vol. XII, fasc. 2 (2017)
ADAM CHMIELEWSKI Uniwersytet Wrocławski
Władza, wiedza, informacja.
Perspektywa filozoficzno-polityczna
SŁAWOMIR CZAPNIK, Władza, media i pieniądze. Amerykańska ekonomia poli- tyczna komunikowania. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Opol- skiego, Opole 2014, ss. 232.
W warunkach ustroju demokratycznego informacja jest niezbędna dla właści- wego funkcjonowania każdego obywatela. Z tej racji należy uznać ją za dobro pu- bliczne. Idąc krok dalej, można również argumentować, iż dostęp do informacji jest niezbywalnym prawem każdego obywatela, a także, że skoro państwo przyjmuje na siebie obowiązek zapewnienia różnego rodzaju dóbr i przyjmuje rolę gwaranta różnych praw publicznych i obywatelskich, to powinno także przyjąć na siebie obowiązek zapewnienia wszystkim obywatelom informacji niezbędnych do pełni obywatelskiego funkcjonowania.
Książka Sławomira Czapnika traktuje o tym, jak bardzo rzeczywistość komuni- kacyjna w każdym kraju odbiega od tego polityczno-filozoficznego ideału. Rozbież- ność między wspomnianym ideałem a realiami jest tak wielka, że sam ten ideał jest w ogóle rzadko wzmiankowany. Informacja bowiem jest nie tylko narzędziem opisu rzeczywistości; służy zarówno do zmiany sposobów jej postrzegania, jak i jej prze- kształcania. Jest więc narzędziem sprawowania władzy, propagandy, manipulacji politycznej, instrumentem wytwarzania przyzwolenia społecznego i bronią służącą do rażenia obywatelskiej świadomości na masową skalę. Z powyższych i innych powodów stała się więc tak cennym produktem, iż nie mogła się uchronić od pro- cesów prywatyzacji i komodyfikacji.
Ze względu na tak rozmaite funkcje i zastosowania, informacja oraz metody jej wytwarzania i rozprzestrzeniania stały się przedmiotem badania interdyscy- plinarnej dziedziny, jaką jest ekonomia polityczna komunikowania. Dziedzina ta obejmuje obszar powstający na styku kilku nauk społecznych, tj. ekonomii po-
litycznej, politologii, nauki o komunikowaniu i filozofii. Czapnik analizuje mo- dele teoretyczne oraz realne praktyki wytwarzania i upowszechniania informacji, jakie ukształtowały się w kraju uznawanym za wzorzec demokracji, mianowicie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Omawia wiele dzieł sytuujących się w obszarze jego zainteresowań, skupiając swoją uwagę zwłaszcza na pracach autorów reprezentujących różnorodne, dające się wyodrębnić w nim opcje politycz- no-ideologiczne. Wśród tych autorów są Herbert Schiller, Edward Herman, Noam Chomsky, Michele i Armand Mattelart, Wilbur Schramm, Stuart Ewen, ale także Robert Louis Stevenson, Joseph Nye, William A. Owens, Harold Lasswell, Edward Bernays, Walter Lippmann i wielu innych.
We Wprowadzeniu autor formułuje refleksje dotyczące statusu, obszaru i dy- namiki przemian w zakresie zainteresowań dyscyplin objętych obszarem dociekań.
Demonstrując znaczną samoświadomość interdyscyplinarnej natury zrealizowanych badań przez siebie, zawarł w nim swoje rozumienie podstawowych pojęć ekonomii politycznej oraz syntetyczną historię jej kluczowych pojęć, poczynając od Adama Smitha, Davida Ricardo i Karola Marksa. W tej części objaśnił m.in. podstawowe terminy Marksowskie, w tym alienację, fetyszyzm towarowy, ideologię, wartość oraz rolę pieniądza w gospodarce kapitalistycznej. Osobną część Wprowadzenia poświęcił zagadnieniom dotyczącym stanu i statusu teorii komunikowania, wy- chodząc w tym obszarze od prekursorskich prac filozoficznych Theodore’a Adorno i Maxa Horkheimera na temat przemysłu kulturowego, a także Ericha Fromma i Herberta Marcuse’a, aby następnie przejść do zrelacjonowania początków badań nad komunikacją i opinią publiczną, prowadzonych zwłaszcza w USA. Autor za- uważa przy tym teoriopoznawczą różnicę między europejską refleksją nad komuni- kacją, powiązaną z filozoficzną tradycją hermeneutyczno-polityczną, i anglo-ame- rykańską, powstałą z związku z tradycją psychologiczno-socjologiczną.
