"Chotiłow" i "Wydropusk w "Podróży z Petersburga do Moskwy" Radiszczewa

Jean Bonamour

"Chotiłow" i "Wydropusk w "Podróży

z Petersburga do Moskwy"

Radiszczewa

Studia Rossica Posnaniensia 8, 3-17

HISTORIA LITERATURY

J E A N B O N A M O U R

P aryż

„ C H O T IL O W ” Ī „ W Y D R O P U S K W P O D R Ó Ż Y Z P E T E R S B U R G A

DO M O S K W Y ” RADISZCZEW A

W iadomo, że „ P ro jek t na przyszłość” , któ ry stanowi zasadniczą część rozdziałów Chotiłow i Wydropusk, może być uw ażany za jeden z najw ażniej­ szych i najbardziej niejasnych ustępów Podróży z Petersburga do M oskw y. Uwagi niniejsze, związane z dogłębną analizą tekstu, m ają na celu zapropono­ wanie kilku odpowiedzi, z konieczności fragm entarycznych, na py tania d o ty ­ czące znaczenia całego dzieła oraz myśli Radiszczewa.

„ P ro je k t” przedstaw ia się jako m anifest władzy m onarchicznej, prom ul­ gowanej na daleką i nieokreśloną przyszłość (jeden w ariant sytuuje go w X IX wieku), k tó ry zapowiada serię posunięć przygotow ujących zniesienie poddań­ stwa. Chodzi zatem o reformę „odgórną” , w ynikającą z inicjatyw y władzy panującego, na podstaw'ie schem atu porównywalnego ze schem atem reform y zrealizowanej w 1861 roku. W yrażając zaufanie do cnót oświeconej władzy monarszej, tek st ten m iałby odzwierciedlać myśl typ u „liberalnego” , według term inu używanego tradycyjnie przez krytykę, który m y tu również za­ stosujem y, aczkolwiek wydaje nam się bardzo kontrow ersyjny. T ak np. P . N. M ilukow1 widzi w „Projekcie” najczystszy wyraz myśli Radiszczewa, oraz próbę bezpośredniego zwracania się do K atarzyny; au to r odgrywa tu niejako rolę Praw dy (Istina w Spasskaja Polest') śmiało torującej sobie drogę do tronu.

„ P ro je k t” w yrażający p u n k t widzenia „liberalny” — reform atorski i sto ­ sunkowo um iarkow any, pozostaje, jak-to często zauważano, w'pozornej co n a j­ mniej sprzeczności z innym i ustępam i w ynikającym i z inspiracji daleko bardziej rewolucyjnej. Tak więc każdy kom entator, na podstaw ie własnej opinii o myśli Radiszczewa i o sensie jego książki, m a tendencję do eksponowania tego czy innego aspektu dzieła, bez względu na napotykane braki spójności lub wręcz sprzeczności. Nie tu miejsce na podawanie szczegółowej historii

1 Zob. A. H. Р а д и щ ев , Его жизнь и сочинения, Москва 1907. t

4 J. B o n a m o u r

tej kwestii, k tó ra w końcu dotyczy całej lub prawie całej literatu ry poświę­ conej Podróży. Zwrócimy niemniej uwagę na kilka zasadniczych tendencji. W najprostszych przypadkach — np. u A. N iezielenow a2 lub później u W. P. Siem iennikow a3 — autorzy ograniczają się do w ychw ytyw ania nie­ konsekwencji myśli Radiszczewa, kolejno liberalnej lub rewolucyjnej, bądź do um niejszania znaczenia „ P ro je k tu ” , tem atu mniej ważnego w stosunku do tem atów rewolucyjnych uważanych za kluczow e4. Dla D. D. B łag o ja5 program projektu byłby „program em -m inim um ” , częściowym lekarstw em , ulgą nie w ystarczającą, lecz natychm iastow ą w stosunku do niewolniczej doli poddanych, k tó rą gruntow nie zmieni nieunikniona choć odległa rewolucja: ta interpretacja im plikuje postawę dosyć dwuznaczną w stosunku do władzy monarszej.

Od dawna już stwierdzono obecność elementów parodystycznych w „ P ro ­ jekcie” naśladującym literatu rę oficjalną6. Te elem enty mogły sugerować nową interpretację tek stu bądź dla uwidocznienia jego złożoności (myśl „zdradzona” przez parodystyczną formę u J . L. B arsk ow a7), bądź po to, ab y uczynić z niego zwykłą satyrę myśli lib eralnej8. Dobrze znane stanowisko G. P. M akogonienki9 jest bardziej zróżnicowane: tek st jest tu tylko etapem ewolucji moralnej i politycznej, której podlega a u to r od początku do końca dzieła, etapem , k tó ry wkrótce zostaje przekroczony przez uznanie koniecz­ ności rewolucji (np. w rozdziałach W yszni Wołoczok lub Miednoje): p o d ­ kreślone tu przeciwieństwo pom iędzy aspektam i „liberalnym i” a aspektam i „rew olucyjnym i” zanika jednak w dalszej ogólnej in terp retacji dzieła.

Najnowsze interpretacje nadal potw ierdzają dwuznaczność tekstu : dla J . F. K arjakina i J . G. P lim a k a 10 „ p ro je k t” ma dw ojaką wartość; w yraża rzekomo, w formie saty ry lub szyderstwa, p u n k t widzenia przeciwników politycznych (parodia litera tu ry oficjalnej lub panegiryków K atarzyn y, sy n ­

2 А. Н е з е л е н о в , Литератруные направления в Екатеринскую эпоху, Санкт-Петербург 1889, s. 311 - 312, 335 - 336.

* В. П. С ем ен н и к о в , Радищев. Очерки и исследования, Москва—Петроград 1923, passim .

