Działania na rzecz dzieci zagrożonych marginalizacją w największych miastach województwa łódzkiego : próba oceny

Agnieszka Golczyńska-Grondas Uniwersytet Łódzki

DZIAŁANIA NA RZECZ DZIECI ZAGROŻONYCH MARGINALIZACJĄ W NAJWIĘKSZYCH MIASTACH

WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO. PRÓBA OCENY

Streszczenie

Tekst, który pow stał na podstaw ie badań so cjo lo g iczn ych p rzep row ad zo n ych w latach 2 00 8 -2 0 1 0 w ram ach projektu „W zm o cn ić s za n se i o słab ić tra n sm isję biedy w najw iększych m iastach w ojew ództw a łó d zkieg o - W Z LO T", traktuje 0 działaniach p o dejm ow an ych przez w ładze sa m o rzą d o w e , instytu cje 1 organizacje na rzecz dzieci i m ło dzieży za g ro żo n y ch w yklu cze n iem w siedm iu najw iększych m iastach w ojew ództw a łó d zkiego . M im o zn aczn ej liczby realizow anych i zróżn icow an ych form oddziaływ ań kierow an ych do zbiorow ości zam ieszku jących zu bożałe sąsie dztw a zaob serw ow an o zjaw iska takie ja k brak uczestnictw a czę ść dzieci z a m ie szk u ją cych „e n k la w y b ie d y" w propon ow an ych aktyw nościach, m ię d zyg e n e rac y jn e j tran sm isji ubóstw a d o ty ka ją ce j także n ajm łodsze jed n ostki oraz utrw alanie się bied y w pew nych fra g m e n ta ch przestrzeni miejskiej...

Summary

T h is article is a result of sociological research co n d u cte d in th e y e a rs 2 0 0 8 -2 0 1 0 within the "W Z LO T " project. It fo cu se s on activities u n de rta ken by local au th orities, institutions as well a s N G O 's in se v e n m ain cities o f Ł ó d ź v o ivo d sh ip tow ard s children and te e n a g e rs in d a n g e r o f m a rg in alizatio n . T h e resu lts o f research show th a t despite m an y initiatives a im e d at im p o v e rish e d n e ig h b o u rh o o d s, so m e alarm ing problem s - like intergen eration al tra n sm issio n o f poverty, lack o f children participation in the activities p ro p o sed o r pre servation o f p o v e rty a t certain urban a reas - m ay be observe d.

1 Artykuł niniejszy stanowi pewien skrót szczegółowych analiz zawartych w raporcie „W zm oc­

nić szanse i osłabić transm isję biedy wśród mieszkańców m iast województwa łódzkiego.

Raport końcowy + rekomendacje" (Warzywoda Kruszyńska, G olczyńska-G rondas 2010) oraz w tekście mojego autorstwa „Rekom endacje dla władz lokalnych oraz instytucji realizujących zadania polityki społecznej" (G olczyńska-G rondas 2010).

W prowadzenie

W latach 2008-2010 w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego realizow any był projekt „W zm ocnić szanse i osłabić transm isję biedy wśród m ieszkańców m iast województwa łódzkiego - WZLOT"2. Realizatorzy projektu zainteresow ani byli przede w szystkim zdiagnozowaniem zagrożenia reprodukcją biedy i wykluczenia społecznego w samej Łodzi i w sześciu dużych miastach województwa łódzkiego liczących powyżej 50 tysięcy m ieszkańców 3 oraz wspieraniem regionalnej polityki społecznej wobec osób zam ieszkujących m iejskie „enklawy biedy"4. Cele tego przedsięwzięcia badawczego dotyczyły między innymi ustalenia stopnia nasilenia biedy wśród dzieci w poszczególnych miastach oraz opracowania diagnozy sytuacji i potrzeb dzieci żyjących w warunkach stw arzających szczególne zagrożenie kontynuacją biedy i wykluczenia także w przyszłości. Jako że w procesie transm isji biedy szczególne znaczenie ma jakość życia w dzieciństw ie i podejmowana wówczas interwencja (lub brak takowej) (W arzyw oda-Kruszyńska, G olczyńska-G rondas 2010: 14), dokonano zestaw ienia działań podejmowanych przez różnego rodzaju instytucje i organizacje wobec dzieci, m łodzieży i rodzin zagrożonych e ksklu zją społeczną w poszczególnych miastach. W artykule niniejszym przedstawiam podstawowe ustalenia poczynione przez zespół badawczy5 dotyczące sytuacji dzieci i adolescentów, którzy potencjalnie uczestniczyć m ogą w procesie dziedziczenia ubóstwa w miastach regionu łódzkiego oraz podejm uję próbę oceny działań instytucjonalnych kierowanych wobec tej zbiorowości.