Pierwszy rozdział książki, o charakterze historyczno-rekonstrukcyjnym, zawiera krytyczne omówienie i analizę koncepcji imperializmu kulturowego, sformułowanej przez Herberta Schillera. Rdzeniem tej koncepcji jest przekonanie o dominującej, hegemonicznej wręcz roli niektórych krajów, zwłaszcza USA, w strukturach mię- dzynarodowych. Służebną rolę, wspierającą tę dominację, spełnia wobec niej roz- powszechnianie, za pomocą rozmaitych środków medialnych, wzorców konsumpcji, stylów bycia i wartości politycznych, charakterystycznych dla tego społeczeństwa.
Autor wskazał, w jakiej mierze koncepcja Schillera odegrała istotną rolę w kształ- towaniu różnego rodzaju dyskursów dotyczących procesów dekolonizacyjnych. Kon- cepcja ta jest o tyle istotna, że jako idea łącząca w swojej perspektywie analityczno- -krytycznej zagadnienia generowane przez procesy modernizacyjne i globalizacyjne, zawierała ważki postulat instytucjonalizacji regulacji prawnych, dotyczących prze- biegu informacji w skali globalnej, a także dlatego, że ze względu na swój zasięg i znaczenie została zauważona przez gremia międzynarodowej polityki instytucjo- nalnej, w tym przez UNESCO.
Rozdział drugi ma również charakter rekonstrukcyjno-krytyczny; jego przedmio- tem jest koncepcja analizy propagandy, będąca dziełem Edwarda Hermana i Noama Chomsky’ego, którzy w znanej pracy Manufacturing Consent podjęli dyskusję na temat funkcjonowania mediów w Stanach Zjednoczonych, zwłaszcza w kontekście
ich aspiracji do sprawowania hegemonicznej roli w świecie. Wśród ważkich elemen- tów tej koncepcji jest podkreślenie szczególnej roli celowego braku obiektywizmu mediów, a także uwikłania przekazów przez nie nadawanych z interesami politycz- nymi i ekonomicznymi USA oraz korporacji amerykańskich. Zgodnie z diagnozą Chomsky’ego, media masowe są w głównej mierze narzędziami władzy, gdyż ich wiodącym celem jest mobilizowanie wsparcia dla interesów możnych. Szczególnie dużo miejsca w tym rozdziale autor poświęcił omówieniu propagandowych metod poskramiania akcji strajkowych klasy robotniczej w USA (Mohawk Valley) w latach 30. XX stulecia; w okresie tym, jak pisze Chomsky, została przetestowana metoda niszczenia ruchu pracowniczego bardziej skutecznymi metodami propagandowymi.
Inny obszar zainteresowania autorów omawianych przez autora dotyczy powiązań między mediami i wytwórcami dóbr konsumpcyjnych, wynikającymi z dążności do pozyskiwania nowych rynków ekspansji dla wytwarzanych przez nich towarów, eks- pansji zarówno w sensie ekstensyfikacji, jak i intensyfikacji rynków dotychczasowych.
Ten obszerny rozdział, traktujący zasadniczo o koncepcji dość jednostronnie wymierzonej w obecny system kapitalistyczny, został zrównoważony szeregiem ar- gumentów krytycznych. Autor wskazał tam m.in. na pewne paradoksy w myśli Chomsky’ego; jeden z nich polega na tym, że Chomsky, deklaratywnie występują- cy w imię egalitaryzmu, popada w istocie w elitaryzm, a nawet „ultra-elitaryzm”;
inny dotyczy jego uproszczonej i upraszczającej wizja świata, polegającej m.in. na uznaniu dialektyki oprawcy i ofiary za główne narzędzie jego myślenia. Czapnik ujawnia także, że w swym potępianiu nieobiektywności Chomsky sam jest daleki od obiektywizmu, przysługującego zwłaszcza badaczowi o aspiracjach naukowych;
wreszcie zwraca uwagę na paradoks, w jaki popada Chomsky, formułując postulat nietolerancji wobec pewnych typów wypowiedzi; Chomsky w tym względzie popa- da w pułapkę znaną od dawna jako paradoks tolerancji.