4 J e st to n a przyk ład p u n k t w id zen ia M. W . K o źm in a — zob. Радищев — прово­

звестник русской революции, Москва 1950. 5 Д. Д. Б л а го й , История русской литературы X VIII века, Москва 1955, s. 474. 6 Рог. пр. М. И. С у х о м л и н о в , Исследования и статьи по русской литературе и про­ свещению, т. I, Санкт-Петербург 1889, s. 575. 7 Я. Л. Б ар ск ов , Материалы к изучению „Путешествия из Петербурга в М оскву” А. Н. Радищева, Москва—Ленинград 1935, s. 427 - 428. 8 Д. Б абк и н (przedm ow a do książki:) A. H. Р а д и щ ев , Путешествие из Петер­ бурга в Москву, Ленинград 1949, s. 25 - 26. * Г. П. М а к о г о н ен к о , О композиции „Путешествия из Петербурга в Москву". W : X V III век, сб. 2, Москва—Ленинград 1940, s. 25. 10 Ю. Ф. К ар ь як и н и Е. Г. П л и м ак , Запретная мысль обретает свободу, Москва 1966, s. 29 - 46.

,,C hotilow” i „W ydrop u s k ” w „P odróży z Petersburga” R adiszczew a 5

teza wniosków myśli liberalnej potępianej przez autora), lecz również i p u n k t widzenia samego Radiszczewa, k tó ry w wielu zasadniczych p unktach system atycznie krytykow ał poglądy w yrażane przez szlachtę Spasskoj Polesti, Rozbieżność jest jeszcze bardziej uderzająca w interpretacji środków zmie­ rzających do stopniowego obalenia poddaństw a, uznawanych przez jednych kom entatorów za liberalne, przez innych zaś za autentycznie rew olucyjne11.

Ten, jakkolwiek sum aryczny, przegląd różnych interpretacji „ P ro je k tu ” w ykazuje, że nie jest rzeczą zbędną uciekać się do samej analizy tekstu, zby t często ograniczonej do abstrakcyjnego schem atu. Zaczniemy od dosyć szcze­ gółowego streszczenia Chotiłowa: m anifest zaczyna się od opisu kwitnącego położenia K rólestwa, rozkw itu nauki i techniki, panowania rozumu, stra ż ­ nika praw, tolerancji, zgody i braterstw a. Ta pomyślność tłum aczy się m ądrym praw odawstw em na wszystkich polach: zgoda obywatelska jest owocem rów ­ nowagi władzy oraz równości fortun; ustaw y jasne i pobłażliwe ograniczają m aksym alnie przestępczość i kontestację, zarówno w sprawach cywilnych jak karnych; oświata dokonuje reszty, wynosząc ponad wszystko ducha pokoju

(I, s. 311 - 312)12.

Wówczas dopiero wprowadzony zostaje tem at poddaństw a, nieznośnego p a ­ radoksu w tym społeczeństwie pokoju i zgody: jest to zwyczaj barbarzyński, elim inujący ze wspólnoty trzecią część równych nam braci, dyshonor naszego narodu (I, s. 312). Ju ż m ądrzy monarchowie próbowali położyć kres tem u „stugłow em u” złu, ale przeszkodziła im w tym dziedziczna szlachta i jej p rzy­ wileje. Jeszcze dzisiaj chłop jest niewolnikiem wbrew prawom boskim, o k tó ­ rych naucza Kościół, wbrew naukom filozofii: równość pomiędzy ludźmi jest oczywistością, ale człowiek na swoje nieszczęście może nie widzieć oczy­ wistości (I, s. 313). Trzeba więc powrócić do dobrze znanych argum entów wypływających z praw a naturalnego (ludzie są sobie równi w stanie n a tu ra l­ nym ) i z praw a cywilnego (kontrakt społeczny ma na celu wyłącznie szczęście każdego i może narzucać wszystkim członkom społeczeństwa tylko jednakowe ograniczenia ich pierwotnej wolności). We wszystkich społeczeństwach blis­ kich stanu pierwotnego ograniczenie wolności jest tylko karą zastrzeżoną dla zbrodniarzy lub nieprzyjaciół. W idać więc jak bardzo nasze społeczeństwo oddaliło się od swego zasadniczego celu, jak jest dalekie od zapewnienia po­ myślności publicznej. Tylko uprzedzenia i interes osobisty mogą pozwolić na zapomnienie o tej oczywistości (I, s. 314). Szczytem nierówności jest to, że ofiarą p ada chłop — ten, któ ry nas wszystkich żywi, ten, który pracując

11 N a przykład: Г. А. Г ук ов ск и й , Очерки по истории русской литературы и общест­

венной мысли XVIII века, Ленинград 1938; Я. Л. Б а р с к о в , op. c it., s. 437; А. Н. К у л а к о в а ,

В. А. З а п а д о в , А. Н. Радищев, „Путешествие из Петербурга в Москву”, комментарий, Ленинград 1974, с. 178.

12 O dnośniki do te k s tu R adiszczew a od syłają do w yd an ia akadem ickiego: A. H. Pa- ди щ ев , Полное собрание сочинений, т. III, Москва—Ленинград, 1938 - 1952.

6 J. B o n a m o n r

na roli ma do niej n aturalne prawo własności; w yzuty z tego praw a, musi oczekiwać od innych środków na swoje utrzym anie. Jeżeli myśli te, dla wszystkich zrozumiałe, nie są przekładane na język czynu, jest to tylko wynikiem przesądów i pryw aty. „Jak iż jest w tym wasz interes?” Czyż można nazwać szczęśliwym takie państw o, które odmawia praw cywil­ nych dwom trzecim swoich obywateli? (I, s. 315)

Zdefiniujemy więc pojęcie dobra publicznego („błażenstwo grażdanskoje” ). Istnieją trzy tradycyjne definicje, w równej mierze nieadekwatne: dobro publiczne jest identyfikowane ze spokojem i porządkiem („tiszyna i u stro jst- ,wo” ), z rozkwitem rolnictw a i budownictwa, wreszcie z sukcesami m ilitarnym i.

