Sfinansowano ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości

Spis treści

Wstęp ... 3

Prawo do ochrony zdrowia na podstawie art. 68 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. ... 4

Kwestie leczenia osób zaburzeniami zdrowia psychicznego w trakcie tymczasowego aresztu w perspektywie art. 68 Konstytucji ... 7

DYI – biohacking jako wyzwanie w świetle art. 68 Konstytucji ... 10

Podsumowanie ... 11

Bibliografia ... 12

Wstęp

Niniejsze opracowanie dotyczy tematu ochrony zdrowia jako podstawy aktywności legislacyjnej państwa. Z uwagi na wieloaspektowość tematyki opinia zostanie podzielona na kilka części. Pierwsza z nich to analiza konstytucyjnych regulacji dotyczących ochrony zdrowia oraz gwarancji z niej wynikających oraz wynikający z niej obowiązek legislacyjny ze strony państwa. Przedstawione regulacje zawarte w ustawie zasadniczej, posłużą zbadaniu dwóch przykładowych sytuacji, a mianowicie rozwiązania zawartego w Kodeksie Postępowania Karnego z dnia 6 czerwca 1997 r.¹ dot.

leczenia osób z zaburzeniami zdrowia psychicznego w ramach wykonywania tymczasowego aresztu.

Natomiast, drugi przykład będzie dotyczył przykładu tzw. DYI gene hackingu, jako nowego zjawiska, która wymaga aktywności legislacyjnej państwa.

1 Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555.

Prawo do ochrony zdrowia na podstawie art. 68 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.

Centralne znaczenie dla ochrony zdrowia osoby w polskim systemie zajmuje art. 68 Konstytucji RP (dalej: Konstytucja). Jest to wyjątkowy przepis, z uwagi na jego budowę, która różni się od podobnych przepisów Konstytucji. W pierwszej kolejności podkreśla się, że art. 68 Konstytucji skierowany jest z jednej strony do człowieka jako takiego, a z drugiej strony do władz publicznych. Pod pojęciem organów władzy publicznej rozumieć należy władzę ustawodawczą, władzę wykonawczą oraz sądowniczą, co wynika z faktu, że są one uprawnione zarówno do ograniczania, jak i kształtowania prawa w przypadku ustawodawcy³.

Sam charakter przepisu nie jest jednoznacznie określany. Zgodnie z pierwszym podejściem art.

68 należy podzielić na dwie części. Pierwszą z nich, jest art. 68 ust. 1 Konstytucji, który stanowi o prawie podmiotowego każdego człowieka do ochrony zdrowia. Z kolei, art. 68 ust. 2-5 Konstytucji, stanowi drugą część skierowaną do władz publicznych nakładającą obowiązek podejmowania określonych działań. Z kolei odmienne podejście stanowi, że art. 68 Konstytucji stanowi jednolitą regulację.

Przewiduje on, że Art. 68 Konstytucji tworzy jedno zadanie, zgodnie, z którym każdy ma prawo do ochrony zdrowia, z kolei to właśnie władze publiczne zapewniają obywatelom równy dostęp do opieki zdrowotnej. Oznacza to, że ust. 1 art. 68 Konstytucji stanowi centralny element, który jest uzupełniony i skonkretyzowany w ust. 2 – 5 art. 68 Konstytucji⁴. Podejście takie potwierdza, Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 23 marca 1999 r., K 2/98, OTK 1999 wskazał, że rola art. 68 ust.1 Konstytucji kreuje z jednej strony podmiotowe prawo jednostki i co ważne z punktu widzenia niniejszego opracowania, nakaz podejmowania działań, które mają na celu zapewnienie realizacji założeń zawartych w art. 68 ust. 1 Konstytucji.

Zakres podmiotowy tych przepisów jest również odmienny w zależności od umiejscowienia w odpowiednim elemencie art. 68 Konstytucji. Poczynając od art. 68 ust. 1 Konstytucji, używa on pojęcia „każdy człowiek” i jest ściśle powiązany z innymi konstytucyjnymi prawami, takimi jak ochrona życia i godności człowieka⁵. W związku z tym dopuszczalnym jest twierdzenie, że art. 68 ust. 1 Konstytucji ma charakter uniwersalny niezależny od obywatelstwa.