Rozdział trzeci pt. Internet i nierówność. Stare zagrożenia w sieci nowych tech- nologii komunikacyjnych w ujęciu Vincenta Mosco ma charakter zarówno histo- ryczny, jak i teoretyczny; przedmiotem dyskusji jest w nim blok problemów zwią- zanych z nowymi technologiami informacyjnymi oraz ich rolą w kształtowaniu się nowej dynamiki wytwarzania, upowszechniania i wymiany informacji. W centrum rozważań w tym rozdziale są zwłaszcza konsekwencje wprowadzenia Internetu jako platformy upowszechniania informacji oraz jego dalszych etapów rozwojowych (Web 2.0), a także problemy społeczno-polityczne, generowane przez upowszech- nienie Internetu jako jednego z podstawowych instrumentów wymiany informacji, jak również uczestnictwa w życiu obywatelskim, społecznym i ekonomicznym, któ- re w coraz większej mierze polega na tej platformie.
Autor krytycznie analizuje przekonanie o doniosłości rewolucji komunikacyjnej, stanowiące ideologiczny rdzeń przemysłu rozwijającego te technologie. W szcze- gólności odnosi się krytycznie do ideologii indywidualizacji i unikatowości, jaką umożliwiać miały nowe media, poświęcając wiele miejsca temu, w jakiej mierze nowe technologie informacyjne sprzyjają mobilności kapitału oraz przyczyniają się do osłabiania tradycyjnej władzy państwa, do zacierania jej centrów decyzyjnych oraz do uzależniania sfery wąsko rozumianej polityki od kapitału, a nade wszystko wzmacniają i nasilają dotychczasowe podziały społeczne w skali globu.
Odnosząc się do zjawiska mediów alternatywnych (np. indymedia), które w opo- zycji do mediów oficjalnych nie są powiązane z państwem i siłami rynku, starają się formułować, prezentować i rozpowszechniać odmienny, krytyczny obraz świata, autor zwraca uwagę, że jakkolwiek mają one przed sobą przyszłość i w swym ist- nieniu nie są zagrożone, to mimo kilku odniesionych spektakularnych sukcesów, mają one ograniczoną skuteczność, a także popadają w swoim funkcjonowaniu w pewną sprzeczność w ich rzekomej całkowitej przejrzystości, a-ideologiczności i niezależności, która jest w pewnym sensie analogiczna do sprzeczności, jakie wskazał przy okazji analizy paradoksów diagnozy mediów, sformułowanej przez Chomsky’ego. Okazuje się bowiem, że ideał bezstronności i neutralności nie jest możliwy do osiągnięcia przez nie, a poza tym byłby sprzeczny z fundamentalnym celem ich istnienia, tj. dążeniem do rektyfikacji krzywd i cierpień powodowanych przez funkcjonowanie systemu globalnego kapitalizmu czy reagowania na realne zagrożenia; autor zwraca na to zagadnienie uwagę, przytaczając m.in. opinię dzien- nikarza BBC, Martina Bella.
Swój wywód autor zorganizował wokół szeregu tez, wspartych wieloma teza- mi pomocniczymi oraz dodatkowymi pytaniami, na które starał się udzielić od- powiedzi w tekście. Wśród głównych tez książki na uwagę szczególną zasługuje ta, zgodnie z którą analizowanemu przez niego interdyscyplinarnemu obszarowi dociekań ekonomii politycznej komunikowania przyświeca cel nie tylko opisu, ale także zmieniania świata. Autor wskazał m.in. na przyświecającą Schillerowi wiarę w możliwość zaistnienia ludzkiego braterstwa i kształtowania za pomocą komuni- kacji takiego rodzaju wspólnotowości, dzięki której ludzie będą mogli się nawza- jem traktować z szacunkiem, co przywodzi na myśl marksowskie intencje zawarte przez Marksa w jedenastej tezie o Feuerbachu. Podobne przekonanie kształtuje misję krytyczną Noama Chomsky’ego i C. Wrighta Millsa. Teza druga ma na celu wykazanie, że związek między trzema wymienionymi powyżej obszarami zarówno dociekań teoretycznych, jak również praktyk społeczno-politycznych, z której one wyrastają, pozostają w nierozerwalnym, intensywnym i wzajemnym związku.