W szystkie te definicje są niew ystarczające i mogą naw et zaprzeczać po­ jęciu dobra publicznego: spokój i porządek mogą wynikać z krańcowej prze­ mocy, jak o tym świadczą wojskowi i galernicy; rozkwit rolnictw a może być uzyskiwany za cenę eksterm inacji i narzucania jarzm a, a jego owoce mogą przynieść korzyści tylko niewielu uprzywilejowanym , jak to wykazuje p rzyk ­ ład Ameryki; piram idy są produktem ujarzm ienia narodu i pychy despoty; co do podbojów, to sam Aleksander Wielki mówi, że są one próżne i przeraź­ liwie kosztowne: co przyjdzie z podboju pustyni? A jeżeli opanuje się regiony zamieszkałe, czyż nie dzieje się to za cenę rzezi i despotycznej władzy nad pokonanym i, którzy myślą tylko o zemście? (I, s. 318)

W racając do poddaństw a chłopów, jest ono szkodliwe dla społeczeństwa z wielu punktów widzenia: ekonomicznego, demograficznego, stosunków spo­ łecznych i bezpieczeństwa publicznego. Praca służalcza, eliminując interes osobisty, jest mało produktyw na; będąc źródłem nędzy i udręki ogranicza rozrodczość, a jej konsekwencje demograficzne są bardziej szkodliwe niż konsekwencje przejściowej wojny. Wpływ poddaństw a na stosunki społeczne jest gorszy od wszystkiego: pom iędzy eksploatującym i a eksploatowanym i jest możliwy tylko jeden rodzaj stosunku: przemoc. Co więcej, poddaństw o ma swoich obrońców, naw et wśród niewolników (I, s. 319); na skutek zaraźli­ wości niewolnictwa powyższa inicjatyw a jest, być może, nadm iernie zuch­ wała, ta k że nie można jej usprawiedliwić pożytecznością (I, s. 320).

O statni punk t: sytuacja jest eksplozyjna; przygotowuje się rewolta, tym bardziej krwawa, że długo p o w sti^ m y w a n a . Lepiej już teraz posłuchać głosu serca i wyzwolić naszych braci (I, s. 320 - 321).

Taka jest treść tego świstka papieru, podniesionego z błota przez n a rra ­ tora, a należącego ta k jak wiele innych do jednego z jego przyjaciół. W szystkie te dokum enty tra k tu ją o zniesieniu poddaństw a lub o nierówności warunków życia obywateli. Wiedząc, że całkowite i natychm iastow e obalenie poddaństw a jeśt niemożliwe, przyjaciel proponuje w szczególności serię częściowych środ­ ków m ających przygotować definitywne jego zniesienie. Podróżny jednakże na tym pozostawia te piękne projekty i udaje się w dalszą drogę.

,,C hotilow” i „ W yd ro p u sk ” w ,,P odróży z Petersburga” R adiszczew a 7

odnajduje się wszystkie wielkie tem a ty myśli politycznej Radiszczewa, licz­ nych ówczesnych myślicieli rosyjskich i, bardziej ogólnie, politycznej myśli europejskiej X V III wieku. Te wpływy lub analogie, niektóre z nich bardzo ważkie, były już częściowo badane w literaturze poświęconej Radisz- czewowi13. W niniejszym artykule nie będziemy badali tych elementów myśli Radiszczewa, lecz zwrócimy uwagę na ich pow iązania oraz funkcjonowanie w ew nątrz tekstu.

N arzuca się kilka uwag wstępnych, czysto formalnych:

1) „ P ro je k t” nie stanowi wewnątrz książki system u zamkniętego: prze­ ciwnie, wszystkie poruszone w nim tem aty da się odnaleźć pod rozm aitym i postaciam i w innych rozdziałach. Dla tem atów w stępu przeciwwagę stanow ią znacznie ciemniejsze obrazy rzeczywistości rosyjskiej X V III wieku: sta n nauki, sztuki i techniki (Spasskaja Polesť), rola rozum u (Torżok), tolerancja (Torżok), mądrość ustaw odaw stw a i równość obywateli (Lubanie, Gzudowo,

Spasskaja Polesť, Nowogród itd.) — we wszystkich tych kwestiach teraźniej­

szość poznana przez podróżnego przeciwstawia się przyszłości wymarzonej w „Projekcie” . W wielu zasadniczych punktach: polityce podbojów, im po­ nującym budownictwie będącym odbiciem despotycznej władzy, pojęciu „tiszyna i ustrojstw o” — ekonomicznych i demograficznych konsekwencjach poddaństw a — przedstaw ienie tem atów zyskuje na jasności i wyrazistości.

2) Chodzi o tek st zw arty, o wyraźnie zarysowanej strukturze retorycznej i logicznej, częściowo tylko przypom inający — we wstępie — m anifest, a rozw ijający się raczej jako dyskurs (którego wstęp stanowiły zresztą „cap ­ ta tio benevolentiae” ): w kw itnącym stanie królestwa poddaństw o jest paradoksem , przeciwnym równości (prawo naturalne, prawo cywilne) oraz interesowi społecznemu (negacja fałszywych definicji tego interesu, opis obecnych i przyszłych szkód, jakie przynosi poddaństwo); wszystko to dopro­ wadza do końcowej przemowy (apel do uczucia braterstw a). Taki wyszukany układ upoważnia więc do przyw iązywania największego znaczenia do roli każdej części składowej dyskursu.

3) Przedstaw ienie środków m ających przygotować obalenie poddaństw a zajm uje w tej całości miejsce wyraźnie ograniczone (jeszcze skromniejsze było ono w pierwszym wariancie). To przedstawienie jest streszczeniem rozm yślnie syntetycznym : „Lecz mój przyjaciel wiedząc, że władza najwyższa nie posiada dość sił do przeprowadzenia natychm iastow ej zmiany pojęć, zarysował drogę kolejnych reform dla stopniowego uwolnienia chłopów w Rosji. Pokażę tu drogę jego m yśli” 14. Odróżnia się więc wyraźnie od reszty

13 Por. np. D . M. L a n g , Som e W estern sources of R adiščev, „ R ev u e des E tu d es s la v e s” 1949, t. X X V , fasc. 1 - 4, s. 73 - 86. Zob. także: Ю. Г. К а р ь я к и н і Е. Г. П л и м а к , op. cit., s. 77 - 126.

14 Zob. s. 168 zn ak om itego w y d a n ia polskiego P o d ró ży ... (A. R a d i s z c z e w , Podróż

8 J. B o n a m o u r

„ P ro je k tu ” i nie zdaje się odgrywać zasadniczej roli, jaką przypisuje mu się w licznych kom entarzach.