2 Projekt w spółfinansowany był przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 7.2.1. Liderem projektu był Uniwersytet Łódzki (Katedra Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej, Instytutu Socjologii), a partnerem projektu Fundacja Instytut Inicjatyw Społecznych.

3 Miasta te to: Bełchatów, Pabianice, Piotrków Trybunalski, Radomsko, Tomaszów Mazowiec­

ki i Zgierz.

4 Kom ponent diagnostyczny projektu obejmował 4 niezależnie zrealizowane moduły badaw­

cze: 1) „Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym w przyszło­

ści", 2) „Niepełnosprawność w dzieciństwie jako szczególne zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym w przyszłości", 3) „W czesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym , 4) „M ieszkańcy łódzkich enklaw y biedy 10 lat później". Szczegółowe omówienie założeń, procedur badawczych oraz rezultatów badań znajduje się w raportach wskazanych w spisie bibliograficznym.

5 Pracami badawczymi kierowała prof. zw. d r hab. Wielisława W arzywoda-Kruszyńska.

W skład zespołu wchodzili: P. Bunio-M roczek, J. Dytrych, A. Golczyńska-G rondas, J. Grotow- ska-Leder, N. Hotets, B. Jankowski, K. Kruszyński, M. Petelewicz, D. Starzyńska, P. Szukalski, M. Tom czak.

Dzieci i młodzież zagrożona m arginalizacją w największych miastach województwa łódzkiego - podstawowe ustalenia

W największych miastach regionu łódzkiego, podobnie ja k w całym kraju, występuje zjaw isko „juw enilizacji biedy" oznaczające, że stopa biedy wśród dzieci je st większa niż stopa biedy dorosłych oraz że dzieci są nadreprezentowane wśród ludności biednej w stosunku do udziału dzieci wśród ludności ogółem. Najw yższą stopę biedy6 w dużych miastach województwa łódzkiego odnotowano w roku 2008 w Tomaszowie Mazowieckim, w którym to mieście 25% dzieci żyło w gospodarstwach wspieranych przez pomoc społeczną7, i w Piotrkowie Trybunalskim (17,8% ), najniższą zaś w Bełchatowie, Radomsku i Pabianicach (nieco powyżej 12%) (W arzywoda-Kruszyńska, Golczyńska-Grondas 2010: 26-29). W każdym m ieściezidentyfikow ano„enklaw y dziecięcej b ie d y"-w zo re m wcześniejszych badań przyjęto, że są to rejony szkół podstawowych grupujących dużą część uczniów dożywianych w poszczególnych miastach. W spółczynnik biedy wśród uczniów w tych szkołach wynosił 18-52% i w każdym przypadku był ponad dwukrotnie w iększy niż stopa biedy dziecięcej w danym mieście.

W Łodzi, w której w drugiej połowie lat 90-tych przeprowadzono szczegółowe badania wielkom iejskich zubożałych sąsiedztw (Żyć i pracować... 1998;

(Żyć) Na marginesie... 1999) wykazano, że obecnie wyznaczone rejony koncentracji dzieci wspieranych przez pomoc społeczną pokryw ają się z 12 uprzednio wytyczonym i „enklawam i biedy wielkom iejskiej", co pozwala na stwierdzenie, że na terenach tych obserwujem y procesy m iędzygeneracyjnej transm isji ubóstwa i jednocześnie utrwalania się zjaw iska koncentracji biedy w pewnych fragm entach przestrzeni w ielkom iejskiej (W arzywoda- Kruszyńska, Golczyńska-Grondas 2010: 33-36).

Szczególną uwagę w trakcie realizacji badań poświęcono kwestii wykluczenia społecznego osób najmłodszych. Na podstawie ankiet przeprowadzonych z szóstoklasistam i z wybranych szkół w „enklawach dziecięcej biedy" we wszystkich miastach stanowiących teren badań8 skonstruowano indeks dziecięcej biedy obejm ujący brak własnego biurka, brak własnego łóżka, brak dostępu do Internetu i brak samochodu

6 Obliczeń dokonano na podstawie kryterium dochodowego upow ażniającego do korzystania z programu „Pomoc państwa w zakresie dożywiania".