2 Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483.

3 Bosek L., Szydło M., Komentarz do art. 31, [w ]: red. Safjan M., Bosek L., 2016, Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–

86 2016, wyd. 1, Legalis.

4Trzciński J.,Wiącek M., Komentarz do Art. 68, [w ]: Garlicki L., Zubik M., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz.

Tom II, wyd. II, 2016, system Legalis; Wołoszyn-Cichocka A., Konstytucyjny obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku przez władze publiczne, Annales universitatis mariae curie - skłodowska lublin – polonia VOL. LXIV, 1 2017, s. 226.

5 Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz 2012, wyd. 2, system Legalis.

Idąc dalej, art. 68 ust. 2 Konstytucji reguluje w ramach zakresu podmiotowego kategorie

„obywateli”, przy czym nie rozstrzyga kwestii czy są to jedynie obywatele RP. W literaturze przedmiotu przyczyn takiego podejścia doszukuje się w regulacjach prawa międzynarodowego w tym w szczególności art. 12 Międzynarodowego Paktu Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych z 19 grudnia 1966 r.⁶. Dodatkowo wskazuje się, że jest to nawiązanie do pojęcia obywatela przyjętego w prawie Unii Europejskiej oraz gwarancji dla obywateli innych państw członkowskich, które wynikają z prawa unijnego⁷. W związku z tym, ogólnym stanowiskiem dotyczącym użycia pojęcia „obywatel”, jest fakt, że ustawodawca zmierzał do rozszerzenia zakresu art. 68 Konstytucji również w stosunku do niektórych kategorii cudzoziemców⁸czy to na podstawie umów międzynarodowych, których stroną jest Polska, czy też bilateralnych porozumień między poszczególnymi państwami.

Podkreśla się, że z art. 68 ust. 2 Konstytucji daje w ręce obywateli uprawnienie skierowane do władz publicznych. Zgodnie z tym przepisem to właśnie władze publiczne są w tym zakresie zobligowane do zapewnienia obywatelom takiego samego dostępu do instrumentów ochrony zdrowia, a obywatel ma prawo domagać się wypełnienia tego obowiązku przez władze publiczne⁹.

Nie tylko art. 68 ust. 2, ale 3, 4, 5 Konstytucji, są skierowane do adresata, którym są również

„władze publiczne”. Zakładają one obowiązek władz do zapewnienia równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej. Niejako podkreślając szczególny charakter dzieci, kobiet ciężarnych, osób niepełnosprawnych i osób w podeszłym wieku, ustawodawca odrębnie reguluje zakres ochrony ich zdrowia w art. 68 ust. 3 Konstytucji. Co więcej, w art. 68 ust. 4 Konstytucji ustawodawca określił obowiązek władz do zwalczania chorób epidemiologicznych. Wreszcie art. 68 ust. 5 Konstytucji stanowi, że władze publiczne powinny działać na rzecz rozwoju kultury fizycznej, uwzględniając szczególny charakter potrzeby takowego działania w stosunku do dzieci i młodzieży¹⁰. Art. 68 ust. 4 oraz 5 Konstytucji tworzą podstawy do ochrony zdrowia publicznego, rozumianego m.in. jako dbałość o higienę, zapobieganie chorobom zakaźnym itd.¹¹.

6 Dz.U. 1977 nr 38 poz. 169.

7 Jarosz - Żukowska S., Prawo do ochrony zdrowia i dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, [w]: red. Bisztyga A., Jabłoński M., Gwarancja ochrony własności i innych praw majątkowych, Wrocław 2014, s. 665.

8 Ibidem.

9Wołoszyn-Cichocka A., Konstytucyjny obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku przez władze publiczne, Annales universitatis mariae curie - skłodowska lublin – polonia VOL. LXIV, 1 2017, ss. 229-230.