T j7m bardziej interesujące jest stwierdzenie, że pomimo swojego logicz­ nego układu „ P ro je k t” jest tekstem , przynajm niej pozornie, pełnym speczności i niespójnym . U derza przeciwieństwo pomiędzy wstępem a dalszym ciągiem tekstu, pomiędzy kw itnącym stanem królestw a a istnieniem poddaństw a. N a cóż rozważania na tem a t wojny oraz prawdziwych celów społeczeństwa, jeżeli sytuacja ogólna jest idylliczna? Szlachta jest przedstaw iana bądź jako klasa dekadencka i nie uznaw ana społecznie, bądź jak o klasa panująca rządząca większością ludności. Całe społeczeństwo jest bądź bliskie doskonałości, bądź zepsute, ponieważ jest niewierne swoim własnym celom. W szystkie te sprzeczności, oczywiście zauważone przez wielu kom enta­ torów, są interpretow ane w sposób niezadowalający: albo się przeciw staw ia wstęp, pełen parodystycznych intencji, trzonowi projektu, albo sam p ro jek t objawia się nam jako m achina wojenna zm ontowana przez Radiszczewa, ażeby zaatakować „liberalne” ilu zje15. Są to hipotezy, których — w ydaje się — nie można przyjąć bez poważnych zastrzeżeń z powodu organicznej jedności „ p ro je k tu ” z jednej strony, a z drugiej — zasadniczego charakteru argum entacji w podstawowych punktach.

Czy wstęp jest parodią? To pierwsze p ytanie może być dwuznaczne: z p u n k ­ tu widzenia stylistycznego tek st, w formie m anifestu, musi oczywiście naś­ ladować pewien styl oficjalny, doskonale znany Radiszczewowi i jego czy­ telnikom . Składnia, słownictwo, frazeologia, w pewnej mierze same pojęcia są więc z góry zdeterm inowane, zaś między naśladownictwem a parodią granica łatwo zanika. Stąd znaczenie treści dla określenia samego tonu; z tego p u n k tu widzenia wydaje się niemożliwością zredukowanie wstępu do intencji paro ­ dystycznych. Analogie, które można odnaleźć, z literatu rą pochlebców K a ta ­ rzyny, m ają swoje granice i mogą, przynajm niej częściowo, tłum aczyć się bliskością tem atu (pochwała kwitnącego społeczeństwa, wyliczanie różnych dziedzin działalności ludzkiej itd.). Je st jednak jasne, że Radiszczew nie za­ dowalając się wcale ogólnym i werbalnym opisem stanu pomyślności, przed­ staw ia bardzo dokładnie przyczyny tej pomyślności (stosowanie podstawowych zasad wolności i tolerancji, równowaga władzy, precyzyjne ustaw odaw stw o, równość m ajątkow a, oświata itd.) oraz że te racje w yrażają najbliższe jego sercu poglądy w najróżniejszych dziedzinach (por. np. Opyt o zakono-

dawstwie lub O dobrodietielach i nagrażdienijach). K ażde zdanie podkreśla

do którego b ęd ą się od w oływ ały n astęp n e odsyłacze; kolejna liczba poprzedzona num erem to m u od syła i b ęd zie o d sy ła ła do w y d a n ia akad em ick iego te k stu rosyjskiego.

15 N a te m a t ty c h różn ych interpretacji zob. пр.: П. H. С акулин, История новой

русской литературы, Москва 1919, s. 125; Я. J1. Б ар ск ов , op. c it., s. 427 - 428; Н. И. Г р о ­

м о в , О композиции „Путешествия из Петербурга в Москву” . Радищев, статьи и материа­

„C hotilow ” i „ W yd ro p u sk ” w „P odróży z Petersburga” R adiszczew a 9

związek przyczynowo-skutkowy pom iędzy słusznymi postanowieniam i praw a a pomyślnością publiczną. Mamy tu , w formie zwięzłej lecz dokładnej, jak gdyby obraz „republiki idealnej” według Radiszczewa, który zarówno przez swoją treść jak i formę odróżnia się od gadatliwego i pustego liryzmu stylu dytyram bicznego. Przeciwnie, skonstatujm y brak czynnika zasadni­ czego w każdej celebracji oficjalnej: k u ltu jednostki. Osoba m onarchy, au to ra „p ro je k tu ” , k tóra byłaby z wielu względów interesująca, nie pojawia się jako taka, gdyż jej naród i ona sam a zdają się być wtopieni w jedną wielką rodzinę posiadającą jedynego ojca, Boga przystępnego dla racji serca i rozum u. Znacząca luka, do której będziemy mieli okazję jeszcze powrócić.

W szystkie powyższe elem enty pozwalają sądzić, że wstęp ten opisuje państw o utopijne. Zapewne funkcją tej utopii, ta k jak większości utopii, jest wykrycie praw dy za pomocą kontrastu: pod ty m względem byłoby oczy­ wiście naiwnością odmawiać tekstow i wszelkiej wartości parodystycznej lub raczej satyrycznej, w kontekście książki i epoki (K atarzyna nie myliła się co do tego, jak świadczą o ty m jej obserwacje na tem at tego rozdziału). J e d ­ nakże definiując zespół warunków idealnych Radiszczew wprowadza opo­ zycję pom iędzy być a powinno być (rzeczywistość — ideał), ważniejszą może jeszcze niż opozycja: teraźniejszość — przyszłość sugerowana tytułem „p ro ­ je k tu ” . N iuans jest ważny: niedostatecznie jeszcze zwracano uwagę na roz­ m yślnie spekulatyw ny charakter projektu, a zwłaszcza jego wstępu; aby powiedzieć to samo innym i słowy, niedostatecznie podkreślano, że nastanie takiego społeczeństwa jak to, które jest opisane we wstępie, jest niemożli­ wością — według koncepcji samego Radiszczewa — w jakiejkolwiek przysz­ łości historycznej. Ju ż sam całkowity b rak precyzji w odniesieniu do chrono­ logicznych czy historycznych punktów odniesienia sugeruje tak ą interp re­ tację; niedokładność ta jest z pewnością organicznie związana z samym projektem , ponieważ umieszczony w dalekiej przyszłości odwołuje się do przeszłości, któ ra dla współczesnych Radiszczewowi może być zarówno przesz­ łością jak teraźniejszością czy przyszłością. Nie zrobiono jednak niczego dla ograniczenia tego braku precyzji, nie dano żadnej informacji o „tych m ąd­ rych przyw ódcach naszego n arodu” , o tych „sługach boskości” , którzy przez, swoją działalność polityczną lub dzięki przestrogom próbowali już położyć kres poddaństw u. Może chodzić o postacie historyczne, ewentualnie o sam ą K atarzynę (zwykła możliwość teoretyczna, której nic nie potwierdza, ale k tórą jako ta k a może się przyczynić do zamaskowania przed oczami cenzury zuchwałości myśli autora). Mniejsza o to, ponieważ te jednostki były w równej mierze bezsilne. Są to „piękne dusze” , których subiektywność została zwy­ ciężona przez warunki obiektywne: „Przodkowie nasi dzierżący władzę, pomimo mocy swojego berła, nie byli w stanie rozerwać kajdanów niewoli. Nie tylko nie mogli wprowadzić w czyn swych dobrych zamiarów, lecz przez podstępy wspomnianego stanu urzędniczego narażeni byli na wydaw anie