7 W Tomaszowie kryterium dochodowe upoważniające do otrzym ywania bezpłatnych posiłków w ramach w spom nianego programu podniesione zostało do 200%, podczas gdy w innych miastach kryterium to wynosiło 150%, co powoduje relatywne zaw yżenie udziału osób w gospodarstwach otrzymujących pomoc społeczną.

8 W sumie zebrano 1408 ważnych ankiet w 27 szkołach podstawowych ulokowanych

„w miejskich enklawach dziecięcej biedy" (Petelewicz 2010: 121).

w gospodarstw ie dom owym , brak regularnych kontroli stomatologicznych, brak pracy w przypadku przynajm niej jednego z rodziców oraz brak odwiedzin rówieśników w domu respondenta. Uznano, iż występowanie co najm niej 4 elem entów z powyżej wym ienionych świadczy o wielowymiarowej deprywacji uczniów, stanowiącej poważny czynnik zagrożenia biedą w dalszym życiu ankietowanych poprzez znaczne ograniczenie ich szans rozwojowych. W całej próbie udział szóstoklasistów doświadczających w ielowym iarow ej deprywacji wyniósł 13%, najwięcej takich dzieci było w Piotrkowie Trybunalskim (22% ), najm niej zaś w Bełchatowie (7%) (Petelewicz, W arzyw oda-Kruszyńska 2010: 43-44).

Inwentaryzacja działań na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym

Jak wspom niano, w artością dodaną projektu było sporządzenie inw entaryzacji działań realizowanych w roku 2008 na terenie każdego z m iast na rzecz dzieci i m łodzieży ze środowisk defaworyzowanych.

Inw entaryzacja ta z pew nością nie była kom pletna, zwłaszcza w przypadku Łodzi, nie tylko ze względu na finansowe ograniczenia projektu, ale także z uwagi na brak baz danych o inicjatywach podejmowanych w miastach. Nie przeprowadzono także analiz dotyczących skuteczności lub efektywności oddziaływań danego typu, odnotowując jedynie sam fakt istnienia danej form y i - ewentualnie - ilość osób objętych programem. Mimo tych ograniczeń, zarysow ać można jednak raczej spójny obraz aktywności instytucji i organizacji kierowanych wobec środow isk wykluczonych oraz pokusić się o próbę ich oceny.

We w szystkich badanych miastach zwraca uwagę fakt, iż aktywności na rzecz dzieci i m łodzieży realizowane są przez wiele instytucji i organizacji, które w części zobowiązane są do ich prowadzenia w sposób ustawowy9.

Ustawa o pom ocy społecznej obliguje gm iny i powiaty do opracowywania i realizowania strategii rozwiązywania problemów społecznych - w każdym z m iast za jeden z celów strategii uznano przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, w tym m arginalizacji dzieci i młodzieży. Aktywności związane z realizacją tego celu podejm ują władze sam orządowe, instytucje pomocy społecznej, szkoły różnego szczebla oraz instytucje edukacyjne, inne

9 Ustawa z 12 m arca 2004 roku o pom ocy społecznej (Dz. U. z dnia 2.07.2008 r., nr 115), Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 r., nr 147), Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkom anii (Dz. U. z dnia 19.09.2005 r., nr 179) i Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o prze­

ciwdziałaniu przem ocy w rodzinie (Dz. U. z dnia 20.09 2005 r., nr 180).

