Widok Językowy obraz świata w gwarach przegląd dokonań

(1)

ANNA TYRPA

Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków Akademia Świętokrzyska w Kielcach

Językowy obraz świata w gwarach (przegląd dokonań)

Badanie językowego obrazu świata zainicjował w Polsce Jerzy Bartmiński.

Metodologia została wypracowana przez niego i jego współpracowników w związ- ku z przygotowywaniem słownika etnolingwistycznego, którego zeszyt próbny jest zatytułowany Słownik ludowych stereotypów językowych (SLSJ 1980), a sam słownik – Słownik stereotypów i symboli ludowych (SSiSL 1996; 1999). Oba tytu- ły zawierają przymiotnik ludowy, co wskazuje, że w tej właśnie odmianie języka początkowo szukano językowego obrazu świata. Wprawdzie w ciągu około trzy- dziestu lat, jakie upłynęły od czasu rozpoczęcia prac związanych z odkrywaniem polskiego obrazu świata ukrytego w języku, badania rozwinęły się i objęły inne odmiany języka (potoczną, artystyczną, środowiskową), to odmiana ludowa po- została nadal przedmiotem zainteresowania etnolingwistów.

W niniejszej pracy zostaną zreferowane publikacje, które dotyczą języko- wego obrazu świata w gwarach. Mówiąc gwary, mam na myśli nie tylko wiejską mowę potoczną, ale również jej styl artystyczny, a nawet (w niektórych wypad- kach) język utworów literackich pisarzy pochodzenia wiejskiego lub stosujących stylizację dialektalną. Trudno byłoby oddzielić prace operujące gwarą potoczną od tych, które analizują teksty folkloru, bo często badacze biorą pod uwagę oba typy źródeł. Tak przede wszystkim postępują autorzy SSiSL, czyli twórcy meto- dy. Sądzę zresztą, że jeśli chodzi o odkrywanie wizji świata, hierarchii wartości, wyobrażeń o różnych elementach rzeczywistości, podział na mowę potoczną i styl artystyczny nie jest istotny. W obu wypadkach mamy do czynienia z tą samą men- talnością – tradycyjną mentalnością mieszkańców wsi.

Stan badań nad ludową wizją świata odczytywaną z języka przedstawię w ko- lejności zbliżonej do projektowanego układu tomów SSiSL. Będą to: 1) niebo, 2) między niebem a ziemią, 3) ziemia, 4) woda, 5) ogień, 6) rośliny, 7) zwierzęta, 8) ludzie, 9) religia i demonologia.

druk_JaK_20.indd 297

druk_JaK_20.indd 297 2008-06-06 10:15:262008-06-06 10:15:26

Język a Kultura 20, 2008

(2)

Wszystkie opracowania mają na celu pokazanie, czym w tradycyjnej kulturze polskiej są wymienione elementy świata i ich składniki.

1. Niebo

Niebo to artykuł Jerzego Bartmińskiego i Stanisławy Niebrzegowskiej otwie- rający I tom SSiSL (1996a). W tym opisie wyraźnie widać dwojaki obraz nieba:

ﬁ zyczny i religijny. Jest ono pojmowane jako kopuła nad ziemią, której wygląd decyduje o pogodzie, co ma znaczenie w licznych przepowiedniach meteorolo- gicznych. Jest też siedliskiem istot związanych z sacrum i miejscem, do które- go zdążają ludzie. J. Bartmiński jest również autorem artykułu Niebo się wsty- dzi (1988a), w którym zwrócono uwagę na animistyczne traktowanie przyrody (w tym wypadku nieba) właściwe kulturom pierwotnym.

Liczne opracowania dotyczą też ciał niebieskich: Słońca, Księżyca i gwiazd.

Ludowy stereotyp słońca aż trzykrotnie został przedstawiony w formie deﬁ ni- cji kognitywnej, przy użyciu faset: jako opracowania J. Bartmińskiego w SLSJ (1980a), a wraz z S. Niebrzegowską najpierw w postaci propozycji leksykogra- ﬁ cznej w 6 tomie „Etnolingwistyki” (1994), następnie w formie artykułu do SSiSL (1996b), gdzie towarzyszą mu mniejsze prace dotyczące wschodu, zachodu i za- ćmienia Słońca. Ponadto S. Niebrzegowska zajęła się takimi użyciami leksemu słońce, w których jest ono traktowane jako żywa istota (1986).