10Trzciński J.,Wiącek M., Komentarz do Art. 68, [w]: Garlicki L., Zubik M., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz.

Tom II, wyd. II, 2016, system Legalis.

11 Bosek L., Komentarz do art. 86, [w]: red. Safjan M., Bosek L., 2016, Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86 2016, wyd. 1, Legalis.

Powszechnie przyjmuje się, że art. 68 ust. 2-5 Konstytucji stanowi normę programową i w tym samym nie stanowią prawa podmiotowego¹².

Na koniec, należy wskazać, że interpretacja art. 68 Konstytucji powinna być dokonywana przez pryzmat art. 38 Konstytucji, który ustanawia gwarancję ochrony życia każdego człowieka, jak również kolejnego przepisu z art. 30 Konstytucji stanowiącego o godności człowieka. Tym samym art. 68 Konstytucji stanowi o ochronie zdrowia, wynika z gwarancji ochrony życia, która z kolei wynika z godności człowieka¹³.

Charakter pochodny art. 68 Konstytucji w stosunku do art. 31 Konstytucji sprawia, że jest on również objęty zakresem uregulowań zawartych w art. 31 Konstytucji. W związku z tym Państwo jest zobligowane do kształtowania prawa lub wolności osoby, które w tym zakresie uznawane jest za odrębne od obowiązku wynikającego z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Wskazuje się, że kształtowanie praw lub wolności osoby polega na działaniach państwa, które tworzą prawne podstawy do korzystania przez nie swoich praw i obowiązków. Podkreśla się, że kształtowanie prawa nie zawiera w sobie ograniczenia praw i wolności osoby. Jest ono szczególnie ważne z punktu widzenia¹⁴.

12 Wołoszyn-Cichocka A., Konstytucyjny obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku przez władze publiczne, Annales universitatis mariae curie - skłodowska lublin – polonia VOL. LXIV, 1 2017, s. 226.

13Trzciński J.,Wiącek M., Komentarz do Art. 68, [w]: Garlicki L., Zubik M., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz.

Tom II, wyd. II, 2016, system Legalis.

14Bosek L., Szydło M., Komentarz do art. 31, [w]: red. Safjan M., Bosek L., 2016, Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–

86 2016, wyd. 1, Legalis.

Kwestie leczenia osób zaburzeniami zdrowia psychicznego w trakcie tymczasowego aresztu w perspektywie art. 68 Konstytucji

Z punktu widzenia konstytucyjnych gwarancji zawartych w art. 30, 31 i 68 Konstytucji oraz obowiązku nałożonego w ramach wspomnianych artykułów na władzę publiczną dosyć interesująca wydaje się sytuacja osoby, w stosunku do której toczy się postępowanie karne i w trakcie postępowania z uwagi na chorobę psychiczną wymaga ona odpowiedniego leczenia.

W ramach postępowania karnego stan zaburzenia zdrowia psychicznego może prowadzić do wielu konsekwencji procesowych. Pierwszą z nich, jest m.in. zawieszenie postępowania. Instytucja ta w Kodeksie postępowania karnego z dnia 6 czerwca 1997 r.¹⁵została uregulowana w art. 22. Zakresem tej regulacji objęto sytuację, w której w trakcie postępowania wystąpiła długotrwała przeszkoda uniemożliwiająca prowadzenie postępowania. Może to być przeszkoda rozumiana jako taka, która uniemożliwia prowadzenie postępowania i termin jej ustania jest trudny do ustalenia i potencjalnie odległy w czasie, że nie sposób w tym przypadku skorzystać z instrumentu, którym jest odroczenie rozprawy¹⁶. W art. 22 § 1 KPK określono przykładowe sytuacje, w których będziemy mieli do czynienia z zawieszeniem postępowania. Szczególnie interesująca wydaje się w tym zakresie przyczyna w postaci choroby psychicznej lub innej choroby. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że pod pojęciem choroby psychicznej w rozumieniu tego przepisu rozumie się taki stan zdrowia sprawcy, który długotrwale uniemożliwia prowadzenie postępowania. Stan ten powinien uniemożliwiać oskarżonemu składanie oświadczeń procesowych oraz dokonywać określonych czynności procesowych. Innymi słowy, osoba nie może faktycznie brać udziału w postępowaniu oraz bronić swych praw¹⁷. W celu ustalenia charakteru choroby zleca się sporządzenie opinii biegłego w czasie trwania zawieszenia postępowania¹⁸. W wyniku zawieszenia z uwagi na chorobę psychiczną albo też z uwagi na popełnienie przestępstwa w stanie niepoczytalności albo ograniczonej poczytalności zgodnie z art. 260 KPK osoba może być leczona w odpowiednim zakładzie w ramach instytucji tymczasowego. Leczenie w odpowiednim zakładzie, jest również dopuszczalne w przypadku umorzenia postępowania i przed faktycznym skierowaniem sprawcy na leczenie w ramach środka zabezpieczającego¹⁹. Podkreśla się, że