10 J. B o n a m o u r

przeciwnych ich rozsądkowi i sercu przepisów” (s. 155; I, s. 313). Czy są tw oram i wyobraźni czy n ie 16, postacie te mogą być ukazane tylko poprzez ten typow y schem at ich upadku. Nie można wyrazić bardziej jasno, w jakim stopniu jednostki, naw et posiadające najwyższą władzę, są zależne od system u społecznego jako całości. Czy potrzeba podkreślać, że sytuacja a u to ra

„P ro je k tu ” jest dokładnie podobna do sytuacji jego poprzedników?

Tem at niepowodzenia jest stale obecny w „Projekcie” : od daw na „słudzy boskości” szerzą autentyczne posłannictwo chrześcijańskie równości pomiędzy ludźmi, od dawna filozofia dostarczała argum entów i uwidaczniała oczywistość: „ W y d a w a ło b y s ię z b ę d n e wobec panującego już od daw na ducha um iło­ wania mądrości wyszukiwać lub ponawiać dowody istotnej równości ludzi, a więc i obyw ateli” (s. 156; I, s. 313; podkreśl, nasze). J e s t to stwierdzenie dziwnie pozbawione złudzeń i dalekowzroczne w odniesieniu do bezsilności słowa, ze strony m onarchy, k tó ry za pomocą swojego „P ro je k tu ” stosuje i może stosować jedynie broń perswazji. Dlatego możemy zrozumieć ten nadzw y­ czajny ustęp, zb yt często pom ijany przez krytykę: „P rzykłady panow ania są zaraźliwe. My sami — należy to przyznać — my, uzbrojeni w buławę m ęstwa i n atu ry, ażeby zwalczać stugłowego potw ora, k tó ry zżera p rzy ­ gotow aną dla wyżywienia obywateli żywność, pokusiliśm y się (być m oże)17 o samowładztwo; a choć zam iary nasze zawsze były dobre i miały służyć dobru całości, to jednak nasz władczy postępek nie może być usprawiedliwiony pożytkiem . Dlatego też błagam y was obecnie o odpuszczenie nam nieum yśl­ nego zuchwalstwa” (s. 166; I, s. 320). Żałosna sam okrytyka, paradoksalna postaw a władcy przepraszającego swoich poddanych, poprzez odwrócenie ról będące jedynie odbiciem jego własnej inicjatyw y, przeciwnej porządkowi społecznemu: jest to wyznanie, że istnieje sprzeczność pomiędzy „samo- władztw em ” a zniesieniem poddaństw a, przynajm niej z p u n k tu widzenia odbiorców m anifestu („obyw atele” nie będący niewolnikami). T ak więc Radiszczew troszczy się stale o to, aby nie wiązać żadnych nadziei z ty m przedsięwzięciem, jak świadczy o' tym np. następujące porównanie: „ P o ­ starajm y się obalić te okrutne zasady władających, t a k j a k s w y m i c z y n a m i o b a l a l i je k i e d y ś b e z s k u t e c z n i e n a s i p o p r z e d n i c y ” (s. 159; I, s. 315; podkreśl, nasze). J e st to uwaga, która, następując po pełnych roz­ czarowania refleksjach o próżności argum entów teoretycznych, nie pozostawia żadnego wyjścia.

Tak więc pomiędzy Rosją współczesną Radiszczewowi a Rosją „ p ro je k tu ” , to znaczj’ w okresie, k tó ry pokusilibyśm y się określić jako jeden wiek, jeżeli

16 W ydaje się, że isto tn ie R ad iszczew czy n i aluzję do p ew n ych asp ek tów p o lity k i P io tra I i K a ta rzy n y II .

17 P rzyw racam y w n aw iasach „быть может” tek stu rosyjsk iego op u szczon ego w przekładzie.

,,C hotiłow ” і „ W yd ro p u sk” w „P odróży z Petersburga” R adiszczew a 11

to określenie m iałoby jakikolwiek sens, nie było ewolucji problem u poddaństw a, lecz cały szereg poronionych prób; jest to typow a sytuacja cara zwracającego się do szlachty, zawierająca w sobie wew nętrzną sprzeczność pojęć. Potw ierdza to oczywiście charakter utopijny i nierealny społeczeństwa opisa­ nego we wstępie: takie społeczeństwo nie może zaistnieć w wyobrażalnej przyszłości historycznej, zarówno z powodu swoich aspektów negatyw nych (poddaństwo) jak i z powodu swoich aspektów pozytyw nych. W stosunku do poddaństw a społeczeństwo „p ro jek tu ” jest w takim samym położeniu jak K atarzyna: jedyny obraz czasowy, k tó ry tu pasuje, to obraz upadku w sto ­ sunku do idealnego początku, do archetypu, k tóry pokrywa się z kontraktem społecznym leżącym u podstaw każdego społeczeństwa. Ona „zapom niała” („zapam iatow ali m y” ) o pierw otnym stanie rzeczy, ona „oddaliła się od celu społecznego” („udalilisia m y ot celi obszczestwiennoj” , I,s . 314). J e s t to konce­ pcja czystej negacji, nie pozw alająca na przypisanie żadnej konkretnej i pozy­ tyw nej treści ewolucji historycznej, z której się zrodziła.