Ci sami autorzy przygotowali do SSiSL artykuł Księżyc i wiele prac pod- rzędnych w stosunku do niego: Nów, Półpełnia, Pełnia, Księżyc do pełni, Wiotek, Puste dni, Zaćmienie księżyca (Bartmiński, Niebrzegowska 1996c). Specyﬁ ka księżyca polega na tym, że zmienia się jego postać, wobec czego obserwujący go ludzie nie pozostają obojętni. Wanda Budziszewska (1999) jest autorką opra- cowania, w którym na szerokim tle słowiańskim przytacza też polskie relacje gwarowe. Rozpatruje w nim stosunek ludzi do dwóch postaci księżyca: młodego i starego. Nów jest też przedmiotem odrębnego opisu S. Niebrzegowskiej (1992).

Stereotypem księżyca w twórczości Władysława Orkana, pisarza pochodzącego z Gorców, zajęła się Józefa Kobylińska (2004).

Gwiazda to artykuł Jadwigi Chodakiewicz w SLSJ (1980), a Gwiazdy – S. Niebrzegowskiej w SSiSL (1996). Oprócz ogólnego opisu tych ciał niebieskich sporządziła ona wiele charakterystyk poszczególnych gwiazd i gwiazdozbiorów, które były wyróżniane i nazywane w polskiej kulturze ludowej, a już same ich na- zwy mówią wiele o wyobraźni i skojarzeniach mieszkańców wsi. Należą tu m.in.:

Jutrzenka, Gwiazda Wieczorna, Północna, Betlejemska, spadająca, Gwiazda Kło- su Pszenicznego, Kometa i konstelacje: Wielki i Mały Wóz, Kosiarze, Odbieracz- ki, Baby, Krzyż Święty, Koło Świętej Katarzyny, Waga, Sznurek z guzami, Sito, Baran oraz Droga Mleczna i Zorza. S. Niebrzegowska jest też autorką publikacji Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata (1999a).

druk_JaK_20.indd 298 2008-06-06 10:15:262008-06-06 10:15:26

(3)

2. Między niebem a ziemią

W tym punkcie przypomnimy opracowania dotyczące zjawisk meteorolo- gicznych, czyli tych, które pochodzą z nieba, ale ich skutki są odczuwane na zie- mi. J. Bartmiński (1988b: 175–176) zarysował projekt deﬁ nicji kognitywnej desz- czu, a Urszula Majer-Baranowska (1986) ukazała na materiale pieśni ludowych jego erotyczną symbolikę. O wietrze i jego animistycznym traktowaniu w kul- turze ludowej pisała Grażyna Bączkowska (1986). Anna Koper przedstawiła ha- sła, które będą się składać na trzecią część I tomu SSiSL: pogoda, niepogoda, bu- rza, piorun, grzmot, błyskawica, deszcz, śnieg, grad, chmura, obłok, mgła, szron, rosa, susza, słota.

3. Ziemia

Ziemia, różne formy terenu, materia, która pokrywa jej powierzchnię, też została dokładnie opisana przez etnolingwistów. O bogatej symbolice ziemi pisał Donat Niewiadomski (1986). On też jest współautorem (z J. Bartmińskim) ob- szernych artykułów Ziemia i Podziemie w SSiSL (1997; 1999a–b). J. Bartmiński napisał szkic o pocałunku ziemi (1998).

Wiele portretów form przestrzeni naturalnej jest dziełem Jana Adamowskie- go (1986; 1992; 1999a–g). Zajął się on etnolingwistycznym opisaniem lądu, góry, doliny i dołu, groty, pieczary, jaskini, jaru i wąwozu. Doczekała się też opraco- wania swego językowego obrazu pewna konkretna góra – Babia Góra, bohaterka poezji twórców z Orawy (Zgama 2005).

Tereny podmokłe są tematem kolejnego bloku artykułów w SSiSL, t. I, cz. 2, autorstwa S. Niebrzegowskiej: Bagno (1999d), Błota i Kałuża (1999e); Trzęsa- wisko, Moczary (wraz z J. Bartmińskim, 1999), Błoto (wraz z Ewą Masłowską, 1999b). Badaczka ta opublikowała też artykuł Czart złoto na bagnach suszy. Kon- ceptualizacja bagna w polskiej tradycji ludowej (1999b).

Skały i przeróżne kamienie w języku i kulturze stały się przedmiotem zain- teresowania Małgorzaty Mazurkiewicz (1986; 1988; 1990; 1991), później Brzo- zowskiej (1996a–b; 1999). Uzupełnieniem są artykuły Joanny Szadury o piasku i węglu kamiennym (1999).

