Warsztaty rozwijania umiejętności : sztuka

Joanna T o ro w sk a

W arsztaty rozwijania umiejętności - sztuka

W ostatnich latach w kształceniu uniw ersyteck im p e d a g o g ó w coraz wyraźniej obserw uje się rozszerzanie kręgu przedm iotów , których g łów n ym środkiem o ddziaływ ania jest sztuka Obok po d sta w teo retycznych w y chow an ia estetycznego, w y k ła d ó w oraz sem inariów na tem at sztuki, jej w p ły w u na człow ieka w różnych okresach je g o życia, w p ro w a d z a się obecnie do n ow ego program u studiów pe dagogicznych - w arsztaty rozwijania umiejętności - s ztu k a1

Z jaw isk o zainteresow ania się p e d a g o g ó w sztuką i m ożliw o ściam i jej oddziaływ ania nie jest n o w e Jednak obecnie jaw i się ono być tym istotniejszym , iż w Polsce po długim okresie dociekań teorety czn ych na ten temat, jak i praktyki w tym zakresie, obserw uje się teraz n o w ą falę zaintereso w an ia tą dziedziną w ychow ania. C o ra z częściej spotkać się m ożna z w drażaniem now ych p ro g ra m ó w dotyczących w y c h o w an ia estetycznego i artystycznego, skierow anych do dzieci, m łodzieży i dorosłych Fakt ten jest tym ważniejszy, iż w zmieniającej się rzeczywistości sztuka, dzieła sztuki, dziedzictw o ku lturow e - zyskały w artość tow a ru w obecnej rzeczyw istości sztuka m oże służyć ja k o swoiste m edium kom unikacji m iędzyludzkiej, m iędzykulturow ej. Pewien niepokój budzi fakt przesunięcia regularnego kształcenia estetycznego na lata późniejsze (pierw sze program y na poziom ie g im nazjum ) i kształcenie artystyczne i estetyczne w e w cześniejszym etapie (klasy I-YI) jed y n ie w ram ach system u w y c h o w an ia pozaszkolnego.

W iększo ść p o d ejm ow an y ch p roje któ w w odniesieniu do najm łodszych opiera się na przekonaniu, iż dziecięcy odbiorca sztuki stanowi p o do bień stw o odbiorcy dorosłego.

O d m ien n o ść odbiorcy m ałeg o od dorosłego niew ątpliw ie istnieje, lecz dotyczy ona g łów nie poziom u organizacji czynności psychicznych oraz zakresu dośw iadczeń życiow ych i ku lturow ych, które w y zn a c z ają w pewnej mierze m ożliw ości recepcyjne dziecka. Poza tym jednak dzieciom w łaściwe są te same specyficznie ludzkie potrzeby psychiczne i niepokoje, które przeżywają dorośli, a które wynikają z osiągnięcia w rozwoju specyficznej ludzkiej kondycji. (...) Istnieje więc szansa porozumienia psychicznego i przemaw iania do dziecka, jak do istoty ludzkiej w rozwoju, szansa dialogu z dziecięcym odbiorcą1 Będąc dzieckiem jest się istotą, która się staje W y stę p u je tu jako dom inujące nastaw ienie dzieciństw a - nastawienie ku przyszłości Psychika i działalność dziecka zmierza do opanowania rzeczywistości we własnych działaniach, a rozwojowym zadaniem dzieciństw a jest budowanie własnej perspektywy rozwojowej. Tworzenie tej perspektywy w wymiarze prawdziwie ludzkim wymaga odpow iedniego budulca w postaci wzbogacających jednostkę przeżyć i stymulacji kulturowej.

Tworząc sztukę i przeżywając je j dzieła dziecko zyskuje szansę zwielokrotniania tych przeżyć, jakich dostarcza jej świat realny, a zarazem chwilowego uwolnienia się od presji praw i wymagań W' tym świecie obowiązujących. Kontakt z dziełami sztuki czyni więc człowieka

'Om awiane warsztaty nosiły1 początkowo nazwę W arsztaty rozw ijania um iejętności - sztuka Dla dnigiego roku zaproponowano nazwę: S ztu k a i w ychow anie. Przewiduje się również przygotowanie warsztatu: M uzea, g alerie i w ystaw y w w ychow aniu. Zabytki, dzieła sztuki i w ychow anie oraz innych w zależności od potrzeb

i zainteresowań studentów (które na początku warsztatów, są zaw sze rozpoznawane)

:M. Tyszkowa. P rzedm ow a do S ztu k a dla najm łodszych. Teoria - R ecepcja- O ddziaływ anie, pod red. M.

Tyszkowej. Warszawa - Poznań 1977, s. 8.

wewnętrznie bogatszym, pozwalając mu zarazem zyskać poczucie dystansu w stosunku do siebie i do rzeczywistości realnej oraz silę odbicia do przeskoczenia własnych ju ż osiągniętych możliwości. Nic też dziwnego, że coraz powszechniej docenia się wychowujące w najszerszym sensie znaczenie sztuki i je j rolę w rozwoju współczesnego człowieka*. Aby sztuka mogła tę rolę w życiu dziecka odegrać, trzeba j e wprowadzić w j e j świat i nauczyć je korzystania z jej zasobów. Pierwsze kontakty dziecka ze sztuką ir różnych je j formach i tworzenie sztuki dla najmłodszych stają się więc ważnym problemem o wieloaspektowym charakterze (odpowiedni dobór dzieł istotnych wartościowo, zarówno p o d względem artystycznym, ja k i ideowo-moralnym). w tym okresie kształtuje się to, co nazywamy przeżyciem artystycznym, które je st podstawową jednostką wszelkiej dojrzałej recepcji sztuki,4 Potrzeba zatem tworzyć specjalną sztukę dla dziecka Nacisk kładzie się także na rolę ekspresji własnej, akcentując p o d m io to w y charakter edukacji artystycznej i estetycznej z tej perspektyw y docenia się więc coraz powszechniej sztukę dziecka, widzi się potrzebę nobilitacji w y c h o w an ia przez sztukę na poziom ie przedszkolnym i w c zesn oszko lny m

W iek dorastania posiada o g ro m n e znaczenie w procesie rozw oju człow ieka Form uje się w ó w c za s niepow tarzalna, św iadom a samej siebie, jed yn a o so b o w o ść jednostki. Przejście od okresu dzieciństw a do młodości jest okresem trudnym , gdyż jest to czas szybkiego rozwoju poznaw czeg o , wzrastającej spraw ności m yślenia oraz szerokiej g am y przeżyć i uczuć D ośw iadczenia w ynikające z k ontaktów ze sztu ką m o g ą pom agać w kształtow aniu osobow ości i tw o rzy ć fu n d am en ty dalszego rozw oju Sztuka stanowi niezastąpione źródło doświadczeń, w z o rc ó w zachow ania, modeli o so b o w y c h a nawet ideałów Zazwyczaj jednak sztuka w okresie m łodzieńczym oddziałuje mniej w idocznie przez w zm acnianie sił jednostki (rozbudzanie w yobraźni) i o d g ry w a rolę w procesie dorastania dzieci i m łodzieży, a także w dorastaniu, dojrzew aniu człow ieka do różnych zadań w ciągu je g o życia

W odniesieniu zaś do dorosłych doniosłe znaczenie przypisuje się działalności amatorskiej, w trakcie której istnieją duże m ożliwości, jeśli idzie zaró w n o o rozwijanie zainteresow ań sztuką, jak i w sp o m a g an ie ogólnego rozwoju człow ieka oraz p odejm ow anie sam okształcenia właśnie przez sztukę z pe dagogicznego punktu widzenia coraz częściej d oceniana jest również terapeutyczna funkcja sztuki oraz rozum iana jest potrzeba, a nawet k onieczność naw yku o bcow ania z kulturą o wysokim poziom ie artystycznym, odczuw ania potrzeby takich kontak tó w i ko n tem plo w an ia wartości sztuki.

