się z pojęciem postsuwerenności56. Zdaniem Jadwigi Staniszkis mamy do czynienia nie tyle ze zmierzchem państw, ile zanikiem „szczególnej metafizyki państwa”, czemu towarzyszą procesy prowadzące do „deontologizacji władzy”. Jest to szczególnie zauważalne w krajach postkomunistycznych „wchodzących w międzynarodowy podział pracy (…) optymalizacja relacji pomiędzy ograniczeniem suwerenności typu westfalskiego a – potencjalnie większą, dzięki integracji – władzą systemu nad sobą zależy głównie od wyborów instytucjonalnych i współdziałania z podmiotami spoza polityki”57. W podobnym tonie wypowiada się David Held. Uważa on, że nie można zakładać, że ośrodkiem efektywnej władzy politycznej jest rząd narodowy, albowiem we współczesnym świecie występuje większa zależność narodów od złożonych problemów o charakterze międzynarodowym. „Prawo państwa do sprawowania władzy na określonym terytorium (suwerenność) wcale nie zanika, choć praktyczna natura tego prawa – rzeczywista zdolność państw do sprawowania władzy – zmienia swój charakter. Rodzi się nowy model rządu i rządzenia, który zastępuje tradycyjną koncepcję władzy państwowej jako niepodzielnej, wyłącznej władzy publicznej na określonym obszarze”58. Władza nie jest już skoncentrowana w instytucjach państwowych, lecz jak podkreśla Manuel Castells „rozsiana w sieciach”59.

55 E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa 2002, s. 13; W. Kozek, Bezrobocie jako zjawisko społeczne, w: Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. nauk. M. Maroda, Warszawa 2002, s. 138.

56 T.R. Aleksandrowicz, Bezpieczeństwo w Unii Europejskiej. Zarządzanie bezpieczeństwem, Warszawa 2011, s. 17–18.

57 J. Staniszkis, Początek i kres metafizyki państwa, „Praktyka Polityczna” 2004, nr 1, s. 3, 7.

58 D. Held, Czy można regulować globalizację?, „Krytyka Polityczna” 2002, nr 2, s. 233–234.

59 M. Castells, Wiek informacji: ekonomia, społeczeństwo, kultura, t. 2 Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 383–384.

(20)

107

Migracje prowadzą do powstawania na obcych terytoriach grup ludności, mających ograniczony dostęp do praw obywatelski oraz zabezpieczenia socjalnego. Poza tym w wyniku rozwoju międzynarodowych korporacji i instytucji politycznych następuje przenoszenie na nie instytucjonalnej i normatywnej podstawy obywatelskich przywilejów i zobowiązań.

Granice obywatelstwa stają sie poprzez to coraz bardziej otwarte zarówno w sferze terytorialnej, jak i społecznej oraz politycznej60.

Transformacja ustrojowa w Polsce w sferze gospodarczej, polegająca między innymi na tym, że dominujący w przeszłości rynek producenta stał się służebny wobec klienta, niestety nie objęła w należytym stopniu usług świadczonych przez państwo w zakresie polityki i bezpieczeństwa obywateli61. W „Strategii Sprawne Państwo 2011–2020” zapisano, że: „rola państwa – będącego suwerenną organizacją polityczną, wyposażoną w instytucjonalny system rządzenia, realizującego zadania wynikające z konstytucyjnego modelu ustrojowego i dokumentów strategicznych, obejmującego swym zakresem działania społeczeństwo zamieszkałe na określonym terytorium, powołującego własną władzę publiczną, wyposażoną w możność stanowienia i stosowania prawa oraz inne kompetencje w celu zaspokojenia określonych potrzeb społeczeństwa – skupia się w szczególności na: ochronie niepodległości, zapewnieniu trwałego i zrównoważonego rozwoju, zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego, zaspokojeniu podstawowych potrzeb obywateli i ochronie ich praw, odpowiedzialnym zarządzaniu finansami publicznymi, dostarczaniu wysokiej jakości usług publicznych (…) zapewnieniu spójnego i dobrej jakości prawa, sprawnym wymiarze sprawiedliwości i prokuraturze oraz zapewnieniu efektywności instytucji publicznych”62.