4. Woda

Językowym obrazem wody zajęła się przede wszystkim Urszula Majer-Ba- ranowska. Badaczka ta pisała o proﬁ lach pojęcia ‘woda’ w polszczyźnie ludowej (1993), o żywej wodzie (1999a) i Dunaju (wraz z J. Bartmińskim, 1996). Jest au-

druk_JaK_20.indd 299 2008-06-06 10:15:262008-06-06 10:15:26

(4)

torką kilku artykułów słownikowych o różnych postaciach występowania wody (źródło, potop, powódź) (1999b–d). Rzekę opracowała dla SSiSL Ewa Masłowska (wraz ze S. Niebrzegowską, 1999a), a Morze – Jolanta Maćkiewicz (z U. Ma- jer-Baranowską, 1999). Obie autorki napisały też odrębne artykuły o rzece (Ma- słowska 1999) i morzu (Maćkiewicz 1990).

5. Ogień

Kolejnym żywiołem badanym przez etnolingwistki jest ogień. Maria Kozioł i Joanna Szadura są autorkami indywidualnych lub wspólnych opracowań na te- mat ognia i zjawisk pokrewnych (iskra, żar, popiół, dym) (Kozioł 1986; Kozioł, Szadura 1996a–b; Szadura 1995; 1996a–c; 1998; 2000).

6. Rośliny

Etnolingwistyka może się poszczycić aż trzema książkami odkrywającymi językowy obraz roślin w polszczyźnie. Jest to zbiór przekazów ustnych dotyczą- cych roślin (Niebrzegowska 2000) oraz dwie rozprawy: doktorska Marzeny Mar- czewskiej Drzewa w języku i w kulturze (2002) i habilitacyjna Ewy Rogowskiej- -Cybulskiej Gwarowy obraz roślin w świetle aktywności nominacyjnej ich nazw (2005). Zauważmy, że ostatnia wymieniona autorka użyła sformułowania gwa- rowy obraz roślin, przez co podkreśliła fakt, że analiza dotyczy właśnie gwar, a nie języka w ogóle. E. Rogowska-Cybulska zajmuje się jedynie stylem użyt- kowym gwary i to tylko jednej wsi, podczas gdy autorka Drzew w języku i kul- turze opiera się również na tekstach folkloru oraz na danych przyjęzykowych.

Pierwszym opracowaniem z dziedziny językowego obrazu roślin jest artykuł w SLSJ Rozmaryn (Puch 1980). Kilka artykułów związanych z tematyką książki opublikowała M. Marczewska (1995; 1998; 1999; 2001; 2002b). Nazwy roślin i ich znajomość wśród mieszkańców wsi stały się przedmiotem rozważań Haliny Kurek nad językowym obrazem wsi (2004a–b).

7. Zwierzęta

Spośród ssaków koń i wół doczekały się deﬁ nicji kognitywnych w SLSJ au- torstwa J. Bartmińskiego (1980b) i Jerzego Sierociuka (1980a).

O ptakach piszą Irena i Czesław Kosylowie (1980) – w tymże słowniku opra- cowali artykuł Kukułka. Istnieje też książka na temat bociana, którą można za-

druk_JaK_20.indd 300 2008-06-06 10:15:262008-06-06 10:15:26

(5)

liczyć do etnolingwistycznych (Lewandowski, Radkiewicz 1991). Autorzy przed- stawili motyw bociana nie tylko w mowie i słownym folklorze, ale także w wie- rzeniach ludowych, onomastyce, heraldyce i ikonograﬁ i. Opracowano też ste- reotyp ptaka w języku dzieci wiejskich (Zgółkowa, Michaliszyn 1999).

8. Ludzie

Pewne wyobrażenie o obrazie ciała ludzkiego w gwarach daje praca Anny Tyrpy na temat frazeologii somatycznej (2005a) i jej artykuły (Krawczyk 1982;

1988).

Kilka opracowań dotyczy gwarowego obrazu człowieka ze względu na płeć:

Józef Kąś pisał o kobiecie i mężczyźnie (1994; 2002), a Jadwiga Wronicz o ko- biecie (2001). Sprzed ponad stu lat pochodzi książka o kobiecie w pieśni ludowej (Skrzyńska 1891).

Następne artykuły traktują o rolach rodzinnych: matki (Jagiełło 1980), brata (Tokarski 1980), wdowy (Sierociuk 2003). Dodajmy do tego szkice o stereotypie ojca i rodziny w utworach W. Orkana (Kobylińska 2003; Mlekodaj 2003).

Poruszano też zagadnienie uczuć, zwłaszcza miłości. Przed laty pisał o tym Józef Mazur (1902), później Urszula Majer (1980) i Dobrosława Wężowicz-Ziół- kowska (1986; 1991). U. Majer-Baranowska przedstawiła też ludowy stereotyp płaczu (1988).