U znając sztukę za środek nauczania i w ychow ania, prezentuje się (w szystkim grupom o d biorców ) - takie dzieła, które powinny stanow ić podstaw ę w y chow an ia Przyjm uje się pow szechnie (za W. Tatarkiew iczem ), że "wydzielone i zaliczone do sztuki zostają tylko te dzieła, które dają "pożyw ienie duchow e" (...)". Do sztuki jest zaliczana jedyn ie ta, która ma transcendentne powołanie. Przy takim d o borze pod nazw ą sztuki zostaje jed y n ie sztuka wielka, trwała, nieprzem ijająca, zwyciężająca czas 6

C oraz jed n ak powszechniej, obok oparcia w y cho w an ia przez sztukę na tradycyjnym ju ż klasycznym materiale, d ostrzega się potrzebę w yk orzystania w w y ch o w an iu sztuki nowej,

"bo przecież w niej dokonuje się ostatnio kardynalne przeobrażenie sztuki, zapowiadające m.

ni. jej dalszy rozwój, ale stawiające już samo przez się poważne problemy do zauważenia, rozpatrzenia i rozwiązania." Jak twierdził autor jednej z najpełniejszych i w yko rzystujących różne dziedziny sztuki koncepcji upow szechniania sztuki - Stefan Szum an "Możemy się na tej nowoczesnej sztuce niejednego nauczyć i niejedno w niej odkryć z tego, co nam się dotąd ir sztuce tradycyjnej jeszcze ukrywało, a też w je j ramach i stylach byłoby niedopuszczalne."1

3Tam że, s.6-7 j a m i e . s.7.

"Zob W. Tatarkiewicz, D efinicja sztuki, w: Studia Filozoficzne. 1971. nr 2.

6Cyt. za P R ozm yslow icz, S ztuka i wychow anie. Wprow adzenie w p ro b lem a tykę. Siedlce 1998. s. 37.

S. Szuman. o sztuce i wychow aniu estetycznym . Warszawa 1990. s i l

N ależy je d n o c z e śn ie zaznaczyć, że w ykorzystanie sztuki nowej w wychow aniu pogłębia złożono ść tego procesu zaró w no w odniesieniu do w y c h o w aw c y j a k o pośrednika w uprzystępnianiu sztuki - jak i do odbiorcy dzieł.x Z daniem wielu p e d a g o g ó w w łaśnie teraz kultura artystyczna naszego stulecia nabiera now ych cech, które pow inna uw zg lęd n iać teoria w y c h o w an ia estetycznego. Sztuka X X wieku uw ażana jest b ow iem przez wielu za cenne źródło wartości w y c h o w a w c z y c h W artości tkw iących im m an entn ie w strukturze dzieł artystycznych, wartości niestety jesz c ze wciąż przez wielu nie postrzeganych z drugiej jed n a k strony podnosi się jedn o c z e śn ie kwestie trudności związanej z o db iorem sztuki współczesnej, nowej. M ów i się o wartościach i a ntyw artościach w kontekście przeobrażeń kultury w sp ó łc ze sn e j.9 Nie m ożna sztuki drugiej połow y X X wieku sprow adzić do sztuki awangardow ej, g d yz obok dzieł aw an g a rd y pow stają cały czas dzieła tradycyjne Poszukuje się zatem now ych relacji m iędzy sztuką, a estetyką, chcąc ustalić, że relacje m iędzy w artościam i estetycznym i sztuki a wartościam i artystycznym i zm ien iają się w raz ze zm ianam i epok historycznych 10

Aby przybliżyć te złożone zagadnienia, autorka spróbuje skupić u w ag ę na bieżących p rzem ianach na różnych poziom ach edukacji w zakresie w y c h o w an ia przez sztukę, a następnie na tym tle z aryso w ać koncepcję w a rszta tó w rozwijania um iejętności dla p e d a g o g ó w w zakresie sztuki.

Przy pod ejm o w aniu tej kwestii należy w p ie rw zaak c e n to w a ć dw a zagadnienia. Po pierwsze, że w szelkie oddziały w an ia w y c h o w a w c z e sztuki u w a a in k o w a n e są zaistnieniem o sobistego przeżycia estetycznego, tzn. faktem naw iązania przez człow ieka w e w nętrznego kontaktu z danym zjaw isk iem estetycznym , intensyfikującego działanie emocji, wyobraźni i intelektu rów nocześnie 11 a zatem w y cho w an ie przez sztukę zacho w uje w łaściw y sens tylko wtedy, gdy sztuka oddziałuje na człow ieka poprzez przeżycie estetyczne (stąd istota b e zp ośredniego kontaktu ze sztuką, mówi się tez o dośw iadczeniu estetycznym).

Ponadto, z treści d oty ch c z a so w y c h rozw azań, w yłania się potrzeba w yjaśnienia pojęcia: wychowawcza funkcja sztuki. Nie sposób zaak c e p to w a ć koncepcję, w świetle której każda funkcja sztuki jest w y c h o w a w c z ą Sztuka m oże spełniać także funkcję a n ty w y c h o w a w c z ą .12 i to należy u św iad om ić przyszłym p e d a g o g o m Tak a też przesłanka tow arzyszy podjętej koncepcji w a r s z ta tó w .11 w trakcie warsztatu om aw ia się w y c h o w a w c z ą funkcję sztuki a także specyfikę w y c h o w an ia przez sztukę w pracy resocjalizacyjnej, rewalidacyjnej i op iek u ńc z o -w yc ho w a w c z e j 14

C hcąc zobaczyć o m aw ia n e zagad nienie z dalszej pe rspektyw y trzeba sięgnąć do rozw ażań d o tyczących obecności w y cho w an ia przez sztukę w nowych pro gram ach w tym zakresie w szkole i poza szkołą. Trzeba tez przypom nieć, choćby najogólniej historyczne tradycje w y cho w an ia estetycznego w Polsce Należy też podkreślić fakt, że lata po drugiej

8R ozm yslo\vicz. op. cii., s. 38.

9Zob. W artości i antyw artości ir kontekście p rzeobrażeń kultury współczesnej. Studia Etyczne i E stetyczne, pod redakcją T. Szkoluta. Lublin 1999.

l0Zob. B Dziem idok. Sztuka, wartości, em ocje. Warszawa 1992. Cyt. za K. Polit. Sztuka aw angardow a a tradycyjne w artości estetyczne, w: W artości i antyw artości >r kontekście p rzeobrażeń ku ltu ry współczesnej.

Stu d ia E tyczne i E stetyczne, op. cit.. s. 205.

111 Wojnar. T eoria w ychow ania estetycznego, Warszawa 1980, s. 151.

i:R ozm yslow icz, op. cit.. s. 40.

13Szerzej o funkcji w ychowawczej sztuki zob. Rozm yslow icz. op. cit.. s. 40- 43.

l4Zob. rozdział VIII: T erapeutyczne a spekty sztuki, w: S ztuka a św iat dziecka, pod red. J Kidy. R zeszów 1996, s.

383-437 i rozdział II: W artości w ychow aw cze sztuki, a także rozdział III: Sztuka w ży ciu i w ychow aniu dzieci i m łodzieży, w: Św ia t człow ieka .świat sztuki, dedykowane Irenie Wojnar, pod red. J. M Śniecm skicgo.

Warszawa 1996. s. 47-216; J. Skupicńska-M ówieńska. W ychow anie p rze z sztuką ja k o m etoda oddziaływ ań resocjalizacyjnych, w: Wina - Kara - Nadzieja - Przemiana, Materiały i Krajowego Sympozjum Penitencjarnego.

K alisz 25-27 września 1996. red J Balccrak. Łódź - Warszawa - K alisz 1998. s 480-484

wojnie światowej, az do lat dziew ięćdziesiątych cechow ał także znaczny rozwój teorii i praktyki w tej dziedzinie 15

Czerpiąc zatem

z dośw iadczeń sięgających jesz c ze końca XVIII wieku w zakresie w y ch ow ania estetycznego w Polsce (działalność Komisji Edukacji N arodow ej, która zwróciła u w agę na rolę edukacji literackiej powiązanej z edukacją obywatelską, na znaczenie poezji, teatru szkolnego i muzyki), p oprzez inne prace, w których interpretuje się w y c h o w a w c z ą rolę sztuki, w pow iązaniu z p o w szech no ścią potrzeb estetycznych i z jej znaczeniem dla pełnego rozwoju człow ieka (poglądy K Libelta, C K Norwida, S Brzozow skiego i innych, zaś szczególnie Janiny M o rtkow iczow ej (O wychowaniu estetycznym, 1903), a później oryginalna koncepcja Stefana Szu m ana (Cel wychowania estetycznego, 1925 i kolejne prace tego autora, z najpełniejszym op raco w aniem pt o sztuce i wychowaniu estetycznym )16 Przypom nieć należy także działalność i publikacje B ogdana Suchodolskiego w zakresie w y chow ania przez sztukę, które nabierają wciąż now ych treści w szerszym kontekście w ychow ania h u m anistycznego, a następnie liczne prace Ireny W o jnar i innych autorów.