15 Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555.

16 Gensikowski P., Komentarz do Art. 22, [w]: red. Drajewicz D., Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz. Art. 1-424 2020, wyd. 1, system Legalis.

17 Steinborn S., Komentarz do art. 22, [w]: red. Steinborn S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów, LEX/el. 2016.

18 Kurowski M., Komentarz do art. 22, [w]: red. Świecki D., Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2021.

19Stefański R., Zabłocki S., Komentarz do art. 260, [w]: red Stefański R., Zabłocki S., Kodeks postępowania karnego. Tom II.

Komentarz do art. 167-296, Lex 2019.

zakładem, do którego może być skierowana taka osoba, może być zakład zamknięty, jak i zakład otwarty, w którym zapewniany jest nadzór. Zakłady, w których może odbywać się leczenie psychiatryczne, a które są jednocześnie przeznaczone do wykonywania tymczasowego aresztowania, są określone w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 czerwca 2016 r. w sprawie wykazu zakładów leczniczych, w tym psychiatrycznych, przeznaczonych do wykonywania tymczasowego aresztowania oraz warunków zabezpieczenia tych zakładów²⁰. Pierwszy problem, który wymaga w tym zakresie analizy z punktu widzenia gwarancji wynikających z art. 68 Konstytucji, jest fakt, że wspomniane rozporządzenie nie wymienia na tej liście szpitali psychiatrycznych. Pewnego rodzaju bezpiecznikiem w tym przypadku jest § 2 ust. 2 Rozporządzenia, który stanowi, że tymczasowe aresztowane może być wykonywane również przez inne zakłady lecznicze, jeżeli te wykonują świadczenia gwarantowane z zakresu opieki psychiatrycznej w warunkach stacjonarnych. Rozwiązanie to jednak nie jest zupełnym i w praktyce może doprowadzić do braku równego dostępu do leczenia dla tej szczególnej kategorii osób. W związku z tym wymagane są w tym zakresie działania, doprowadzające do sytuacji, w której ilość miejsc dla takich osób była wystarczająca²¹, jak również, ażeby mogły one na równi z innymi osobami mieć dostęp do zakładów psychiatrycznych.

Z drugiej strony, w raporcie RPO o prawach osób tymczasowo aresztowanych w podmiotach leczniczych z dna 12 czerwca 2020 r.²², Rzecznik wskazał na niepokojące praktyki w zakresie przyjmowania do leczenia psychiatrycznego osób tymczasowo aresztowanych, które na to nie wyrażają zgody. W raporcie rozwinięto, że przy skierowaniu tymczasowo aresztowanego do zakładu, w którym wykonywane jest leczenie psychiatryczne, ignorowany jest fakt, że osoba może być przymusowo leczona w szpitalu psychiatrycznym, jedynie, gdy zagraża to jej zdrowiu lub życiu innych osób.