Tak ważna w społecznej rzeczywistości wiejskiej opozycja swoi–obcy zosta- ła przedstawiona w dwóch pracach opartych na materiale z utworów literackich:

Konopielki Edwarda Redlińskiego (Galasińska 1989) i prozy W. Orkana (Młynar- czyk 2003). Temat ten podjęła też A. Tyrpa na materiale słownictwa i frazeologii z gwar Pomorza (2004) oraz pieśni śląskich (2005b). Obraz Żyda w folklorze polskim przedstawiła Ewa Banasiewicz (2001), wiejski stereotyp Wołochów zaś – Joanna Porawska (2001). Jej badania ujawniły, że w różnych odmianach tego samego języka mogą być zapisane różne stereotypy tego samego obiektu.

Oprócz obrazu Wołochów powstałego na skutek wędrówek i osadnictwa tej gru- py na południu kraju, aż po Śląsk Cieszyński, istnieje drugi obraz – szlachecki, który jest odbiciem wspólnych przeżyć wojennych. W pieśniach śląskich z kolei ujawnił się wizerunek Francuza-wroga, najokrutniejszego przeciwnika wojenne- go, co wynikło z losu młodych Ślązaków w armii pruskiej (Tyrpa 2005b).

9. Religia i demonologia

Rozprawa M. Mazurkiewicz o powiązaniach pracy ze sferą sacrum (1989) i dwa artykuły Barbary Grabki (2005a–b) o nazywaniu świąt katolickich i spo-

druk_JaK_20.indd 301 2008-06-06 10:15:272008-06-06 10:15:27

(6)

sobach ich przeżywania na wsi to teksty dotyczące religii odczytywanej z gwar i tekstów folkloru.

Dwa demony zostały zaprezentowane w postaci rozbudowanych deﬁ nicji ko- gnitywnych: zmora (Czyżewski 1988) i strzygoń (Bartmiński 1988b: 174; Kozioł 1989). Bardzo bogaty materiał z zakresu polskiego słownictwa mitologicznego w gwarach zgromadziła Renata Dźwigoł (2004). Nazwy demonów ujęte w 12 grup są przeplatane wiadomościami o ich wyglądzie i zachowaniach. Przy okazji zauważmy, że w wypadku demonologii najwyraźniej widać, że językowy obraz świata odnosi się do „przedmiotów mentalnych”, do wyobrażeń na dany temat, a nie do realnej rzeczywistości.

*

Oprócz wymienionych tu opracowań dotyczących poszczególnych elemen- tów i zjawisk rzeczywistości powstały też prace operujące pojęciem językowe- go obrazu świata lub stereotypów w odniesieniu do całego wachlarza zjawisk.

Przywołajmy dwie książki Jerzego Tredera o wierzeniach Kaszubów – oparte na frazeologii (1989) i na materiale ze Słownika Bernarda Sychty (2000). Odrębną pracę poświęcono językowemu obrazowi świata na Śląsku Cieszyńskim (Kajfosz 2001), inną – elementom z przeszłości w językowym obrazie świata współczesnej wsi (Pelcowa 1999). Powstała także praca dotycząca stereotypów w twórczości piewcy Gorców W. Orkana (Kobylińska 1997).

Z pewnością niniejszy przegląd nie objął wszystkich prac, które powstały w Polsce na temat obrazu świata odbitego w gwarach, daje jednak jakieś wyobra- żenie o dokonaniach w tej dziedzinie. Świat jest nieskończenie złożony, a jego wi- dzenie – zróżnicowane terytorialnie, zapewne więc pozostało wiele do zrobienia.

Można przypuszczać, że nie zabraknie materiału z gwar i folkloru do odsłaniania kolejnych tajemnic tradycyjnej kultury ludowej.

Bibliograﬁ a

Adamowski Jan (1986), O semantyce góry, „Akcent”, nr 4, s. 40–47.

– (1992), Językowy portret lądu w polskiej kulturze ludowej, „Etnolingwistyka”, t. 5, Lublin, s. 83–94.

– (1999a), Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnolingwistyczne, Lublin.

– (1999b), Ląd, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 57–61.

– (1999c), Dolina, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 68–85.

– (1999d), Góra, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 86–122.

– (1999e), Grota, Pieczara, Jaskinia, Jar, Wąwóz, [w:] SSiSL, s. 133–152.

– (1999f), Dolina jako przestrzeń miłości, [w:] FiA, s. 283–292.

– (1999g), Dół w ludowym obrazie świata (pochodzenie i lokatywność), [w:] JOS, s. 155–182.