N a tej podstawie, sięgając do żyw ych wciąż polskich tradycji w y ch ow ania estetycznego, po drugiej w ojnie światowej do 1990 r Udało się w y p ra c o w a ć w łasną koncepcję tego w ychow ania, obejm u jącego dziedziny (w szkole i poza szkołą): w y chow an ie literackie (Stanisław Bortnowski), w y c h o w an ie m uzyczne (M aria Przychodzińska), w y ch ow anie plastyczne (Helena H o hensee-C iszew ska), w y ch ow anie teatralne (W anda Renikowa), w y ch o w an ie film ow e (Henryk Depta) Koncepcja ta była realizow ana w naszych szkołach i instytucjach upow szech nian ia kultury oraz placów kach ośw iatow o- w ychow aw czych . Najpełniejszy opis tej koncepcji znajdzie czytelnik w pracy pt Wychowanie estetyczne młodego pokolenia, ju ż wcześniej tu cytowanej 17 Koncepcja w ychow ania estetycznego, pom im o swego szczególnego charakteru (lata PRL-u, zm ienność p rog ram ó w w całym system ie edukacyjnym , specyfika p oszczególnych dziedzin w y cho w an ia i odrębności realizacyjne, ze względu na możliwości organizacyjne, treściowe, formalne i inne) nadal stanowi o tradycji w yc ho w an ia estetycznego w Polsce "Wydaje się zatem, że właśnie przygotowanie młodego pokolenia, poprzez systematyczne kształcenie szkolne, kształcenie do aktywności kulturalnej, wyrabianie nawyku częstego kontaktu ze sztuką stanowić może w miarę skuteczny środek na poprawienie w przyszłości dzisiaj obserwowanej złej kondycji partycypacji w kulturze ludzi dorosłych. Systematyczna praca z dziećmi, praca nad upowszechnianiem wartości kultury i jednocześnie akcentowanie swobodnej ekspresji twórczej, stanowią podstawy takiego myślenia o edukacji estetycznej końca X X stulecia."'*

Mówiło się do niedawna o szkolnym programie edukacji kulturalnej jako wyrównywaniu szans, gdyż jedyną jak dotąd instytucją obejmującą programowo wszystkie dzieci była i nadal jest szkolą. 19

Z początkiem n ow ego stulecia na kwestię w y c h o w an ia przez sztukę należy spojrzeć z nieco innej perspektyw y Otóż, nowa sytuacja kulturow a najm łodszego pokolenia zw iązana z przem ianam i ustrojowym i i eko nom icznym i w Polsce w latach dziew ięćdziesiątych ubiegłego wieku, sprawiła, że niezbędna stała się zm iana profilu wielu instytucji kulturalnych,

'^Zob. II stęp. I. Wojnar i W Piclasińskicj. w: W ychow anie estetyczne m łodego pokolenia. P olska koncepcja i dośw iadczenia, praca zbiorowa pod red I. Wojnar i W Piclasińskicj. Warszawa 1990. s 5-13.

16Zob M. M. Tytko. B ibliografia p ra c Stefa n a Szum ana. w Myśl pedagogiczna przełomu wieków, pod red T Aleksandra. Kraków 2001. s. .367-401.

1 W ychow anie estetyczne m łodego pokolenia. P olska ko ncepcja i dośw iadczenia, praca zbiorow a pod red I Wojnar i W Piclasińskicj. Warszawa 1990

18J. G óm icwicz. P rzem iany w sztuce i edukacji w AIY wieku Im plikacje dla teorii edukacji kulturalnej, w:

Edukacja kulturalna i aktywność artystyczna, pod red D Jankowskiego. Poznań 1996. s. 75-90.

I9K. Fercnz. N ie w ykorzystane m ożliw ości edukacji ku lturalnej dzieci, w: Edukacja kulturalna i aktywność artystyczna, pod red D. Jankowskiego. Poznań 1996. s. 123-135.

które dotychczas zajm o w ały się sztuk ą dla dziecka, sztuką skierow an ą do m łodego odbiorcy.

Co ważne, znacznie w ięk szy nacisk po łożony został na tw orzenie i realizow anie nowych p ro gra m ów pracy artystycznej bezp o średn io z dziećmi P rogram y te. nastaw ione dotychczas na tw ó rcz o ść dla najm łodszych, w zbogacone zostały o tw orzenie "z dziećmi". A kty w no ść i w sp ó ln a kreacja uzn an e zostały za w a rto śc io w y i niezbędny elem ent rozw oju osobow ości najm łodszych.

C o rów nie ważne, konsekw entnie, coraz w cześniejsze etapy życia dziecka podd aw ane b y w ają dzisiaj oddziały w an iu sztuki.20 O becnie w ram ach w y cho w an ia p rzedszkolnego (dotychczas n ieo b o w ią z k o w e g o w Polsce, w tym tzw. "zerów ka"),21 o rganizow ane są różnego rodzaju zajęcia edukacyjne dla przedszkolaków , włączające w swój zakres właśnie edukację plastyczną, m uzealną, m uzyczną, teatralną, taneczną, itd . Edukacja taka p o d ejm o w an a jest na przykład przez osiedlow e kluby tw órczości m alucha, akadem ie przedszkolaka, edukacja ta funkcjonuje także pod m ianem zajęć edukacy jny ch dla przedszkolaków , artystycznego klubu m alucha i je s t p rzeznaczona dla dzieci cztero- i pięcioletnich w ramach tych zajęć w p ro w a d z a n e są elem enty tańca, śpiewu, teatru, zajęcia plastyczne, itp

Podobne zadania, rozszerzone najczęściej o zdob y w an ie w iedzy z zakresu kultury w łasnego regionu, w ycieczki turystyczno-krajoznaw cze, naukę na instrum encie m uzycznym , itd., staw iają sobie przedszkola artystyczne, m uzyczne, kładące szczególny nacisk na rozwój własnej ekspresji dziecka, w zb og acenie je g o p ierw szy ch dośw iadczeń ze sztuką i budzenie naturalnej ciekawości d ziecka w tym kierunku

Różne są j ed n a k warunki i m ożliw ości uczestniczenia dzieci w śro dow isk u miejskim i w iejskim Ponadto, z uwagi na fakt, iz zajęcia takie są odpłatne, u czestniczą w nich nie wszystkie dzieci, w środow isku wiejskim w t ego typu zajęciach dzieci biorą udział sporadycznie.21

W a rto przypom nieć, ze w fazie życia szkolnego sztuka w p ro w a d z a w świat wartości wokół ustalonych i u sank cjo n o w an y ch , jest też je d n y m z zasad niczych nośn ik ów dziedzictwa kulturow ego, głównie rodzim ego, z którym ma z h a rm o n iz o w a ć sposób m yślenia i o d czuw an ia dzieci i m łodzieży. 4 Podniesienie poziom u edukacji kulturalnej, budzenie szacunku w obec tradycji, wreszcie przyg oto w anie do tw ó rcz e g o uczestnictw a w ż y c i u kulturalnym i kształtow anie otwartej p ostaw y w obec świata to głów ne kierunki działań w y c h o w aw c zy c h R ozb ud zo n e w cześnie zainteresow ania w wieku przedszkolnym , na etapie nauczania w c z esno szk oln eg o m o g ą być rozw ijane w dalszych okresach edukacji obow iązkow ej (dalsze klasy szkoły podstaw ow ej, g im nazjum ; ścieżki m ię d z y p rz e d m io to w e ).25

N ależy jedn o c z e śn ie podkreślić, ze w y chow an ie estetyczne jest j e d n ą z dziedzin nauczania, które uległy znacznej ewolucji w trakcie przeprow adzanej obecnie w Polsce reformy szkolnictw a N a poziom ie szkoły podstaw ow ej - tem atyka wartości estetycznych m oże być na przykład realizow ana w ram ach program u "Edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w regionie", autorstw a Z Piwońskiej, M Jakubow skiej - Dziedzic, B Magoń, A,

:"Zob. W. SZlufik. Ś w ia t sztuki w oczach dziecka In spiracyjna i kreacyjna ro ta sztuki tr edukacji w czesnoszkolnej, w: Dziecko i sztuka, pod red W Szlufika i A. Pękali. Częstochowa 2000. s 81-85

21 Jak wynika z ostatnich doniesień prasowych, klasę pierw szą rozpoczynać będą niebawem ju ż sześciolatki Por.

W cześniej do szkoły. Dziennik Polski, z dn 27.04.2002 r . s. 1 i 3.