W związku z tym, jeśli osoba tymczasowo aresztowana na podstawie art. 260 § 1 KPK została skierowana do odpowiedniego zakładu bez jej zgodny i przy braku okoliczności, które wyłączają potrzebę wyrażenia takowej zgody, a lekarz, który ją zbadał nie stwierdził, że hospitalizacja jest potrzebna mimo braku zgody, nie powinna ona być w takim zakładzie umieszczona²³, a mimo to w przeważającej ilości przypadków może dojść do takiej sytuacji. Rozwiązania takie wymagają reakcji ustawodawczej z uwagi na potrzebę zagwarantowania praw pacjenta tej szczególnie wrażliwej społecznie kategorii rodzaju osobom. Obowiązek taki może również wynikać również z art. 68

20 Dz.U. z 2016 r. poz. 1733.

21 M. Pyrcak – Górowska, Detencja psychiatryczna orzekana jako środek zabezpieczający w świetle badań aktowych, Kraków 2017, s. 94.

22 RPO o prawach osób tymczasowo aresztowanych w podmiotach leczniczych, źródło:

https://www.rpo.gov.pl/pl/content/rpo-o-prawach-aresztowanych-w-podmiotach-leczniczych dostęp: 20.03.2021 r.

23 Pismo RPO do Dyrektora Generalnego służby więziennej z dnia 8 czerwca 2020 r., ss. 8-9, źródło:

https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/WG%20do%20DGSW%20w%20sprawie%20%20art.%20260%20Kpk%2C%208.06 .2020.pdf dostęp: 20.03.2021 r.

Konstytucji w zw. z art. 30 Konstytucji. Połączenie tych przepisów obliguje do utworzenia systemu, w którym każdy człowiek otrzymuje taki sam dostęp do świadczeń zdrowotnych²⁴. Na poziomie ustawowym, uszczegółowieniem tego obowiązku jest ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Prawa Pacjenta z dnia 6 listopada 2008 r.²⁵, stosowanie której przy skierowaniu na leczenie w ramach tymczasowego aresztowania pozostawia miejsce do usprawnień.

Rozwiązania wspomnianych trudności można poszukiwać w ramach badań prawnoporównawczych. Dla przykładu w szwedzkim systemie obowiązuje ustawa szczególna dotycząca leczenia psychiatrycznego osób z zaburzeniami zdrowia psychicznego, którzy mają status podejrzanego, oskarżonego, skazanego lub osoby odbywającej karę. Jest to ustawa o przymusowym leczeniu sądowo - psychiatrycznym (oryg. Lagen om Psykiatristk Vård)²⁶. Rozwiązanie takie, mając na uwadze szwedzkie doświadczenia, zapewnia klarowność rozwiązań i skuteczną realizację praw pacjenta w stosunku do tej szczególnej kategorii pacjentów.

24Wrześniewska-Wal I., Waszkiewicz M., Hajdukiewicz D., Augustynowicz A., Wybrane prawne i etyczne podstawy działania systemu ochrony zdrowia w Polsce, Studia BAS Nr 4(56) 2018, ss. 60-61.

25 Dz. U. 2009 Nr 52 poz. 417.

26Lagen om Psykiatristk Vård) (1991:1129).