Pomimo szeroko zakrojonych działań, jak zauważył Waldemar Kitler „nie doszło do kompromisu między idealistycznymi zamierzeniami a możliwościami materialnymi i społecznymi. Nie osiągnięto pełni decentralizacji ustroju państwa, co spowodowało zachowanie pewnych cech Polski resortowej lub centralnie sterowanej”63. Wiele do życzenia przedstawia sposób uprawiania polityki, wyrażający się chociażby w zdolności do zawierania kompromisów, czy definiowania interesów narodowych oraz celów strategicznych

60 E. Budakowska, Międzynarodowe migracje a współczesne zagrożenia. Europejskie dylematy, w: Problemy społeczne w grze politycznej, red. nauk. J. Królikowska, Warszawa 2006, s. 127–128; Biała Księga Bezpieczeństwa …, s. 134 i 136.

61 M. Lisiecki, op. cit., s. 241.

62 Strategia Sprawne Państwo 2011–2020, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 12 II 2013 r. (Monitor Polski z 7 III 2013 r., poz. 136, s. 3.

63 W. Kitler, op. cit., s. 249.

(21)

108

w dziedzinie bezpieczeństwa. Problemem, a zarazem wyzwaniem pozostaje osiągnięcie wysokich standardów w sferze publicznej aby poszczególni uczestnicy życia politycznego i organizujący to życie mogli realizować swoje funkcje w sposób niezagrożony, jeśli tylko ich działania nie stoją w sprzeczności z ogólnie przyjętymi normami prawa konstytucyjnego i zwyczajami tworzącymi podstawy ustroju państwa i moralności publicznej.

Bibliografia:

1. Aleksandrowicz T.R., Bezpieczeństwo w Unii Europejskiej. Zarządzanie bezpieczeństwem, Warszawa 2011.

2. Andersen U., Woyke W., Handwörterbuch des politischen Systems der Bundesrepublik Deutschland, Opladen 1992.

3. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2013.

4. Bocheńscy A. A., Tendencje samobójcze narodu polskiego, Wrocław 1995.

5. Brzeziński Z., Polska nie jest prowincją Europy, „Rzeczypospolita” z 17 VIII 2000.

6. Budakowska E., Międzynarodowe migracje a współczesne zagrożenia. Europejskie dylematy, w: Problemy społeczne w grze politycznej, red. nauk. J. Królikowska, Warszawa 2006.

7. Castells M., Wiek informacji: ekonomia, społeczeństwo, kultura, t. 2 Siła tożsamości, Warszawa 2008.

8. Czapiński J., Kapitał społeczny, w: Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków, red. nauk. J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2006.

9. Delumeau J., Skrzydła anioła. Poczucie bezpieczeństwa w duchowości człowieka Zachodu w dawnych czasach, Warszawa 1998.

10. Feler W., O pojęciu bezpieczeństwa państwa, w: Bezpieczeństwo państw i narodów w procesie integracji europejskiej, red. nauk. W. Śmiałek, J. Tymanowski, Toruń 2002.

11. Filipowicz S., O władzy grzechu i grzechach władzy. Rozważania o rodowodzie amerykańskiego antyutopizmu, Warszawa 1992.

12. Gryz J., Bezpieczeństwo Państw. Władza – polityka – strategia, Warszawa 2013.

13. Held D., Czy można regulować globalizację?, „Krytyka Polityczna” 2002, nr 2.

14. Jarosz M., Władza, przywileje, korupcja, Warszawa 2004.

15. Kitler W., Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie, uwarunkowania, system, Warszawa 2011.

16. Kojder A., Korupcja i poczucie moralne Polaków, w: Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, red. nauk. J. Mariański, Kraków 2002.

17. Kośmider T., Bezpieczeństwo wewnętrzne na ziemiach północno-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej, rec. pracy W. Śleszyńskiego, Bezpieczeństwo wewnętrzne w polityce państwa polskiego na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej, Warszawa 2007, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2008, nr 1.

18. Kozek W., Bezrobocie jako zjawisko społeczne, w: Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. nauk. M. Maroda, Warszawa 2002.

19. Koziej S., Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja,

„Bezpieczeństwo Narodowe” 2001, nr 18.

20. Kozub M., Myśleć strategicznie o bezpieczeństwie przyszłości, Warszawa 2013.

(22)

109

21. Kuźniar R., Po pierwsze bezpieczeństwo, „Rzeczypospolita” z 9 I 1996.

22. Kuźniar R., Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, Warszawa 2005.

23. Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa 2002.

24. Lamentowicz W., Państwo współczesne, Warszawa 1993.

25. Lisiecki M., Jakość w zarządzaniu bezpieczeństwem obywateli, Lublin 2009.

26. Łysiak W., Stulecie kłamców, Chicago-Warszawa 2000.

27. Mapa korupcji w Polsce. Transparency International Polska, Warszawa 2003.

28. Mariański J., Młodzież między tradycją i ponowoczesnością, Lublin 1995.

29. Melosik Z., Wychowanie obywatelskie: nowoczesność, ponowoczesność, „Forum Oświatowe”

1998, nr 1.