"Przykładowy program autorski Marty Jalochy. S ztu ka ic przedszkolu. Kraków 2000.

23Szerzcj u Ordon, W arunki realizacji za jęć m uzycznych w p rzed szko la ch w iejskich i m iejskich ir ocenie nauczycieli, w : D ziecko i sztuka, pod red. W. Szlufika i A Pękali. Częstochowa 2000. s 81-85.

: ,P. R ozm ysłow icz, Sztuka i wychow anie. W prow adzenie w p roblem atykę. Siedlce 1998. s. 41.

: 'M. Brylska. Spotkania dzieci ze sztuką. "Życic Szkoły", nr 2. 1997. s. 108; A Wielocha, w ja k i sposób p o b u d za m uczniów do aktyw ności tw órczej n a lekcjach p lastyki. "Życic Szkoły" nr 8. 1997. s. 479; J.

Karbów niczek. K ształtow anie p o sta w d ziecka edukacji w czesnoszkolnej w obec w artości estetycznych, w:

D ziecko i Sztuka, op cit.. s. 21-26.

Lobazy, który zaczyna się już w pierwszej klasie szkoły po dstaw ow ej 2<’ Ideą tej propozycji jest zapoznanie dzieci z w łasny m dzied zictw em kultury W edłu g zalozen autorek programu, na poziom ie pierw szych klas zajęcia m ają się o db yw ać w form ie wycieczek, rozm ów , słuchania legend, konkursów , rysowania, zabaw , o dgryw ania scenek, nauki tańcó w regionalnych w starszych klasach w prow a d z a się lekcje m uzealne, uczniow ie piszą artykuły do szkolnej gazetki, tw o rzą mapy, makiety, albumy, piszą op ow iadania

Generalnie w w y ch o w an iu estetycznym p o d s ta w ą jest nauczanie interdyscyplinarne z zastosow aniem m etod aktyw izujących Program nie określa w ym iaru zajęć, poszczególne zagadnienia w p ro w a d z a się więc w ram ach różnych p rze d m io tó w U szczeg óło w ion ą w ersją powyższej propozycji jest program "Edukacja regionalna - dziedzictwo kulturowe w M alopolsce", opracow any dla potrzeb gim nazjum O b e jm uje on wiedzę o dorobku kulturowym , u w aru n k o w a n iac h przyrodniczych, problem atyce ekologicznej M ałopolski, ze szczególnym u w zględn ien iem K rak o w a i je g o okolic. J e d n ą z koncepcji zajęć na tem at sztuki zaplan ow an y ch dla klasy IV-VI szkoły podstaw ow ej jest propozycja utw orzenia przedm iotu b lok o w ego Sztuka, w którego skład miałyby w chodzić zagadnienia z zakresu plastyki i m u z y k i 27

C iekaw a jest również propozycja program u nauczania plastyki w klasach IV-VI autorstw a B. Jakóbik. D uży nacisk położony został w nim na akty w n ą działalność uczniów w ram ach zajęć m ają się o d b yw ać w ycieczki do galerii, m u ze ó w i pracowni artystycznych Dzieci po w inny m ieć jak najwięcej możliwości obcow ania z dziełami sztuki, pięknem natury, wytw oram i przem ysłow ym i, u żytkow ym i i ro zry w ko w y m i R ów nie w ażne w tej koncepcji jest łączenie w iedzy o sztuce z literaturą, teatrem, filmem, plastyką i m uzy ką

W reszcie - kolejnym, w a ż n y m obszarem, w którym w edług program u zreform owanej szkoły, miałoby się o dbyw ać w y cho w anie estetyczne są zajęcia z ję z y k a polskiego, historii i społeczeństw a oraz innych przedm iotów , w ramach których m ożna w p ro w a d z a ć naukę o kulturze i w yc h o w an iu ku w artościom

Z a akcento w an ia wy m aga i e d n ak fak t, że obecny pols k i syste m oświat v i szkolnictw a nie p rzew iduje w swoim program ie o b o w iąz k o wej e d ukacji w z a kresie sztuki w program ach szkolnych (m im o m ożliw ości nauczania w oparciu o autorskie program y, których skuteczność zweryfikuje dopiero czas) nie ma o b o w iązkow ych zajęć z zakresu muzyki, tańca, teatru, dramatu, itd 2X Stąd w yjątko w o w ażna jest rola centrów, ośrodków , do m ó w kultury, m łodzieżo w ych d o m ó w kultury oraz innych lokalnych instytucji kultury (np szkoła, biblioteka, galeria, itd.), na których spoczyw a ciężar przygotow ania m łodych ludzi do odbioru dzieł artystycznych (m. in w zakresie plastyki, muzyki, teatru, itd )

W świetle n aszkicow anych p og lądó w i złożoności problem ów , niezw ykle w ażnym jest przygotow anie pedagoga, w y c h o w aw c y - ja k o pośrednika w uprzystępnianiu sztuki - i j a k o odbiorcy dzieł

Biorąc pod uw agę pow yższy stan rzeczy, w przeważającej ilości szkół państw ow ych, ciężar w y c h ow ania przez sztukę przesunięty został praw ie całkow icie na placówki w y ch ow ania pozaszkolnego Stąd w arto głębiej rozw ażyć w y sun iętą w now ym program ie studiów pedagogicznych w U niw ersytecie Jagiellońskim propozycję kształcenia pedagogów , o specjalności anim acja kultury, resocjalizacja i pedagogika o p iek u ńczo-w ycho w aw cza, przy go to w ującą ich do tych zadań w formie w a rszta tó w Przygotow anie tej grupy p e d a g o g ó w do pełnienia roli wychowawców estetycznych (w g Stefana Szum ana) znacząco m ogłoby wesprzeć działania edukacyjne o profilu w ychow ania przez sztukę

26Zob też E dukacja regionalna dziedzictw o kulturow e tr zreform ow anej szkole, praca zbiorow a pod redakcją Stefana Bednarka. Wrocław 1999.

2 M Tomaszew ska, K. Turów ska-Zakrzcwicz. P rogram nauczania p rzedm iotu blokow ego: Sztuka - p la styka i m uzyka ir klasach 11 - l 7 szko ty p o d sta w o w e j. Gdańsk 1999.

28K raków , M iejskie Instytucje Kultury, Przew odnik, red J. Szulborska-Łukaszewicz. Kraków 2000. s. 6.

Celem warsztatów rozwijania umiejętności - sztuka jest pogłębienie studiów teoretycznych nad społecznym oraz w y c h o w aw c zy m zn aczen iem sztuki i sztuk wizualnych, zw łaszcza w kulturze współczesnej, a także doskonalenie praktyki edukacyjnej realizowanej w szkole i poza szkołą, działanie na rzecz podnoszenia udziału sztuki, w szczególności sztuk w izualnych w całokształcie p rocesó w edukacyjnych, jak rów nież rozw ijanie osobistych zainteresow ań sztu ką Przyjm uje się tu założenie, ze tw órcza aktyw ność w dziedzinie sztuki stanowi p o d s ta w o w ą potrzebę w spólną w szystkim ludziom , a "(...) sztuka je st jedną z najwybitniejszych form ekspresji i porozumienia. Winna więc być uznana za naturalny środek kształcenia u' różnych okresach rozwoju jednostki, inspirowania wartości i umiejętności niezbędnych dla pełnego intelektualnego, emocjonalnego i społecznego rozwoju istoty ludzkiej w ramach wspólnot".19 w trakcie trwania w a rszta tó w akcentuje się potrzebę przy g oto w an ia nauczycieli i p e d a g o g ó w do realizacji n o w y ch zadań edukacyjn ych poprzez liczne prezentacje, dyskusje na tem at różnorodnych m ożliw ości w y ko rzystan ia sztuki w procesie dydak ty czn y m oraz projektow anie w łasny ch działań edukacyjn ych o profilu Sztuka Akcentuje się tak ż e sp raw czą rolę sztuki w kształtow aniu osobow ości m łodego człow ieka