A spekty pozytyw ne tego społeczeństwa są tym bardziej utopijne, tzn. niemożliwe w ram ach tej samej ewolucji historycznej, która — jak się uważa, oddzieliła to społeczeństwo od społeczeństwa współczesnego Radiszczewowi. Istnieje z pewnością widoczna sprzeczność pomiędzy poddaństw em a szczyt­ nym i celami społeczeństwa, które winno dostarczać m aksim um szczęścia wszystkim swoim członkom bez w yjątku. J a k to podkreśla auto r „ P ro je k tu ” , odm awiając swych dobrodziejstw dwom trzecim ludności przyznaje się ono do niedoskonałości, a zatem musi ewoluować. Stąd zainteresowanie badaniam i nad możliwymi ostatecznym i celami społeczeństwa, celami, które nie opierałyby się n a problemie poddaństw a. Można — być może — udoskonalać społeczeń­ stwo wyznaczając cele (porządek publiczny, produkcja rolnicza, budownictwo, wzrost potęgi), które nie poruszając bezpośrednio tego problem u pozwoliły­ by n a ewolucję naturalną? W szystkie te cele sprow adzają się do wzmocnienia P aństw a (lub inaczej: klas rządzących) i m ają tę wspólną właściwość, że nie dotyczą jednostek, a raczej pozwalają na zdławienie ich (przez policję, wyzysk ekonomiczny albo wojny). Istnieje co najm niej możliwość konfliktu interesów pomiędzy Państw em , takim jakie określają stru k tu ry społeczne, a społeczeństwem cywilnym, podczas gdy — przeciwnie — zasadniczy problem polega na tym , aby na wszystkich ludzi rozciągnąć dobrodziejstwa społe­ czeństwa cywilnego. O stateczny argum ent: poddaństw o sprzeciwia się wspo­ m nianym wyżej celom, ponieważ podważa produktyw ność, rozrodczość a naw et bezpieczeństwo publiczne, psując wszelkie stosunki społeczne i oddziały - w ając na wszystkich z pożałowania godną zaraźliwością. Sum ując drogi ewolucji społeczeństwa inne niż zniesienie poddaństw a są zablokowane przez istnienie samego poddaństw a. Jakąkolw iek próbę by podjąć, wszystko spro­ wadza się do tego zasadniczego problemu.

12 J. B o n a m o u r

być uważany za utopię: pozytyw nie przedstaw ia obraz społeczeństwa „ideal­ nego” (wyjąwszy poddaństwo); przez ko n trast z rzeczywistością X V III wieku obraz ten ma walor satyryczny, co jest trady cyjn ą funkcją utopii; wreszcie utopia ta posiada funkcję, któ rą można by określić jako spekulatyw ną i zanali­ zować w ten sposób: staw iając tezę i nie troszcząc się o możliwość jej realizacji, załóżmy istnienie społeczeństwa, które posiadałoby dwie podstawowe cechy, a mianowicie: 1) stru k tu rę społeczną podobną do stru k tu ry społe­ czeństwa X V III wieku (monarcha, uprzyw ilejow ana szlachta i poddaństw o), 2) stan daleko posuniętej doskonałości, pozwalający mu na korzystanie z dobrodziejstwT opisanych przez filozofów (a naw et, ew entualnie, przez litera­ turę oficjalną z epoki K atarzyny). Takie społeczeństwo, które hipotetycznie należałoby umieścić w przyszłości, byłoby w stosunku do społeczeństwa rosyjskiego X V III wieku społeczeństwem bardziej zaawansowanym na d ro ­ dze postępu; stanowiłoby ono zatem końcowy p ro d uk t pomyślnej ewolucji historycznej, aczkolwiek stru k tu ry społeczne pozostałyby nienaruszone. Problem nie polega na pokazaniu paradoksu poddaństw a w społeczeństwie, w którym obywatele wolni i sobie równi sąsiadują z niewolnikami: ten paradoks jest oczywisty i dostarcza z miejsca treści do rozważań logicznych i retorycznych. Główny problem polega na w ykazaniu, że w społeczeństwie znającym po d­ daństwo żadna pozytyw na ewolucja historyczna, żadne udoskonalenie in s ty tu ­ cji nie są możliwe: ewolucja tak a mogłaby się dokonać poprzez poszukiwanie innych celów, takich, których samo istnienie poddaństw a nie pozwala zrealizo­ wać. Poddaństw o jest nie tylko wadą społeczną, z pewnością poważniejszą niż inne, ale nie odróżniającą się od nich zasadniczo; przeciwnie, jest pro­ blemem podstawowym, w arunkującym rozwiązanie innych problemów: spo­ łeczeństwo w którym istnieje poddaństw o, nie może ewoluować ani ekono­ micznie, ani politycznie. Próżno oczekiwać progresywnej poprawy, dojrze­ wania „n aturalnego” społeczeństwa, które pozwoliłoby „później” przystąpić do problemu poddaństw ^, zb y t trudnego do rozwiązania ze względu na niedoskona­ łość obecnego społeczeństwa. Od społeczeństwa Radiszczewa i jego czytelni­ ków do społeczeństwa opisanego we wstępie „P ro je k tu ” przejście jest nie­ możliwe, a to właśnie z racji Istnienia poddaństw a. Społeczeństwo z tegoż wstępu jest zatem utopijne, to znaczy tu ta j niemożliwe do zrealizowania, nie do pom yślenia według kategorii historycznych.

W ydaje się więc, że „przeciw ieństw a” m anifestu nie są słabościami roz­ praw y, lecz tkw'ią one w samym centrum argum entacji, k tó ra ma na celu pełne ich ujawnienie. Sposób rozum owania może się wydawać kręty, po dykto­ w any przez pew ną ostrożność w stosunku do cenzury. W istocie, nie lekce­ ważąc im peratywów ostrożności, można by również pomyśleć, że jest to sposób prosty, zainspirow any rodzajem rozum owania m atem atycznego: seria w stęp­ nych postulatów stw arza wszelkie warunki sprzyjające pow staniu tezy prze­