instytucje i służby społeczne oraz organizacje III sektora z uwzględnieniem kościołów i związków wyznaniowych. W przypadku władz sam orządowych zidentyfikowano 12 kategorii rozlicznych działań począw szy od różnego rodzaju subwencji przeznaczonych na bezpłatną naukę dzieci z rodzin spauperyzowanych w m iejskich przedszkolach, na organizację wypoczynku letniego i zimowego, na dofinansow yw anie pracy szkół, zajęć sportowych, zajęć w bibliotekach m iejskich, poprzez wspieranie działalności św ietlic środowiskowych aż do organizacji rajdów i konkursów m łodzieżowych, a także imprez miejskich dla całych rodzin. Lista działań podejmowanych przez pomoc społeczną (z wyłączeniem prowadzenia placówek opieki całkowitej) obejm uje 19 pozycji, wśród których znajdziem y zarówno prowadzenie placówek wsparcia dziennego, organizację poradnictwa prawnego i psychologicznego dla rodzin i młodych ludzi, realizację programów psychoprofilaktycznych i specjalistycznych dla rodziców, osób uzależnionych, wychowanków opuszczających dom y dziecka i ośrodki szkolno-wychowawcze, ale także z jednej strony pilotażowe programy pracy asystentów rodzinnych oraz osadzone ju ż w strukturze instytucjonalnej działania zespołów interdyscyplinarnych, a z drugiej strony raczej tradycyjne działania charytatywne, np. akcje paczek św iątecznych czy prowadzenie punktów wydawania żywności. Szkoły podstawowe i gimnazjalne, przynajm niej w niektórych ośrodkach, diagnozują sytuację dzieci wym agających wsparcia z powodu ubóstwa (rów nież poprzez wywiady środowiskowe prowadzone przez pedagogów szkolnych w domach uczniów), prowadzą różne form y pracy korekcyjnej i wychowawczej (zajęcia wyrównawcze, koła zainteresow ań, pomoc w odrabianiu lekcji, a nawet zakładanie św ietlic opiekuńczo-w ychowawczych realizujących zajęcia korekcyjne) oraz - dzięki wsparciu sponsorów lub/i dobrowolnym składkom nauczycieli - organizują przynajm niej dla części uczniów wsparcie materialne w postaci darmowych podręczników, przyborów szkolnych, dofinansowania do wycieczek szkolnych, w yjść do kin i teatrów, a także dożywiania ubogich uczniów niespełniających kryteriów programu „Pomoc państwa w zakresie dożywiania". W większości m iast szkoły realizują także programy profilaktyczne i zajęcia socjoterapeutyczne dla swoich uczniów.

Niektóre szkoły organizują również zajęcia dla rodziców oraz festyny rodzinne. W system ie edukacyjnym m ieszczą się poradnie psychologiczno- pedagogiczne, które w przypadku m niejszych ośrodków „obsługują" cały powiat. W przeciwdziałanie m arginalizacji dzieci i m łodzieży w łączają się także inne instytucje i służby m iejskie - policja, sądy oraz organizacje

zw iązane z rynkiem pracy. O sobną kategorię oddziaływań stanowią projekty realizowane przez organizacje III sektora, zarówno świeckie, jak i zw iązane z kościołami (katolickim i protestanckim ) oraz ze związkami w yznaniow ym i. Najbardziej typowe form y działań NGOs to prowadzenie św ietlic środow iskowych oraz wyjazdów wakacyjnych. Oprócz tego na liście obejm ującej 15 form działań znajdziem y także prowadzenie programów profilaktycznych dla osób uzależnionych oraz doświadczających przemocy domowej, działania na rzecz wspierania rodzicielstwa zastępczego, pedagogikę uliczną i oczyw iście organizację im prez świątecznych i charytatywnych.

W sum ie lista form oddziaływań podejmowanych wobec dzieci i m łodzieży ze środow isk defaworyzowanych oraz członków ich rodzin w dużych miastach regionu łódzkiego obejm uje około 50 pozycji (z pom inięciem realizacji zadań własnych, takich ja k prowadzenie żłobków, przedszkoli, placówek opieki całkowitej, etc.), co mogłoby dać podstawy do stw ierdzenia, że oferta pomocowa je st w ystarczająca i zróżnicowana.

Odnotowano także fakt realizacji różnorakich inicjatyw, które niewątpliwie m ają w ym iar integracyjny (np. dostępność św ietlic środowiskowych dla w szystkich chętnych dzieci, a nie tylko dzieci z rodzin ubogich, w Tomaszowie Mazowieckim , naukę pływania dla w szystkich dzieci w Pabianicach).

Ustalenia w ynikające z zam ieszczonego powyżej zestawienia nie są ju ż tak optym istyczne, jeżeli przytoczym y wyniki ankiet zrealizowanych wśród szóstoklasistów z biednych sąsiedztw. Ogólnie rzecz biorąc co 3. ankietow any nie uczestniczy w żadnej z form spędzania czasu wolnego organizowanych przez kluby sportowe, zespoły muzyczne, harcerstwo, św ietlice środowiskowe, parafie, dom y kultury. Przy czym od 9% do 14%

badanych twierdziło, że nie ma m ożliwości uczestnictwa w tego typu zajęciach; 17- 35% respondentów, w zależności od miasta, uczestniczy w co najwyżej dwóch z pięciu form zajęć pozalekcyjnych proponowanych przez szkołę; 12-27% szóstoklasistów nigdzie nie wyjeżdża w czasie wakacji;

od 4% do ponad 10% nie korzysta z żadnych form wypoczynku wakacyjnego z uw zględnieniem zajęć organizowanych w ich mieście (Petelewicz 2010:

129-134). Na tej podstawie stw ierdzić można, iż pewna część uczniów szkół podstawowych ulokowanych w biednych sąsiedztwach je st po prostu wykluczona z partycypacji w różnych form ach zajęć oferowanych dzieciom i m łodzieży na terenie dużych m iast województwa łódzkiego. Odwołując się do opinii praktyków można przy tym postawić niezweryfikowaną jak dotąd badawczo hipotezę, iż brak uczestnictwa charakterystyczny jest

przede wszystkim dla dzieci najbardziej zdeprywowanych, wywodzących się z najtrudniejszych środow isk i sprawiających najw iększe kłopoty wychowawcze, a więc w najw iększym stopniu potrzebujących pomocy.

O samej zaś nieskuteczności przynajm niej części podejm owanych działań świadczyć może wspom niany wcześniej fakt „zastygania" ubóstwa w pewnych fragmentach przestrzeni m iejskiej w sam ej Łodzi10.

Konkluzje - próba oceny podejmowanych działań

Jedno z podstawowych pytań związanych z przeprow adzoną inw entaryzacją działań dotyczy uwarunkowań, które ograniczać m ogą efektywność i skuteczność podejmowanych działań. W mojej opinii istotne są tutaj następujące kwestie:

1. Środowiska, w jakich wychow ują się dzieci i młodzież zagrożone ekskluzją społeczną to, przynajm niej w części, środowiska wieloproblemowe, w których współw ystępują zjaw iska takie, jak:

bieda, utrwalone bezrobocie, bezradność wychowawcza rodziców opiekunów, problem y zdrowotne, w tym em ocjonalne, uzależnienia, przemoc, etc. Tymczasem program y m iejskie koncentrują się na wyizolowanych, pojedynczych problem ach społecznych, co skutkuje brakiem system owej i system atycznej pracy o charakterze interdyscyplinarnym .

2. Działania pom ocowe/profilaktyczne/naprawcze realizowane są przez wielu aktorów instytucjonalnych, którzy jednak w większości przypadków stosunkowo rzadko naw iązują codzienną współpracę zarówno w sferze diagnozowania problemów społecznych i projektowania, ja k i realizacji poszczególnych aktyw ności, nie są oni zobligowani również w jakikolw iek sposób do wym iany informacji. W rezultacie w życiu rodziny problem owej pojawiać się może wielu specjalistów reprezentujących różne instytucje, podejmujących odm ienne decyzje i stosujących zróżnicowane, czasami sprzeczne oddziaływania. Pewne nadzieje budzi fakt tworzenia zespołów interdyscyplinarnych, jednak nie we w szystkich miastach zostały one powołane. Powoływanie takich zespołów

10 Z badań prowadzonych w ram ach projektu W ZLO T w ynika, że w łódzkich „enklawach biedy" następują nowe silne procesy koncentracji ubóstwa. Analiza historii życia 4. generacji rodzin zam ieszkujących zubożałe sąsiedztwa w spieranych przez pom oc społeczną potwier­

dziła fakt m iędzygeneracyjnej transm isji biedy, co świadczy jednocześnie o nieskuteczności pomocy kierowanej przez różnego rodzaju organizacje i instytucje wobec tej zbiorowości (Jankowski, W arzywoda-Kruszyńska 2010: 12-14, 44-47).

utrudnione je st nie tylko ze względu na istniejące uwarunkowania prawne, ale także z powodu wzajem nych anim ozji ujawnianych przez przedstaw icieli poszczególnych sektorów (np. pomocy społecznej i sprawiedliwości).

3. Znaczna część zinw entaryzow anych form oddziaływań koncentruje się na organizacji i strukturalizacji czasu wolnego, rozwoju zainteresow ań oraz ewentualnie wyrównywaniu braków edukacyjnych dzieci i młodzieży. We wszystkich miastach brakuje specyficznych programów ukierunkowanych na korektę deficytów em ocjonalnych dzieci zagrożonych. Brakuje też instrumentów rozpoznawania zagrożeń w przypadku najmłodszych dzieci w okresie niemowlęcym i przedszkolnym i (przeważnie) oddziaływań nakierowanych na rodziny z takim i dziećm i. Warto podkreślić także, że m ożliwości uczestnictwa w różnego rodzaju programach oraz korzystania z instytucjonalnego wsparcia (z wyjątkiem wsparcia ze strony ośrodka pomocy społecznej) kończą się w momencie uzyskania pełnoletniości. Z historii życia „nastoletnich rodziców"