W y c h o w a w c a XXI wieku p o w inien oddziaływ ać sw ą oso b o w o śc ią na w y ch o w an k ó w , znając d oskonale najw ybitniejsze osiągnięcia Polski, E uro p y i św iata z zakresu kultury i sztuki ”(...) pedagog pow inien znać więcej niż dobrze dzieje kultury ludzkiej w aspekcie zm agających się w niej różnych wizji świata i człowieka, a także pow inien um ieć po d ją ć z. nim i krytyczny dialog patrząc na nie przede wszystkim p o d kątem ich zgodności Z rzeczywistością oraz konsekwencji, do ja k ich prow adzą, kiedy zyskają rangę zasad ludzkiego działania kulturotw órczego " , 0

K rakó w i je g o zabytki, historia, kultura i sztuka, stw arzają szczególnie korzystne warunki do realizacji tego przedm iotu Niniejszy projekt stanowi je d n o c z e śn ie próbę p ołączenia w a lo ró w środow iska k ulturow ego tego miasta z w yjątkow ej klasy i ro zm iaa i zespołami z abytków , dzieł sztuki, zapleczem bibliotek i innych źródeł, znajdujących się na terenie tego miasta

N a początku w arsztató w om aw ian e są sposoby p ro w a d z en ia i p rzygo tow y w an ia się do zajęć, zw racające u w ag ę na różne kategorie o d b io rc ó w sztuki (dzieci, m łodzież, dorośli).

Uczy się tu um iejętności gro m adzen ia literatury i sam od zieln ego o praco w yw an ia m ateriałów p op ularyzujących sztukę i ułatw iających kontakt ze sztuką), a także należytej ich prezentacji p oprzez słowo m ówione, filmy, plansze, rysunki własne, odbitki, czy p oprzez w ykorzystanie technicznej m ożliw ości kreacji i reprodukcji najnow ocześn iejszy ch technik kom puterow ych, a także różnorodnych form odbioru (kino, video, telewizja, internet, DVD).

P unktem wyjścia w arsztatów , jest przyjęcie rozum ienia w y c h o w an ia przez sztukę jak o koncepcji w y ch ow a ni a i ntegralnego (H Read, S Szuman, 1 W ojnar) oraz przyjęcie dw óch u zupełniających się w z ajem nie znaczeń sztuki:

. "sztuką są oczywiście dzieła czy wytwory artystyczne;

. sztuką je st również swoiste działanie o charakterze ekspresyjnym i twórczym, działanie potwierdzające obecność żywych, ludzkich przeżyć i problemów, stosunek człowieka do świata i do innych ludzi, ja k to się dzieje w sztuce dziecka. Człowiek kształtuje się zarówno dzięki temu, że czyta, słucha czy ogląda, jak i dzięki temu, że maluje śpiewa czy interpretuje słowa i dźwięki w sposób oczywisty".31

Następnie, bardzo w ażn y m jest przekonanie o wielorakich funkcjach sztuki w ż y c i u człow ieka Z daniem wielu autorów, estetyków i p e d a g o g ó w dzieła sztuki nie tylko b udzą

29Jcst to jedno z podstawowych założeń, przyjmowanych przez M iędzynarodowe Stowarzyszenie W ychowania przez Sztukę (InSEA). Por. http://www.cacpoznan.sylaba.plAadcm ccum .htm . s 5.

30H. Kiereś. S ztuka w obec natury. Radom 2001. s. 204.

311. Wojnar. Integracja w ychow ania estetycznego, tr teorii i praktyce, Warszawa 1975. s. 25.

i aktualizują w odbiorcach przeżycia estetyczne, oddziaływ ując na nich artystyczną i estetyczn ą wartością, lecz stano w ią zarazem swoisty, ale istotny czynnik m oralnego, społecznego i ś w ia to po g lą d o w e g o w ychow ania ludzi. Sztuka, jak żaden m oże inny środek w y cho w aw czy, tow arzyszy człow iekow i przez całe życie, stając się źródłem w ciąż nowych doznań, w ciąż odnawianej w ied zy o świecie i o sobie samym , jest potw ierdzeniem własnej osobow ości w aktach tw órczych

W ostatnich latach, obok tradycyjnych funkcji w y c h o w a w c z y c h sztuki (funkcje poznawcze, rozryw kow e, inspiaijące), podkreśla się szczególnie terapeutyczną i krea ty w n ą rolę sztuki - w arteterapii Akcentuje się rolę sztuki w procesie rewalidacji osób niepełnospraw nych, czy też o d w o ły w an ie się do koncepcji w y cho w an ia przez sztukę jako m etody skutecznych i niezw ykle e fektyw nych od działyw ań resocjalizacyjnych, w tym biblioterapię, dram ę i inne. ’1 Dlatego też w trakcie w arsztató w prezentuje się współcześnie stosow ane form y współpracy z osobami resocjalizow anym i i w ym ag ającym i szczególnych działań op iek u ń c z o -w y c h o w a w c z y c h z w yko rzy staniem sztuki. U czestnicy w arsztatów projektują rów nież w łasne formy działania w oparciu o sztukę w odniesieniu do osób niepełno spraw ny ch czy resocjalizow anych Ć w iczen ia te są tym ciekaw sze dla studentów, gdyż o d w o łu ją się do bieżących w a ru n k ó w t ego rodzaju pracy w ychow aw czej

Kolejnym , nie mniej w ażny m założeniem w a rszta tó w jest oparcie tych zajęć o bezpośredni kontakt z autentykiem Stąd znaczna część zajęć odby w ana jest w muzeach, galeriach, m iejscach zabytkow ych, tw orząc m ożliw ość kontaktu z autentycznym obiektem, a nie kopią, j e d n ą z wielu Jednocześnie prezentując filmy p ośw ięcone sztuce akcentuje się dużą rolę tego środka przekazu, w e w spom aganiu procesu w y ch o w an ia przez sztukę Rów nie w ażna jest własna inwencja i ak tyw ność uczestnika w a rszta tó w przejaw iająca się w indyw idualnym w yb o rze form prezentacji w ybranych tem atów , podjętych w trakcie w arsztatów (fotografia, rysunek, szkic, słowo pisane, etc.).14

W świetle po w y ższych stwierdzeń, akcentujących nie przecenioną rolę sztuki w w y c how aniu, k luczow ym w y d a je się poszukanie i w ska z a nie takich ob sz aró w sztuki, które przedstaw ione uczestnikom w a rszta tó w m ogłyby inspirow ać dalej do p o dejm ow ania w ielorakich działań edukacyjnych i inicjow ania w łasnych pro jek tów z zakresu szeroko rozum ian ego w ych ow an ia przez sz tu k ę .1'

Na wstępie, w ażnym zagadnieniem tu om aw iany m , jest przybliżenie pojęcia sztuki na przestrzeni dziejów: w starożytności, w iekach średnich, O drodzeniu M ówi się też o wyodrębnieniu sztuk pięknych, o sztuce w ciągu wieku XIX i XX, aż po stan o b e c n y .1'’ Przy tej okazji porusza się również zagadnienie antysztuki Przyp o m in a się i p orządkuje takie pojęcia jak: sztuki plastyczne, nazy w ane też pięknymi, obejm ujące architekturę, rzeźbę, m alarstwo, grafikę i rzem iosło artystyczne W yodrębnia się też sztuki wizualne, m ówi się

32Szerzej zobacz H Rcad. W ychow anie p rze z sztukę. Wrocław 1976; H Rcad. S en s sztuki. Warszawa 1982; I Wojnar. Teoria w ychow ania estetycznego - za rys p roblem atyki. Warszawa 1995.

33Zob. J. Skupieńska-M ówieńska. W ychowanie p rze z sztukę ja k o m etoda oddziaływ ań resocjalizacyjnych, w:

Materiały i Krajowego Sympozjum Penitencjarnego. K alisz 25-27 września 1996. pod redakcją J Balccrak.