DYI – biohacking jako wyzwanie w świetle art. 68 Konstytucji

Zjawisko DYI biohacking jest stosunkowo nowym trendem, który zakłada możliwość samodzielnego przejścia terapii genowej w warunkach domowych poprzez zakupienie odpowiednich zestawów za pośrednictwem Internetu. Idea ta zakłada, że genetyka i możliwość modyfikowania kodu genetycznego człowieka nie powinna stanowić domeny laboratoriów. Dziś kwestia ta nie jest uregulowana w żadnym państwie. Poszukiwania możliwych rozwiązań podjął się m.in. Niemiecki Urząd ds. Praw Konsumenta, który wydał oświadczenie, zgodnie z którym każda osoba, która zajmuje się inżynierią genetyczną w warunkach domowych, może podlegać karze grzywny lub do 4 lat pozbawienia wolności²⁷. Procedura biohackingu wydaje się szczególnie interesująca z punktu widzenia art. 68 Konstytucji, ponieważ wykazuje potrzebę nowych działań w zakresie działań ochrony zdrowia, jak również w promocji zdrowego trybu życia. Z biegiem rozwoju nauki zmieniają się obowiązki władz publicznych, które nie powinny polegać jedynie na zapewnieniu dostępu do ochrony zdrowia, ale i ograniczać dostęp do procedur, które potencjalnie mogą zaszkodzić osobie. Wydaje się, że w przypadku biohackingu z uwagi na obowiązki wynikające z art. 68 Konstytucji, władze publiczne są zobligowane do uregulowania procesu „domowej inżynierii genowej” i samodzielnej zmiany genomu przez obywateli w warunkach domowych w ramach promowania zdrowia obywateli, jak również ochrony ich zdrowia.

27 https://gizmodo.com/germany-is-threatening-biohackers-with-prison-1792143993 dostęp: 24.03.2021.

Podsumowanie

Klauzula ochrony zdrowia zawarta w art. 68 Konstytucji nakłada na władze publiczne, w ramach których rozumiana jest również władza ustawodawcza obowiązek podejmowania działań w tym również legislacyjnych w zakresie ochrony zdrowia. Mimo dosyć ogólnego określenia obowiązków władz publicznych, połączenie ich z prawem podmiotowym wynikającym z art. 68 ust. 1 Konstytucji prowadzi do wniosku, że to właśnie władze publiczne powinny monitorować system prawny i zjawiska społeczne w celu jak najlepszego zapewnienia realizacji założeń art. 68 Konstytucji. Reakcja ta powinna mieć zarówno charakter reakcji na nowe zjawiska społeczne, jak i usprawnianie istniejących rozwiązań.

Przykładem pierwszego, jest potrzeba reakcji legislacyjnej na zjawisko biohackingu jako potencjalnie niebezpiecznego dla zdrowia poszczególnych osób i społeczeństwa jako takiego oraz z drugiej strony zapewnienie realizacji art. 68 ust. 1 Konstytucji w stosunku do osób, które są skierowane na leczenie w ramach umieszczenia w tymczasowym areszcie.

Bibliografia

Komentarze, monografie i artykuły:

1. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz 2012, wyd. 2, system Legalis.

2. Bisztyga A., Jabłoński M., Gwarancja ochrony własności i innych praw majątkowych, Wrocław 2014.

3. Drajewicz D., Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz. Art. 1-424 2020, wyd. 1, system Legalis.

4. Garlicki L., Zubik M., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom II, wyd. II, 2016, system Legalis.

5. Pyrcak – Górowska M., Detencja psychiatryczna orzekana jako środek zabezpieczający w świetle badań aktowych, Kraków 2017.

6. Safjan M., Bosek L., 2016, Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86 2016, wyd. 1, Legalis.

7. Stefański R., Zabłocki S., Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz do art. 167-296, Lex 2019.

8. Steinborn S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów, LEX/el.

2016.

9. Świecki D., Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2021.

10. Wołoszyn-Cichocka A., Konstytucyjny obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku przez władze publiczne, Annales universitatis mariae curie - skłodowska lublin – polonia VOL.

LXIV, 1 2017.

11. Wrześniewska-Wal I., Waszkiewicz M., Hajdukiewicz D., Augustynowicz A., Wybrane prawne i etyczne podstawy działania systemu ochrony zdrowia w Polsce, Studia BAS Nr 4(56) 2018

Raporty i opracowania popularnonaukowe:

1. RPO o prawach osób tymczasowo aresztowanych w podmiotach leczniczych, źródło:

https://www.rpo.gov.pl/pl/content/rpo-o-prawach-aresztowanych-w-podmiotach- leczniczych dostęp: 20.03.2021 r.

2. https://gizmodo.com/germany-is-threatening-biohackers-with-prison-1792143993 dostęp:

24.03.2021.