analizow anych przez Paulinę Bunio-M roczek (Bunio-Mroczek, W arzyw oda-Kruszyńska 2010) wynika, że młodzi dorośli „znikają"

z pola oddziaływań, przeznaczonych dla m łodzieży instytucji, takich ja k św ietlice, z których dotychczas przynajm niej w niektórych przypadkach korzystali. Nie m ają oni także możliwości korzystania ze wsparcia swoich nierzadko dysfunkcyjnych rodzin, a jednocześnie w m iastach regionu stwierdzono w yraźny niedostatek instytucji, które m ogłyby św iadczyć pomoc o charakterze psychologicznym (ośrodków interw encji kryzysow ych, darmowych usług psychoterapeutycznych, etc.). Przeżywanie trudności związanych z rozpoczynaniem dorosłego życia, w sytuacji pozbawienia wsparcia w sferze emocjonalnej i m aterialnej, grozi powrotem do destrukcyjnych mechanizmów z przeszłości11, a co za tym idzie przyczyniać się może do utrwalania m echanizm u dziedziczenia biedy i problemów społecznych.

W rekom endacjach wynikających z analiz przeprowadzonych w projekcie WZLOT, zespół badawczy zaproponował tworzenie lokalnych system ów działań na rzecz integracji społecznej, wdrażanych na terenach koncentracji ubóstwa na podstawie rzetelnych badań naukowych i realistycznie opracowywanych m iejskich strategii rozwiązywania

11 Brak w sparcia w przypadku młodych dorosłych oznacza również, że przynajmniej część sił i środków przeznaczonych na realizację zadań pomocowych i profilaktycznych w stosunku do dzieci i adolescentów została po prostu zmarnotrawiona.

problemów społecznych (Golczyńska-G rondas 2010). Podkreślono, iż podstawową kw estią je st opracowywanie i im plem entacja narzędzi skutecznej interwencji, opartej na obligatoryjnej współpracy i integracji działań wszystkich służb i instytucji. Wydaje się przy tym, iż wprowadzenie tego typu rozwiązania nie wymaga szczególnych nakładów finansow ych, bardziej podstawowa je st tu kwestia zm iany w sferze poznawczej - filozofii działania, postaw decydentów, urzędników i sam ych realizatorów działań.

Bibliografia

Bunio-Mroczek P., W arzyw oda-Kruszyńska W. (2010). Wczesne rodzicielstwo ja k o zagrożenie biedą i w ykluczeniem społecznym , Łódź: Wydawnictwo Biblioteka.

Golczyńska-Grondas A. (2010). „Rekom endacje dla władz lokalnych oraz instytucji realizujących zadania polityki społecznej", Praca socjalna.

Num er specjalny. Lipiec-sierpień 2010, ss.212-230.

Jankowski B., W arzywoda-Kruszyńska W. (2010). M ieszkańcy łódzkich enklaw biedy 10 la t później, Łódź: W ydawnictwo Biblioteka.

Petelewicz M. (2010). „W ykluczenie dzieci z wybranych aktyw ności społecznych w okresie adolescencji", Praca socjalna. N um er specjalny. Lipiec-sierpień 2010, ss. 118-134.

Petelewicz M., W arzyw oda-Kruszyńska W. (2010). Bieda w dzieciństw ie ja ko zagrożenie utrw aleniem biedy i wykluczenia społecznego

w przyszłości, Łódź: W ydawnictwo Biblioteka.

W arzywoda-Kruszyńska W., Golczyńska-Grondas A. (2010). W zmocnić szanse i osłabić transm isje biedy wśród m ieszkańców m iast województwa łódzkiego - WZLOT. Raport końcow y + Rekom endacje, Łódź: Wydawnictwo Biblioteka.

W arzywoda-Kruszyńska W. (red.) (1998). Ż y ć i pracow ać w enklawach biedy, Łódź: Agencja Projektowo-W ydawnicza ANaGRAF.

W arzywoda-Kruszyńska W. (red.) (1999). (Żyć) Na m arginesie wielkiego miasta, Łódź: Agencja Projektowo-W ydawnicza ANaGRAF ARTIWA.

www.wzlot.uni.lodz.pl