Łódź-W arszawa-Kalisz 1998. s. 480-484; rozdział VIII T erapeutyczne a spekty sztuki, w: Sztuka a świat dziecka, pod redakcją J. Kida. Rz.eszów 1996. s. 383-433; T Natanson. W stęp do nauki o m uzykoterapii. Warszawa 1979;

J. Jasińska. M u zyko tera p ia p rofilaktyczna. Warszawa 1992 i inne.

34Przvkladow o jako głów ne obszary zainteresowań uczestnicy pierwszej gnipy warsztatów podali następujące tematy: fotografia, malarstwo, nowatorskie metody malarskie, rzeźba, rysunek, sztuka Wschodu, ikony. film.

architektura, architektura drewniana, muzyka, taniec, sztuka secesji, zdjęcia krajobrazów , gotyk, romanizm.

zw iedzanie zabytków, poznawanie galerii, muzeów i w ystaw . zwiedzanie kościołów, sztuki audiowizualne ("sztuka komputerowa" raczej grafika komputerowa, parki i ogrody, sztuka sakralna, architektura kościołów, sztuka użytkowa, powiązania między' sztukami, itd

35V Lowcnfcld. W L. Brittain. Tw órczość a rozw ój um ysłow y dziecka, rozdział: Z naczenie sztuki dla w ychow ania. Warszawa 1977. s 5-16 i kolejne rozdziały tej książki

v’Por. E ncyklopedia M ultim edialna P W N 2000.

0 sztuce sakralnej itd. Zajęcia te podejm ują o dp ow ie d ź na pytanie co to jest sztuka?, p rzedstaw iają w ażn iejsze teorie sztuki i u k a z u ją relację sztuki i rzeczyw istości (prawda, dobro m oralne, piękno), próbują określić miejsce sztuki w kulturze.37

Po tym syntetycznym w p row adzeniu w zagadnienia sztuki przechodzi się do realizacji kolejnych b lo k ów tem atyczny ch D obrym w pro w a d z e n ie m do w idzenia zagadnień sztuki 1 kultury w szerszym k o ntekście było krótkie om ów ien ie najw ażniejszych obiek tó w dziedzictw a kulturow eg o w skali Polski, ze skupieniem uw agi na dziedzictw ie kulturow ym z terenu K ra k ow a i M ałopolski, w trakcie w a rszta tó w przybliżono studentom najw ażniejsze zespoły z a b y tk o w e K ra k o w a (zajęcia terenowe).38

N astępnie, na przykładzie Plant Krakowskich, w p isa nych w r. 1978 w raz ze W z gó rz e m W aw elskim , Starym M iastem w o brębie Plant i m iastem K azim ierzem ze Stradom iem i P odgórzem , na Listę Św iatow ego D ziedzictw a K ulturalnego i N aturalnego U N E S C O , o m ó w io n o tem aty sztuki ogrodow ej, architektury rezydencjonalnej, kamienic pow stałych w ciągu X IX w. P rzypom niano zjaw isko m ecenatu kulturalnego, m ów iono 0 szczególnej roli, ja k ą odegrał w ciągu X IX stulecia K raków, akcentując akcję w znoszenia pom n ikó w , rzeźb upam iętniających w ażn e dla Polski w y d arzenia historyczne i literackie, przyp o m niano podstaw y prog ram u ideow ego fasad X IX -w ieczny ch kamienic, którym często, z racji okresu z a b o ró w w y zn aczan o szczególną dyda k ty c z n ą rolę do spełnienia w o b ec narodu, historii i kultury polskiej, itd, w ramach w łasn ych p ro je k tów uczestnicy w arsztatów przygotowali autorskie adaptacje pedagogiczne w yb ra n e g o ogrodu dzisiejszych Plant (osiem ogrodów ), uprzednio zapo zn aw szy się z n iezw yk łą historią Plant krakow skich i p o zn aw szy - zw iedzając każdy ich ogród, w ten sposób nastąpiło je d n o c z e śn ie zapoznanie studentów z pod staw o w y m i problem am i sztuki ogrodow ej, jak o części integralnej historii sztuki, p oznanie jej specyfiki oraz otworzyła się m ożliw ość projektow ania działań ed ukacyjnych 1 w y c h o w a w c z y c h w parkach. Przy tej okazji o bjaśniono rów nież p o d sta w o w e term iny z zakresu rewaloryzacji W p ro w a d z o n o rów nież pojęcie krajobrazu kulturow eg o - gotyckiego, renesansow ego, baro k o w ego , itd., którym p rzesycon e są widoki Plant

Uczestnicy w arsztatów , w czasie zajęć terenowych, poszerzyli rów n ież sw oją wiedzę na tem at architektury X IX w., jej g łó w n yc h form (pałac, rezydencja, dworek, kamienica, itd ), poznali najw ażniejsze etapy kształtow ania się śródm ieścia Krakowa, w je g o aspekcie kulturowym , architektonicznym i społecznym. Przy tej okazji p rzyw oły w a ne były liczne instytucje kultury znajdujące się w najbliższym sąsiedztw ie Plant w ów c za s funkcjonujące (kina, teatry, ogródki kawiarniane, sale balo w e i inne), w czasie opro w adzan ia po ogrodach uczestnicy w a rszta tó w mieli okazję sk onfrontow ania sw oich um iejętności w roli przew odnika po sztuce (przegląd form i stylów od średniow iecza aż po czasy nam w spó łczesne) oraz um iejętności popularyzacji sztuki. Przy tej okazji p o rusz on o rów nież zagadnienia turystyki edukacyjnej i sam okształcenia przez sztukę, tak w ażne i obecnie pow szechn ie doceniane wśród p e d a g o g ó w w nurcie w y cho w an ia przez sztukę

W ram ach w a rszta tó w p rojektow ano rów nież trasę wycieczki, po najbliższym otoczeniu,Instytutu Pedagogiki UJ przy ul B atorego 12. Poznano więc otoczenie Collegium Sanockiego, w obrębie ul Stefana Batorego, Łobzow skiej, Garbarskiej i ul Karmelickiej, w skazując zach o w a n e przykłady architektury rezydencjonalnej (pałacyk T adeusza Stryjeńskiego, ul Batorego 12; pałac hr. Filipa Poku tyń skieg o przy ul Karmelickiej 29, czy k am ienice przy ul. Karmelickiej 27, gdzie znajd ują się piękne witraże o roślinnych m otyw ach secesyjnych). Z w ie d z o n o także dom narożny przy ul Karmelickiej 35 i ul B atorego - K am ien icę Pod Pająkiem (1889), dom w łasny w ybitnego krakow sk iego architekta Teod ora Talowskiego.

3 Zob H Kicrcś. S p ó r o sztuką. Lublin 1996.

38A Gaczol. K raków - obow iązek w obec dziedzictw a, w: Spotkania z zabytkam i, nr 8. Warszawa 2000. s. 6-10.

W trakcie w arsztató w poznano również najbliżej p oło żone obiekty sztuki sakralnej.

Tem at sztuki sakralnej, jej ś ro d k ów wyrazu, jakim i się posługuje oraz wciąż niezau w ażaną rolę w w y c how aniu, resocjalizacji szczególnie interesował u czestnik ów warsztatów. Były to kolejno: Kościół XX. Z m a rtw y c h w stań c ó w przy ul Łobzow skiej (neorom ański) jako przykład kościoła pow stałego w ciągu XIX wieku i b a ro k o w y Kościół K arm elitów T rzew iczk ow ych na Piasku (zadaniem było przygotow anie w łasneg o projektu wycieczki przeznaczonego dla danego odbiorcy w wieku przedszkolnym , w czesno szk oln ym itd.).

Poznano rów nież najw ażniejsze zabytki kościoła franciszkanów.

Architektura, ja k o dziedzina w iodąca sztuki, o m ó w io n a została głów nie na przykładzie kilkunastu obiektó w sztuki świeckiej i sakralnej (głów nie obrzeża Plant) Z w ie d z o n o także Pałac Sztuki, jak o przykład pierw szego budynku secesyjnego w Krakowie i przykład idei syntezy sztuk. Zajęcia takie miały charakter zajęć terenowych, połączonych z oglądaniem pobliskich z a b y tkó w z różnych dziedzin sztuki (rzeźba, architektura, m alarstwo itd ) . Interesującym elem en tem tych zajęć była m ożliw ość opracow ania wycieczki turystyczno-krajoznaw czej po K rakow ie lub po własnym regionie, akcentująca walory ed uk acy jn o -w y c h o w a w c z e po zn aw an ych m iejsc.39 Przy tej okazji zapoznano uczestników w arsztatów z p o d sta w o w ą literaturą z zakresu kultury i sztuki, historii K rakow a (Encyklopedia Krakowa i Kromka Krakowa, Słownik turystyczno-krajoznawczy Polski, dostępne przew odniki po K rakow ie i okolicy (cykl Kultura i natura w krajobrazie .Jury)).