Banasiewicz Ewa (2001), Obraz Żyda i kultury żydowskiej w folklorze polskim, „Literatura Ludo- wa” 45, nr 2, s. 35–49.

druk_JaK_20.indd 302 2008-06-06 10:15:272008-06-06 10:15:27

(7)

Bartmiński Jerzy (1980a), Słońce, [w:] SLSJ, s. 205–230.

– (1980b), Koń, [w:] SLSJ, s. 119–144.

– (1988a), Niebo się wstydzi. Wokół ludowego pojmowania ładu świata, [w:] Kultura, literatura, folklor. Prace oﬁ arowane Czesławowi Hernasowi, pod red. Marka Graszewicza, Jacka Kol- buszewskiego, Warszawa, s. 96–106.

– (1988b), Deﬁ nicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 169–183.

– (1998), Pocałunek ziemi. Szkic etnolingwistyczny, [w:] Słowo i kultura. Pamjati Nikity I. Tolstogo, t. 2, pod red. T.A. Agapkiny, Moskva, s. 34–43.

Bartmiński Jerzy, Urszula Majer-Baranowska (1996), Dunaj w polskim folklorze, „Etnolingwisty- ka”, t. 8, Lublin, s. 167–184.

Bartmiński Jerzy, Stanisława Niebrzegowska (1994), Stereotyp słońca w polszczyźnie ludowej, „Et- nolingwistyka”, t. 6, Lublin, s. 95–143.

– (1996a), Niebo, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 85–118.

– (1996b), Słońce, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 119–157.

– (1996c), Księżyc, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 158–202.

– (1999), Trzęsawisko, Moczary, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 437–446.

Bartmiński Jerzy, Donat Niewiadomski (1997), Ziemia. Hasło do „Słownika stereotypów i symboli ludowych”, „Regiony”, nr 3, s. 91–115.

– (1999a) Ziemia, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 17–56.

– (1999b), Podziemie, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 465–481.

Bączkowska Grażyna (1986), Ludowy duch wiatru, „Akcent”, nr 4, s. 56–58.

Brzozowska Małgorzata (1996a), Kamień, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 349–404.

– (1996b), Drogie kamienie, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 421–439.

– (1999), Skała, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 124–133.

Budziszewska Wanda (1999), Dwie kultowe nazwy księżyca u Słowian, [w:] JOS, s. 207–214.

Chodakiewicz Jadwiga (1980), Gwiazda, [w:] SLSJ, s. 74–79.

Czyżewski Feliks (1988), ‘Zmora’, „Etnolingwistyka”, t. 1, Lublin, s. 133–143.

Dźwigoł Renata (2004), Polskie ludowe słownictwo mitologiczne, Kraków.

FiA (1999), Folklorystyczne i antropologiczne opisanie świata. Księga oﬁ arowana Profesor Doro- cie Simonides, pod red. Teresy Smolińskiej, Opole.

Galasińska Aleksandra (1989), Pole leksykalno-znaczeniowe OBCY na podstawie powieści Edwar- da Redlińskiego „Konopielka”. Analiza etnolingwistyczna, „Polonica” XIV, s. 121–141.

Grabka Barbara (2005a), Święta religijne w języku zapisane, „Język Polski” LXXXV, s. 51–55.

– (2005b), Święta i obrzędy religijne z perspektywy użytkowników gwary, [w:] W świecie sacrum.

In the World of Sacrum, pod red. Ewy Teodorowicz-Hellman, Jadwigi Wronicz, Stockholm, s. 135–145.

Jagiełło Jadwiga (1980), Matka, [w:] SLSJ, s. 159–199.

JaK 1 (1988), Język a Kultura, t. 1: Podstawowe pojęcia i problemy, pod red. Janusza Anusiewicza, Jerzego Bartmińskiego, Wrocław.

JaK 2 (1991), Język a Kultura, t. 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, pod red. Jadwigi Pu- zyniny, Jerzego Bartmińskiego, Wrocław.

JaK 9 (1994), Język a Kultura, t. 9: Płeć w języku i kulturze, pod red. Janusza Anusiewicza, Kwi- ryny Handke, Wrocław.

JaK 13 (2000), Język a Kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kultura, pod red. Anny Dąbrowskiej, Janusza Anusiewicza, Wrocław.

JaK 16 (2001), Język a Kultura, t. 16: Świat roślin w języku i kulturze, pod red. Anny Dąbrowskiej, Ireny Kamińskiej-Szmaj, Wrocław.

JOS (1999), Językowy obraz świata, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin.

Kajfosz Jan (2001), Językowy obraz świata w etnokulturze Śląska Cieszyńskiego, Czeski Cieszyn.

druk_JaK_20.indd 303 2008-06-06 10:15:272008-06-06 10:15:27

(8)

Kąś Józef (1994), Kulturowy stereotyp mężczyzny i kobiety w środowisku wiejskim, JaK 9, s. 119–

130.