,,C hotiłow ” г „ W ydropu sk” w ,,P odróży z Petersburga” R adiszczew a 13

ciwnej. W tej sytuacji rozumowanie polega na udowodnieniu, że naw et w ty m krańcowym przypadku problem nie może być rozwiązany i że im pli­ kuje on negację postulatów początkowych. Przypuśćm y istnienie społeczeń­ stw a „praw ie” doskonałego, tzn. doskonałego z jednym w yjątkiem po d ­ daństw a: społeczeństwo takie nie może się pojawić w żadnym momencie ewolucji historycznej; gdyby naw et zaistniało, to nie byłoby również w stanie rozwiązać problem u poddaństw a, k tó ry „blokuje” każde społeczeństwo i nie dopuszcza żadnego postępu. Czyż trzeba tu przypom inać, że Radiszczew uważa filozofa, teoretyka społeczeństw za człowieka nauki równego Gali­ leuszowi? W swoim „Projekcie” skonstruował „m odel” w takim sensie, jaki naukowej" i specjaliści nauk hum anistycznych nadają dzisiaj tem u terminowi: konstrukcja teoretyczna sym ulująca rzeczywistość, aczkolwiek bardzo różna od zwykłego naśladownictwa tej rzeczywistości, opracowana na podstawie refleksji teoretycznej wydobywającej zasadnicze właściwości, której funkcjo­ nowanie w różnych hipotezach rozpatryw anych teoretycznie pozwala na sformułowanie praw ogólnych przy stosowalnych do rzeczywistości.

Rozum iem y zatem dlaczego przedstaw ienie środków przejściowych słu­ żących do obalenia poddaństw a jest tak pobieżne i ta k niefrasobliwe. Nie oznacza to bynajm niej, żeby Radiszczew uważał te środki za niedobre lub niewystarczające: nie ma on żadnego powodu, aby przeczyć użyteczności środków przejściowych, które są oczywistą koniecznością „techniczną” . Tekst mówi wyraźnie, że przygotow ują one „całkowite zniesienie niewolnictwa” . Nigdzie indziej w „Projekcie” nie widać tak jasńo śladów dyskusji a naw et inicjatyw współczesnych. Jed y n a obiekcja — obiekcja co praw da poważna że środki te znaczą tylko tyle, ile jest w arta polityczna wola wprowadzenia ich w życie lub, ściślej, zdolność — względnie niezdolność — społeczeństwa do refor­ my. Otóż w tym punkcie wszystko zostało już powiedziane, problem — na podstawie poprzednich wywodów — otrzym ał rozwiązanie całkowicie nega­ tywne: te konkretne środki m ają teraz charakter spekulatyw ny i nierealny. Przypom nijm y sarkastyczną uwagę, k tórą kończy się Chotiłow: „Ale właśnie w obłęku środkowego konia dzwoni już dzwoneczek i wzywa mnie do odjazdu. I dlatego uznałem za bardziej stosowne myśleć raczej o tym , co jest wygo­ dniejsze dla jadącego pocztą: czy żeby konie szły kłusem, czy stępa; i co jest wygodniejsze dla pocztowej szkapy: czy być kłusakiem, czy stępakiem — niż zastanaw iać się nad tym , czego nie m a” (s. 170; I, s. 323). Pozwólmy sobie zasugerować, że obraz ten nie został w ybrany przypadkowo: podróżny jest rządem, „szkapą” jest naród; kłus czy stęp, czyż warto dyskutow ać nad korzyściami mniej lub bardziej szybkiej ewolucji społeczeństwa? N a cóż rozpatryw ać w arunki, gdy sama zasada jest niemożliwa do zrealizowania?

P rzystąpm y teraz do dalszego ciągu „ P ro je k tu ” (rozdział W ydropusk), którego zawartość streścim y pokrótce.

14 J. B o n a m o u r

Chodzi o nowy dokum ent, przew idujący zniesienie dworskich powinności. Szlachectwo, niegdyś ustanow ione na podstawie zasług, stało się dziedziczne i zdegenerowało się; służalcza w arstw a szlachecka utrzym uje m onarchę w złudzeniu nieomylności. Ów zaś sądzi, że jego wielkość i blask odbijają się i pom nażają w blasku; stąd powinności dworskie stworzone po to, aby otaczać zbędnym zbytkiem osobę m onarchy. Za te usługi, łatwe i zbędne, dworzanie otrzym ują wszelkie nagrody, podczas gdy prawdziwi słudzy m o­ narchy i Państw a nie d ostają zapłaty za swoje ofiary i poświęcenie (I, s. 327 - 328). Wobec tego paradoksu m onarcha uzbraja się w obojętność, stając się za spraw ą pochlebców ślepym i nieczułym. A utor projektu zniesie powinności dworskie po to, aby prawdziwa gorliwość mogła być wynagrodzona. Niegdyś sądzono, że jedynie przepych może inspirować szacunek i strach przed władzą; istotnie, oddziaływał on na um ysły wulgarne lub prym ityw ne. Ale dzisiaj jedynym blaskiem, k tó ry się liczy, jest blask rozum u w służbie dobra publicz­ nego. Luksus jest zbędny, a jego słudzy są zatem szkodliwi: dworzanie nie m ają żadnych innych funkcji jak realizowanie, co więcej, uprzedzanie życzeń m onarchy; ich pochlebstwo jest jak opium, pod wpływem którego rzeczy­ wistość, naw et ta składająca się z cierpień i nieszczęść, objawia się jako nie­ trw ały sen budząc tylko obojętność. „Czyż nie jesteśm y szczęśliwi, jeżeli zdołaliśmy uchronić się przed naruszeniem naszych dobrych zamiarów?” (s. 182; 1. s. 330)

J e s t rzeczą godną uwagi, że tek st te n nosi ten sam ty tu ł — „P ro jek t na przyszłość” — co tek st poprzedni, chociaż chodzi o dokum ent znacznie się od niego różniący. Związek pom iędzy tym i dwoma tekstam i został podkreślo­ ny przez samego Radiszczewa, co jest szczególnie interesujące.

W iadomo, jak ą pierwszoplanową rolę odegrały w Chotiłowie przywileje szlachty, a zwłaszcza „czinosostojanie” — które stanow iły wielką przeszkodę dla wszystkich reform dotyczących poddaństw a: „Ale ich władcze wysiłki zostały unicestwione przez dum ną wówczas ze swoich w państw ie naszym prerogatyw i z urzędów, a dziś chylącą się do upadku i pogardy godną szlachtę dziedziczną [...] przez podstępy wspomnianego stan u urzędniczego narażeni byli na wydawanie przeciwnych rozsądkowi i sercu przepisów” (s. 155; I, s. 312 - 313). Nie bez znaczenia jest uwaga, że te przywileje szlachty oraz „czinosostojanie” (urzędy — stan urzędniczy) w arunkują jedną z najbardziej oczywistych sprzeczności tekstu , ponieważ „ p ro je k t” adresowany do klasy szlacheckich właścicieli został uznany za możliwy do zrealizowania tylk o w miarę dekadencji tej klasy.