Następnym , w ażn ym elem entem zajęć była prezentacja obrazu, przyg o to w ana przez uczestn ików w arsztatów w oparciu o prace m onograficzne pośw ięcone poszczególnym artystom Przedstaw iono także opracow anie J B u szyń sk ieg o i A Osęki, 100 najsłynniejszych obrazów. W a rsz a w a 1990 oraz w ybrane album y m o nograficzne Prezentacja obrazu w m uzeum zilustrow ana została projekcją w ybranych film ów z cyklu Podróże Siostry Wendy Beckett 40 Z ajęciom tym tow arzyszyło o m ów ienie jed n e g o w w ybranych przez siebie ob razów wraz z opisem i w ła sn ą interpretacją Przy okazji opisu obrazu skupiono się na roli barwy i znaczeniu jęz y k a form oraz barw w procesie porozum iew an ia się. Przyp om nian o symbolikę kolorów: czerwieni, zieleni, błękitu, żółci, o ddziaływ anie barw na ludzką psychikę (chiroterapia) Podkreślono p o now nie rolę kontaktu z autentykiem oraz przypom niano najw ybitniejsze zbiory m alarstw a krakow skich m u ze ó w (P ań stw o w e Zbiory Sztuki na W aw elu, zbiory M uz eum N a ro d o w e g o w Krakowie, kolekcja M u z eu m H istorycznego Miasta K rak ow a oraz inne zbiory w kościołach i klasztorach Krakowa, zbiory w galeriach a także kolekcje prywatne).

W czasie w arsztató w w yśw ietlon o rów nież przeźrocza ilustrując okres baroku w sztuce na przykładzie z a b y tk ó w sztuki sakralnej Krakowa, a także zaprezentow ano n ajw ażniejsze zabytki pobliskiego kościoła ojców franciszkan ów witraże Stanisława W yspiańskiego, przedstaw iające Boga Stwórcę, Sw Franciszka z Asyżu, bł. Salomeę, galerię portretów bisk upó w krakow skich, obrazy Józefa M ehoffera przedstaw iające stacje Drogi Krzyżowej, n a m alow an e w i a t a c h 1933-46). Odbyły się także liczne pokazy barw nych ilustracji z alb u m ó w i prezentacja fotografii daw nych oraz współczesnych

Z kolei blok tematyczny: Moje własne hobby, mój region - sztuka i kultura fmuzyka, teatr, fotografia, itd ) dotyczył przygotow ania m ateriałów w łasn ych Zbieranie literatury na ten temat oraz przygotow anie krótkiej prezentacji sw ojego hobby, zw iązanego ze sztuką - odbyw ało się przez cały czas trw ania w arsztató w O w ocem tych p oszukiw ań była prezentacja w łasnego regionu, połączona z projekcją film ów z serii Katalog Zabytków Sztuki w Polsce N a w arsztatach wielokrotnie prezento w an o także Katalog Zabytków Miasta Krakowa,

'Dobrowolska A . Tom aszkiew icz F.. P rzew odnik p o Krakowie, oprać, specjalnie dla wychow awców, organizatorów w ycieczek m łodzieży oraz ludow ych. Kraków ok 1929.

"'Siostra Wcndy Bcckctl przy współpracy Patncii Wright, H istoria m alarstwa. W ędrów ki p o historii sztuki Z achodu, (tłum. H. Andrzejewska, I. Zych). Warszawa 1996.

o m aw iano g rom ad zen ie informacji i m ateriałów rekla m o w y ch na tem at sztuki i kultury w łasneg o regionu czy miasta. Przedstaw iono rów nież w y d a w n ic tw a p o p ularno nau kow e m. in Bartłomieja K aczorow skiego, Dzieje Polski, o sztuce w Polsce, W a rszaw a 1991 oraz czasopism a ''Spotkania z zabytkami''. Z ajęciom tow arzy szyła lektura innych ciekaw ych czasopism na tem at sztuki. W skazano, jak z nich korzystać oraz jak ie zbiory biblioteczne, encyklopedie i pakiety m ultim edialne m ożna w yk orzy stać w warsztatach rozwijania um iejętności - sztuka, akcentując rolę sam okształcenia w edukacji i w ycho w aniu . D okonano także przeglądu bieżących publikacji z zakresu sztuki, przydatnych dla p e d ago ga.41

W trakcie zajęć, o bliczonych na piętnaście dw u g o d z in n y c h spotkań prezen tow ana była szczegółow a literatura przedm iotu z zakresu w ybranych zagadnień sztuki oraz spo sob ó w popularyzacji sztuki w odniesieniu do różnych grup w ie k o w y c h u czestn ik ów zajęć, jak i p o szczeg ólny ch dziedzin sztuki. Projektow ano formy pracy w po w iązaniu ze sztuką, szukając odpow iedzi na pytanie: ja k ą rolę m oże spełnić sztuka sakralna w resocjalizacji, czy w działaniach o pieku ń c z o -w y c h o w a w c z y c h , czy ja k a jest rola sztuki i jej różnych dziedzin w pracy an im a to ra kultury w XXI wieku?

Z ajęciom tow arzy szy ła lektura bieżących artykułów, d o k u m en tujących w ydarzenia z zakresu praktyki o p iek u ńczo -w y ch o w aw czej i resocjalizacyjnej, których nadrzędnym celem było o d najdyw an ie n o w y ch relacji: sztuka i w ychow anie. W śró d przytoczonych wielu przyk ład ów w arto w y m ienić choć kilka z nich N a przykład: opieka nad osobami n iepełnospraw nym i i o rg an izow anie dla nich k o n k u rsó w rysunkow ych, gier i zabaw, k o ncertó w oraz innych form aktyw izujących. W yk orzy stu jąc różne źródła o m ó w iono w ażniejsze inicjatywy z terenu K rakow a, jak i program "Spróbujm y razem", em itow any w sobotę w godzinach rannych przez p rogram drugi T V P

W to k u zajęć, na etapie i roku studiów licencjackich w p ro w a d z e n ie form w arsztatow ych, angażujących studentów, pozwoliło zintensyfikow ać działania w kierunku rozw ijania zainteresow ań sztuką. W iele osób wybrało różne techniki ekspresji rysunek, fotografię, szkic, linoryt, opis, itd w trakcie w arsztatów , obok w y k o n y w a n y ch p ro je k tów działań edukacyjnych z w y ko rzy staniem sztuki, studenci zapoznali się z p o d sta w o w ą literaturą z zakresu m ożliw ości w y c h o w aw c zy c h sztuki i jej wielorakich funkcji. Rów nolegle zdobyw ał i system atyzo w ał w ied zę na tem at sztuki i m ożliw ości jej odbioru 4i

D ocenienie roli sztuki w w y c h o w an iu stawia j ą w u p rzyw ilejo w an ym m iejscu - w centrum zainteresow ań uczestn ik ó w w arsztatów , stąd w trakcie zajęć były rów nież w łączane inform acje na tem at w ystaw bieżących, odbyw ających się w K rak o w ie i w ażniejszych w y sta w m ających m iejsce w Polsce, w program ie w a rszta tó w przew idziane zajęcia terenow e od byw ały się: w m uzeach, kościołach, parkach, ciekaw ych architektonicznie obiektach i innych - stanow iąc p o d staw ę kontaktu ze sztuką.

R easum ując, zajęcia terenowe, zajęcia w arsztatow e, o pracow ania pisem ne o różnym charakterze i formie, prace p rzeznaczone dla poszczeg óln ych grup w ieko w ych przyniosły wiele interesujących prac. w przyszłości zajęcia te o bejm ą o m ó w ienie takich tem atów , jak:

rola sztuki sakralnej w edukacji, projektow anie zajęć edukacyjn ych w środow isku parku, rola internetu w w y ch o w an iu przez sztukę, przygotow anie do odbioru sztuki współczesnej i inne.