– (2002), Wizerunek mężczyzny i kobiety w tradycyjnej społeczności wiejskiej (na materiale gwar orawskich), [w:] Rozmaitości językowe oﬁ arowane prof. dr. hab. Januszowi Strutyńskiemu z okazji Jego jubileuszu, pod red. Mirosława Skarżyńskiego, Moniki Szpiczakowskiej, Kra- ków, s. 101–109.

Kobylińska Józefa (1997), Świat językowy Władysława Orkana. Słowa i stereotypy, Kraków.

– (2003), Stereotyp ojca w utworach Władysława Orkana, [w:] OCD, s. 31–47.

– (2004), Stereotyp księżyca w utworach prozatorskich Władysława Orkana, [w:] Język polski w per- spektywie diachronicznej i synchronicznej. Księga poświęcona Profesorowi Jerzemu Brzeziń- skiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. Krzysztofa Maćkowiaka, Cezarego Piąt- kowskiego, przy współpracy Doroty Szagun, Zielona Góra, s. 143–154.

Koper Anna (1993), Typy informacji i ich układ fasetowy w deﬁ nicjach haseł z pola „meteorologia”

w „Słowniku ludowych stereotypów językowych”, [w:] ODiD, s. 293–303.

Kosylowie Irena i Czesław (1980), Kukułka, [w:] SLSJ, s. 145–158.

Kozioł Maria (1986), „Gość w czerwonym płaszczu...”. Pogańskie i chrześcijańskie elementy w lu- dowym stereotypie ognia, „Akcent”, nr 4, s. 48–51.

– (1989), Strzygoń, „Etnolingwistyka”, t. 2, Lublin, s. 85–92.

Kozioł Maria, Joanna Szadura (1996a), Ogień sobótkowy, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 286–289.

– (1996b), Ogień czyśćcowy, Ogień piekielny, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 294–303.

Krawczyk Anna (1982), Cechy części ciała jako tworzywo semantycznej struktury związków fra- zeologicznych (na materiale gwarowym), „Z Problemów Frazeologii Polskiej i Słowiańskiej” I, pod red. Mieczysława Basaja, Danuty Rytel, s. 135–143.

– (1988), Ciało człowieka w świetle frazeologii gwarowej, JaK 1, s. 241–249.

Kurek Halina (2004a), Językowo-kulturowy obraz wsi podkarpackiej wpisany w nazwy roślin, [w:]

Studia linguistica Danutae Wesołowska oblata, pod red. Haliny Kurek, Janiny Labochy, Kra- ków, 129–156.

– (2004b), Punkt widzenia w językowym obrazie świata społeczności wiejskiej, [w:] Punkt widzenia w języku i w kulturze, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmiń- skiej, Ryszarda Nycza, Lublin, s. 209–223.

Lewandowski Andrzej, Józef Radkiewicz (1991), Bocian w mowie i folklorze, Zielona Góra.

Maćkiewicz Jolanta (1990), Morze, „Etnolingwistyka”, t. 3, Lublin, s. 77–94.

Maćkiewicz Jolanta, Urszula Majer-Baranowska (1999), Morze, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 381–419.

Majer Urszula (1980), Kochać, [w:] SLSJ, s. 83–118.

Majer-Baranowska Urszula (1986), Deszcz i jego zapładniająca funkcja, „Akcent”, nr 4, s. 30–36.

– (1988), Stereotyp językowy ‘płaczu’ w polszczyźnie ludowej, „Etnolingwistyka”, t. 1, Lublin, s. 101–131.

– (1993), ‘Woda’ – proﬁ le pojęcia w polszczyźnie ludowej, [w:] ODiD, s. 277–291.

– (1999a), Stereotyp językowy żywej wody w polskim folklorze, [w:] W zwierciadle języka i kultury, pod red. Jana Adamowskiego, Stanisławy Niebrzegowskiej, Lublin, s. 416–426.

– (1999b), Woda, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 153–246.

– (1999c), Źródło, Krynica, Stok, Zdrój, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 265–294.

– (1999d), Potop, Powódź, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 419–426.

Marczewska Marzena (1995), Osika w ludowym językowym obrazie świata, „Etnolingwistyka”, t. 7, Lublin, s. 97–115.

– (1998), Dąb – drzewo zmarłych. Z rozważań nad językowo-kulturowym obrazem dębu, „Etno- lingwistyka”, t. 9/10, Lublin, s. 121–134.

– (1999), Wierzba – drzewo diabelskie (z rozważań nad ludowym językowym obrazem drzewa),

„Kieleckie Studia Filologiczne”, t. 13, pod red. Małgorzaty Marcjanik, s. 65–79.