30. Panek T., Ubóstwo i nierówności dochodowe, w: Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, red. nauk. J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2009.

31. Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, (Monitor Polski z 1 III 2013 r., poz. 121).

32. Psychospołeczne aspekty bezpieczeństwa państwa. Identyfikacja zagrożeń, praca badawcza AON, red. nauk. K. Loranty, Warszawa 2007.

33. Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa lipiec 2009.

34. Rządowy program przeciwdziałania korupcji na lata 2014–2019, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, (Monitor Polski z 28 IV 2014 r., poz. 299).

35. Satysfakcja z obsługi i dostępu do informacji publicznej, CBOS 2010.

36. Schmitter P.C., Karl T.L., Czym jest demokracja … i czym nie jest, w: Władza i społeczeństwo.

Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wybór i oprac. J. Szczupaczyński, Warszawa 1995.

37. Skrabacz A., Pozarządowe formy organizacji bezpieczeństwa narodowego, w: Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red. nauk. R. Jakubczak, J. Marczak, Warszawa 2011.

38. Staniszkis J., Początek i kres metafizyki państwa, „Praktyka Polityczna” 2004, nr 1.

39. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014.

40. Strategia Rozwoju Kraju 2020 r. Aktywne Społeczeństwo. Konkurencyjna Gospodarka, Sprawne Państwo, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 25 IX 2012 r. (Monitor Polski z 22 XI 2012 r., poz. 882).

41. Strategia Sprawne Państwo 2011–2020, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 12 II 2013 r. (Monitor Polski z 7 III 2013 r., poz. 136).

42. Śpiewak P., Demokracja partycypacyjna, „Wiedza i Życie” 1997, nr 3.

43. Targowski A., Polska w procesie cywilizacji, w: Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red. nauk. R. Jakubczak, J. Marczak, Warszawa 2011.

44. Tatarczuk C., Bezpieczeństwo publiczne – pojęcie i usytuowanie w obszarze bezpieczeństwa narodowego, w: Współczesny wymiar bezpieczeństwa. Między teorią a praktyką, red. nauk.

J. Pawłowski, Warszawa 2011.

45. Tulibacki W., Etyczne aspekty bezpieczeństwa na tle pewnych „stałych” cech natury ludzkiej, w: Edukacja dla bezpieczeństwa i pokoju w jednoczącej się Europie. Teoria i jej zastosowanie, red. nauk. R. Rosa, Siedlce-Chlewiska 1999.

46. Utrat-Milecki J., Obrepcja elit, w: Problemy społeczne w grze politycznej, red. nauk.

J. Królikowska, Warszawa 2006.

(23)

110

47. Walicki A., Patriotyzm i sens historii. Uwagi sceptyka, w: Sens polskiej historii, red. nauk.

J. Kuczyński, Warszawa 1990.

48. Zieliński E., Nauka o państwie i polityce, Warszawa 1999.

49. Zięba M., Korupcja przeciw wolności, „Rzeczypospolita” z 1 III 2001 r.

Cytaty

Powiązane dokumenty

w sprawie zastosowania posta- nowień Konwencji z Aarhus o dostępie do informacji, udziale społe- czeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w

Wymienieni autorzy określili jego wpływ na tworzenie się cewkowatych komórek nabłonkowych (kapilaropodobnych) w ho- dowli ludzkich komórek nabłonkowych żyły pępowi-

Tom otwierają artykuły (część I) związane z najbardziej klasyczną pro­ blematyką stylistyki, bo dotyczące uporządkowań zarówno teoretycznych (S. Siuciak — na

Najniż- szą wartość w zakresie udziału ludności z wykształceniem wyższym odnoto- wano w powiecie ostrołęckim (3,9%), gdzie wskaźnik udziału ludności posia-

U pacjentów z hipo- aktywną postacią majaczenia spokojnych i nie zagrażających nikomu, często nie roz- poznaje się majaczenia lub rozpoznaje się depresję [15].. W

Daaruit leiden we af dat mensen doorgaans in de basis wel een idee hebben over waar in de stad gegevens worden verzameld, maar lang niet alle soorten datapunten weten te

W wywiadzie udzielonym amerykańskiemu dzien- nikarzowi, cytowanemu przez „Głos Poranny” i „Echo”, Beck stwierdził, że Polska jest narodem żołnierzy i jeśli będzie

Zgodnie ze „Strategią Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej”, nadrzędnym celem działań państwa jest „utrzymanie zdolności do reagowania – odpowiednio