"Sztuka, wyrażając to, co dzieje się między człowiekiem a światem oraz w wewnętrznym świecie człowieka, stanowi niezastąpione źródło doświadczeń, pozwalających

4IK. Zwolińska. A Sala h istoria sztuki, Warszawa 1995: S ło w n ik te rm inologiczny sztuk p ięknych. W ydanie Nowe.

Warszawa 1996: D zieje sztuki p o lsk ie j dla pedagogów , autorstwa J. Samka. Kraków-Przemyśl 1999 i in n y c h

42S ztu ka dla najm łodszych. Teoria. Recepcja. O ddziaływ anie, praca zbiorowa pod redakcją M. Tyszkowej.

Warszaw a-Poznań 1977; Sztuka dla dzieci szkolnych, T eoria-R ecepcja-O ddzialyw anie. praca zbiorowa pod redakcją M Tyszkow ej, Warszaw a-Poznań 1979; S ztuka i dorastanie dziecka, praca zbiorow a pod redakcją M.

Tyszkowej. Warszawa -Poznań 1981. s. 22-91; S ztuka a św iat dziecka, red. J. Kida. R zeszów 1996: P.

Rozm yslow icz, Sztuka i wychow anie. U prow adzenie w p roblem atykę, Siedlce 1998; Sztuka. N auczyciel. Uczeń, pod redakcją J. Plisieckicgo. Lublin 1997 i inne prace pośw ięcone relacji sztuka - wychowanie.

zdobyć umiejętność artykułowania ludzkich problemów egzystencjalnych i ujmowania ich

M’ kategoriach wspólnych dla danego kręgu kulturowego. Doświadczenia tr kontaktach ze sztuką bywają także źródłem wzorców zachowania, modeli osobowych akceptowanych we własnym rozwoju, a także ideałów życiowych młodzieży. Na ogól jednak sztuka oddziałuje w sposób mniej specyficzny - poprzez wzmacnianie sil wewnętrznych jednostki. Dzięki temu może także spełniać ważną funkcję kompensacyjną i katarktyczno-terapeutyczną. ir ten sposób może odgrywać istotną rolę zarówno w procesie dorastania młodzieży w jego aspekcie społeczno-kulturowym, jak i w dorastaniu człowieka do różnych nowych zadań w toku całego ludzkiego życ ia "4*

Podjęte zagadnienie w y m a g a jeszcze pogłębionej literatury przedm iotu, przem yśleń i uzupełnień Stanowi ono jed n o c z e śn ie w yz w an ie dla wielu pedagogów , chcących znaleźć odpow iedź na pytanie: Jaki je s t sens sztuki w w y ch ow aniu i edukacji u progu XXI w ie k u 9 w tym teź kontekście w arto zadać pytanie: Jaki charakter będzie mieć relacja sztuka i w y c h o w an ie w n adcho d zący m stuleciu9 O ptując za m ądrą o b ecn ością sztuki w edukacji, w arto dziś przyp o m n ieć słowa Lukiana z Sam osat (ok 120-po 180): "Kto posiadając kulturę, patrzy na rzeczy piękne, nie poprzestanie na tym, by samym wzrokiem przeżywać przyjemności, nie będzie milczącym widzem piękna, lecz w miarę możliwości będzie się

starać, by trwając w kontemplacji wzrok zastąpić myślą. 1,44

Bibliografia:

Siostra W end y Beckett przy w spółpracy Patricii W right, Historia malarstwa. Wędrówki po historii sztuki Zachodu, (tłum. H A ndrzejewska, I Zych), W arszaw a 1996.

D obrow olska A., To m aszk iew icz F., Przewodnik p o Krakowie, oprać, specjalnie dla wychowawców, organizatorów wycieczek młodzieży oraz ludowych, K ra kó w ok.

1929.

Dzieje sztuki polskiej dla pedagogów, autorstw a J Samka, K raków -Przem yśl 1999 i innych Ferenz K , Nie wykorzystane możliwości edukacji kulturalnej dzieci, w: Edukacja kulturalna

i a k ty w n ość artystyczna, pod red D. Jankow skiego, Poznan 1996, s. 123-135.

Gaczoł A., Kraków - obowiązek wobec dziedzictwa, w: Spotkania z zabytkami, nr 8, W arszaw a 2000, s. 6-10.

G órniew icz J , Przemiany w sztuce i edukacji w X X wieku Implikacje dla teorii edukacji kulturalnej, w: Edukacja kulturalna i a ktyw ność artystyczna, pod red D Jankow skiego, Poznań 1996, s. 75-90.

Kiereś H., Sztuka wobec natury, R ad o m 2001.

Low enfeld V., Brittain W. L , Twórczość a rozwój umys/owy dziecka, rozdział: Znaczenie sztuki dla wychowania. W arszaw a 1977, s. 5-16 i kolejne rozdziały tej książki

R ozm ysło w icz P., Sztuka i wychowanie. Wprowadzenie w problematykę, Siedlce 1998

Sku pieńska-M ów ień sk a J , Wychowanie przez sztukę ja ko metoda oddziaływań resocjalizacyjnych, w: W ina - Kara - Nadzieja - Przemiana, M ateriały i K rajow ego S ym pozjum Penitencjarnego, Kalisz 25-27 września 1996, red J Balcerak, Lódź - W a rszaw a - Kalisz 1998, s 480-484

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, W y danie N ow e, W arszaw a 1996

Szlufik W,, Świat sztuki w oczach dziecka. Inspiracyjna i kreacyjna rola sztuki w edukacji wczesnoszkolnej, w: Dziecko i sztuka, pod red W Szlufika i A Pękali, C zęstochow a 2000, s. 81-85

Sztuka a świat dziecka, pod red. J. Kidy, R z e sz ó w 1996

43S ztu ka i dorastanie dziecka, pod redakcją M Tyszkowej. Warszawa - Poznań 1981. s. 8 u O sztuce aforyzm y i sentencje, wy brał i opracował Adam Łaski. Warszawa 1995. s. 95.

Sztuka dla dzieci szkolnych, Teoria-Recepcja-Oddziaływanie, praca zbioro w a pod redakcją M.

Tyszkow ej, W a rszaw a-P o znań 1979

Sztuka dla najmłodszych. Teoria. Recepcja. Oddziaływanie, praca zbiorow a pod redakcją M Tyszkow ej, W a rszaw a-P ozn ań 1977.

Sztuka i dorastanie dziecka, praca zb iorow a pod redakcją M Tyszkow ej, W a rszaw a -Poznań 1981.

Sztuka. Nauczyciel. Uczeń, pod redakcją J Plisieckiego, Lublin 1997 Szum an S , o sztuce i wychowaniu estetycznym, W a rszaw a 1990

Świat człowieka świat sztuki, dedykowane Irenie Wojnar, pod red. J M Sniecińskiego, W a rsz a w a 1996.

T atarkiew icz W , Definicja sztuki, w: Studia Filozoficzne, 1971, nr 2.

Tytko M. M , Bibliografia prac Stefana Szumana, w: Myśl pedagogiczna przełom u w ieków , pod red T. A leksandra, K ra ków 2001, s. 367-401.

W ojn ar I , Integracja wychowania estetycznego, u teorii i praktyce. W a rsz a w a 1975.

W ojnar I , Teoria wychowania estetycznego, W a rszaw a 1980

Wychowanie estetyczne młodego pokolenia. Polska koncepcja i doświadczenia, praca zb ioro w a pod red I. W ojn a r i W. Pielasińskiej, W a rszaw a 1990.

Z w o liń sk a K., M ała historia sztuki, W a rszaw a 1995.

Sum m ary

W orkshops o f developing skills - art

The present situation in Poland o f the education thro ug h art is under consideration.

The auth or deals with the education through art for social w o rk ers and culture and education students, which at the begin nin g o f the 21 st century can be again the so-called "aesthetical teachers" w ho would enable the children, the youth and the adults to be in contact with art.

The specific situation o f so m e p ro g ra m m e s concerning art education is presented which now has to be supported by m any subjects, a m ong which teachers should play an active role. In the com ing century the g ro w in g role o f the art can be seen as the w ay o f com m u nicatio n betw een nations and cultures

Tłum aczen ie w łasne