– (2001), Aspekty wierzeniowe w rekonstrukcji językowego obrazu drzew, JaK 16, s. 83–98.

druk_JaK_20.indd 304 2008-06-06 10:15:272008-06-06 10:15:27

(9)

– (2002a), Drzewa w języku i w kulturze, Kielce.

– (2002b), Miejsce symboliki w ludowym językowym obrazie drzew, „Studia Filologiczne Akademii Świętokrzyskiej”, t. 16, Kielce, s. 121–136.

Masłowska Ewa (1999), Ludowy stereotyp rzeki – zarys struktury, [w:] JOS, s. 183–191.

Masłowska Ewa, Stanisława Niebrzegowska (1999a), Rzeka, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 324–355.

– (1999b), Błoto, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 446–456.

Mazur Józef (1902), O miłości u ludu w życiu i pieśni, „Lud” VIII, s. 225–244.

Mazurkiewicz Małgorzata (1986), Kamień: dzieło Boga czy diabelska sprawka?, „Akcent”, nr 4, s. 52–55.

– (1988), Kamień piorunowy w polszczyźnie i kulturze ludowej (Szkic hasła do Słownika ludowych stereotypów językowych), JaK 1, s. 251–262.

– (1989), Praca i sacrum w polszczyźnie ludowej, „Etnolingwistyka”, t. 2, Lublin, s. 7–28.

– (1990), Marmur. Dwie wersje artykułu hasłowego do „Słownika ludowych stereotypów języko- wych”, „Etnolingwistyka”, t. 3, Lublin, s. 71–75.

– (1991), Drogie kamienie w ludowym językowym obrazie świata, JaK 2, s. 115–126.

Mlekodaj Anna (2003), Językowy obraz rodziny w opowiadaniach Władysława Orkana, [w:] OCD, s. 65–76.

Młynarczyk Ewa (2003), Językowe wykładniki opozycji „swoi–obcy” w utworach Władysława Or- kana, [w:] OCD, s. 49–62.

Niebrzegowska Stanisława (1986), Słońce raduje się – metafora czy mit?, „Akcent”, nr 4, s. 37–

39.

– (1992), Nów w polskiej kulturze ludowej i gwarach, „Etnolingwistyka”, t. 5, Lublin, s. 73–82.

– (1996), Gwiazdy, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 203–263.

– (1999a), Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata, [w:] JOS, s. 137–154.

– (1999b), Czart złoto na bagnach suszy. Konceptualizacja bagna w polskiej tradycji ludowej, [w:]

FiA, s. 293–304.

– (1999c), Ruczaj, Struga, Strumień, Potok, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 295–324.

– (1999d), Bagno, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 427–436.

– (1999e), Błota, Kałuża, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 457–464.

– (2000), Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych, Lublin.

Niewiadomski Donat (1986), Ziemia – materia aktów stwarzania, „Akcent”, nr 4, s. 59–63.

OCD (2003), Orkan czytany dzisiaj, pod red. Marii Madejowej, Wojciecha Kudyby, Anny Mleko- daj, Nowy Targ 2003.

ODiD (1993), O deﬁ nicjach i deﬁ niowaniu, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin.

Pelcowa Halina (1999), Przeszłość w językowym obrazie świata współczesnej wsi, [w:] Przeszłość w językowym obrazie świata, pod red. Anny Pajdzińskiej, Piotra Krzyżanowskiego, Lublin, s. 253–267.

Porawska Joanna (2001), Stereotypy językowe jako przyczynek do badania stosunków polsko-ru- muńskich. Językowo-kulturowy obraz Wołochów i Wołoszczyzny w języku polskim, [w:] Kon- takty polsko-rumuńskie na przestrzeni wieków. Materiały z sympozjum, pod red. Stanislavy Iachimovschi, Elżbiety Wieruszewskiej, Suceava, s. 166–179.

Puch Jolanta (1980), Rozmaryn, [w:] SLSJ, s. 200–204.

Rogowska-Cybulska Ewa (2005), Gwarowy obraz roślin w świetle aktywności nominacyjnej ich nazw (na przykładzie gwary wsi Wagi w powiecie łomżyńskim), Gdańsk.

Sierociuk Jerzy (1980), Wół, [w:] SLSJ, s. 240–253.

– (2003), O wdowie z pieśni ludowej, czyli językowo-kulturowy kontekst małżeństwa w polszczyźnie, [w:] Znak językowy w pejzażu semiotycznym, pod red. Janiny Gardzińskiej, Aliny Maciejew- skiej, Siedlce, s. 170–178.