Teza kolejna ma związek ze statusem samej dyscypliny ekonomii politycznej komunikowania, zwłaszcza z przekonaniem, iż z racji swych genetycznych i teore- tycznych związków z myślą marksistowską, czy szerzej: lewicową, jest ona skaza- na na partykularyzm, a tym samym ideologiczną nieobiektywność. Czwarta spo- śród głównych tez wyrasta z dążności autora do rozstrzygnięcia kwestii, czy tak ukształtowanej, względnie nowej, dyscyplinie badawczej przysługuje skuteczność w wyjaśnianiu zjawisk współczesnego funkcjonowania mediów, a także zjawisk jemu towarzyszących i przez nie wywoływanych. Jedno z zagadnień, jakie stara się rozstrzygnąć Czapnik, dotyczy oceny dyskursu panującego w zakresie analiz rewolucji technologicznej, sprzyjającej rozwojowo komunikacji (teza piąta). Ostat- nia spośród głównych tez, szósta, kieruje uwagę autora ku zagadnieniu, czy przed- stawiciele ekonomii politycznej komunikowania wykazują wystarczający stopień dystansu wobec własnej dziedziny i wobec własnych badań, jakie w jej ramach prowadzą.
Jest to książka bardzo dobrze zaprojektowana i znakomicie wykonana. Po pierwsze, jej autor zademonstrował głęboką samoświadomość metodologiczną.
Daje ona o sobie znać zarówno w określeniu przez autora obszaru dociekań, w de- finiowaniu zakresu i celów jego badań, jak i w przeprowadzonych przez niego rekonstrukcjach, analizach i krytykach. Ogólnie rzecz biorąc, można powiedzieć, iż Czapnik przekonująco wykazał tezę, że w obecnych uwarunkowaniach global- nej gospodarki kapitalistycznej media, wskutek odgrywania przez nie kluczowej roli w funkcjonowaniu i organizowaniu współczesnych społeczeństw w ich aspekcie ekonomicznym i politycznym, a także zarządzaniu tymi sferami społecznymi, rze- czywiście stanowią władzę nie czwartą, lecz „pierwszą i najważniejszą”.
Autor demonstruje ponadto w książce rozległą erudycję. Interdyscyplinarna natura podjętych przez niego badań ze swej istoty wymagała zapoznania się z bar- dzo obszerną i szybko rozwijającą się dziedziną. Temu wyzwaniu stawił czoła zna- komicie. Rozległe oczytanie pozwoliło mu sformułować adekwatne rekonstrukcje oraz ciekawe i trafne analizy aktualnych problemów współczesnej nauki o polityce, teorii komunikowania oraz ich nierozerwalnych związków ze sferą ekonomii. Książ- ka ta jest również napisana świetnym, klarownym stylem, lekturę ożywiają liczne historie i anegdoty z dziejów rozwoju mediów.
Po trzecie, bardzo pozytywne wrażenie budzi dążność do zrównoważenia per- spektywy formułowanej przez większość autorów omawianych przez Czapnika, zazwyczaj bardzo krytycznej wobec związków współczesnych mediów z polityką i ekonomią. Autor trafnie podkreśla w zakończeniu, że przedstawicielom współcze- snej ekonomii politycznej mediów przyświeca idée fixe wyrażona za pomocą formu- ły łacińskiej destruam et aedeficabo: dążność do zmieniania świata drogą burzenia istniejącego porządku i formułowania rzekomo zbawiennych alternatyw wobec nie- go. Idea ta znalazła wyraz w pierwszej z proponowanych przez niego tez badaw- czych. Na wiele sposobów starał się wykazać, że ta ambicja, jakkolwiek uzasad- niona, nie jest pozbawiona licznych mankamentów, które nakazywałyby przyjęcie bardziej umiarkowanego i sceptycznego stanowiska wobec niej. Książkę Sławomira Czapnika należy więc uznać za bardzo odważny i nowatorski wkład do polskiego dyskursu na temat roli mediów we współczesnych systemach demokratycznych.
Autorski rozmach, wnikliwość i śmiałość ocen przyczynią się ożywienia rodzimej debaty na ten bardzo aktualny temat, podnosząc ją zarazem na wyższy poziom.