Skrzyńska Kazimiera (1891), Kobieta w pieśni ludowej, Warszawa.

druk_JaK_20.indd 305 2008-06-06 10:15:272008-06-06 10:15:27

(10)

SLSJ (1980), Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, pod red. Jerzego Bartmiń- skiego, Wrocław.

SSiSL (1996–1999), Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i redakcja Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska, t. 1: Kosmos, Lublin, cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, 1996, cz. 2: Ziemia, woda, podziemie: 1999.

Szadura Joanna (1995), Popiół. Hasło do „Słownika stereotypów i symboli ludowych”, „Etnoling- wistyka”, t. 7, Lublin, s. 81–96.

– (1996a), Ogień, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 264–285.

– (1996b), Nowy ogień, Ogień piorunowy, Ogień niebieski, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 289–294.

– (1996c), Ogień demoniczny, Płomień, Iskra, Dym, Żar, Węgle, Popiół, Pożar, [w:] SSiSL, t. I, cz. 1, s. 299–348.

– (1998), Proﬁ le ognia w polszczyźnie ludowej i potocznej, [w:] Proﬁ lowanie w języku i w tekście, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 321–341.

– (1999), Piasek, Węgiel kamienny, [w:] SSiSL, t. I, cz. 2, s. 405–420.

– (2000), Ludowe formuły powitania i pożegnania ognia jako akty komunikacyjno-kulturowe, JaK 13, s. 333–342.

Tokarski Ryszard (1980), Brat, [w:] SLSJ, s. 55–73.

Treder Jerzy (1989), Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje (na tle porównawczym), Wej- herowo.

– (2000), Kaszubi – wierzenia i twórczość. Ze „Słownika” Sychty, Gdańsk.

Tyrpa Anna (2004), Holenderscy osadnicy, niemieccy sąsiedzi i inne narody w oczach Pomorzan (świadectwa językowe), [w:] Dzieje wsi pomorskiej III, pod red. Radosława Gazińskiego, An- drzeja Chludzińskiego, Dygowo–Szczecin, s. 245–256.

– (2005a), Frazeologia somatyczna. Związki frazeologiczne o znaczeniach motywowanych cechami części ciała w gwarach polskich, wyd. II, Łask.

– (2005b), Pieśni ludowe jako dokument kontaktów Ślązaków z cudzoziemcami i obcymi krajami,

„Napis” XI, s. 165–192.

Wężowicz-Ziółkowska Dobrosława (1986), Kochankowie z kalinowego lasu, „Akcent”, nr 4, s. 23–29.

– (1991), Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej pieśni ludowej XVIII–XX wieku, Wrocław.

Wronicz Jadwiga (2001), Pozycja kobiety w kulturze ludowej na podstawie słownictwa gwarowego, [w:] Kvinnan i polska språket. Kobieta w języku polskim, pod red. Ewy Teodorowicz-Hellman, Stockholm, s. 75–88.

Zgama Barbara (2005), Językowy obraz Babiej Góry w poezji wybranych poetów orawskich, [w:]

Góry i góralszczyzna w dziejach i kulturze pogranicza polsko-słowackiego (Podhale, Spisz, Orawa, Gorce, Pieniny). Literatura i język, pod red. Marii Madejowej, Anny Mlekodaj, Kazi- mierza Sikory, Nowy Targ, s. 287–295.

Zgółkowa Halina, Monika Michaliszyn (1999), Stereotyp ptaka w języku dzieci wiejskich, [w:] Viro Doctissimo Optime Merito. Prace oﬁ arowane Profesorowi Zenonowi Sobierajskiemu w 80.

rocznicę urodzin, Poznań, s. 96–107.

druk_JaK_20.indd 306 2008-06-06 10:15:272008-06-06 10:15:27

(11)

The linguistic picture of the world in dialects (state of the art)

S

ummary

The article is a review of the publications that have appeared since 1980, and whose authors present the picture of the world as it is expressed in dialects and folklore. By way of exception two publications are mentioned, one from the nineteenth century and the other from the beginning of the twentieth century. The bulk of the items discussed in the article have been written due largely to the inﬂ uence of the work of Jerzy Bartmiński, and they are connected with the Lublin Słownik stereoty- pów i symboli ludowych (‘Dictionary of folk stereotypes and symbols’). The articles and books have been arranged in the following subject groups: the Sky; Between the Sky and the Earth; the Water;

the Fire; the Plants; the Animals; the People; Religion and Demonology.

The enclosed bibliography of works dealing with the linguistic picture of the world contains 115 items.

druk_JaK_20.indd 307 2008-06-06 10:15:272008-06-06 10:15:27