Wydropusk kładzie jawnie nacisk na jeden szczególny pun kt: „Znosim y

dziś zrównanie służby nadwornej z wojskową i cywilną” (s. 180; I, s. 328). W rzeczywistości m eritum problem u jest znacznie poważniejsze i bardziej zasad­ nicze: argum entacja rozwija się według dwóch linii: 1) powinności dworskie nie m ają żadnego innego usprawiedliwienia jak służenie jednej osobie, m onar­

,,C hotiłow” i ,,W ydropu sk” w „P odróży z Petersburga” R adiszczew a 15

sze, nie jako przedstawicielowi Państw a lub zbiorowości (ponieważ przepych jako środek rządzenia stał się anachronizm em), lecz jako zwykłej jednostce ludzkiej. Są one zatem owocem fałszywej koncepcji władzy monarszej, źród­ łem rozrzutności tym bardziej skandalicznej, że szkodzi ona bezpośrednio interesowi publicznem u (przeciwstawienie dworzan prawdziwym sługom mo­ n archy reprezentującym interes ogólny). Ta pierwsza argum entacja bierze za p u n k t wyjścia władcę: wychodząc od bałwochwalstwa dla władcy dochodzimy do polityki m arnotraw stw a, niesprawiedliwości, władzy osobistej. Lecz rów­ nolegle rozwija się odw rotna argum entacja uzupełniająca: zaraza działa również — a może przede wszystkim — w drugim kierunku: to otoczenie władcy, dworzanie, tworzą i przedstaw iają władcy jego własny obraz: „Otoczeni tak nikczemnym i ludźmi i zachęcani do nikczemności przez chwal­ ców dziedzicznych godności i zasług, niektórzy władcy zaczęli mniemać, że są bogami [...]” (s. 177; I, s. 326). Pochlebstwo psuje władcę, czyni go nie­ wrażliwym na sprawiedliwość i w rezultacie daje mu całkowicie fałszywy obraz rzeczywistości: jak nie porównywać zakończenia Wydropuska (władca uw ażający cierpienia innych mniej lub bardziej za fikcję, „przedstaw ienia te a tra ln e ” ) z refleksją z Chotilowa·. „Ale to jest nieszczęście śm iertelnika na ziemi: błądzić pośród świata i nie widzieć tego, co znajduje się tuż przed jęgo w zrokiem ” ? (s. 156; I, s. 313)

M amy więc w W ydropusku opis mechanizmów psychologicznych i socjo­ logicznych determ inujących sprzysiężenie pomiędzy m onarchią a szlachtą, za pośrednictwem szlachty dworskiej. Tu oczywiście tkw i zasadniczy problem , a nie w niesprawiedliwości — jakkolwiek realnej — w ynagradzania usług takiej czy innej kategorii szlachty. Ten problem rodzi oczywiście inny problem: m o­ żliwości realizacji samego „p ro jek tu ” , uważanego za dzieło przyszłego władcy. J e s t więc rzeczą n atu raln ą, że obraz tego „mądrego m onarchy” , czystej a b ­ strakcji w Chotilowie, stał się przedm iotem kilku krótkich uwag w W ydropusku. Proces opisany w Wydropusku zdaje się nieubłagany: dekadencja szlachty („odw adze” — „m użestw o” — jest przeciwstawiona „ b u ta ” — „nadm ien- n o s t'” — term in godny uwagi, ponieważ stosowany w Chotilowie dla opisania moralnych skutków poddaństw a: ,,S odnoj storony roditsia nadm iennost', a s drugoj ro b o sť” ) (I, s. 319), z czego w ynika zgubny wpływ na władcę, bałwochwalstwo dla jego osoby itd. J a k można by było wyeliminować te praw a psychologiczne i socjologiczne, aby ukazać mądrego monarchę? Tekst Radiszczewa dostarcza w tym zasadniczym punkcie tylko krótkiej i dwuznacznej wskazówki: „Od lat młodzieńczych znienawidziwszy pochleb­ stwo, ustrzegliśm y aż po dziś dzień serce nasze przed jego jadow itą sło­ dyczą” (s. 180; I, s. 328). W yjaśnienie — o ile to jest wyjaśnieniem — jest czysto psychologiczne i nic nie wskazuje n a jego praw dopodobieństwo (wręcz przeciwnie,^ tajemniczość rozmyślnie się zagęszcza przez wyrażenie: „od la t młodzieńczych” ). Przeciwnie, kilka ustępów podkreśla rygoryzm te g a

16 J. B o n a m o u r

procesu w yraźny zwłaszcza, gdy władca opisuje obojętność monarchów na praw dę („osłonimy nieczułością nasze poniżenie i widzę zapalającą się w n a­ szych oczach wściekłość na tych, którzy to głoszą [...] I niech n ik t się nie

dziwi, gdy n a w e t n a j l e p s z y s p o ś r ó d n a s waży się na to: przebywa bowiem z pochlebcami, rozmawia z pochlebcami, śpi w pochlebstwie i chodzi w poch­ lebstwie, a pochlebstwo i pochlebcy czynią go głuchym, ślepym i nieczułym ” (s. 179 - 180; I, s. 328). Ten sam superlatyw (wydzielony przez nas w obydwu cytatach) ma podkreślić tę sam ą ideę: „ N a j t w a r d s z y d u c h zachwieje się w swoich zasadach, skłoni ucho dla pochlebnych słówek, uśnie ” (s. 181 - 182; I, s. 329). Nie dziwi nas zatem charakter w ybitnie dwuznaczny deklaracji koń­ cowej, w której m ądry m onarcha przywołuje z podejrzanym naciskiem wszech­ moc pokus: „Czyż nie jesteśm y szczęśliwi, jeżeli zdołaliśmy uchronić się przed naruszeniem naszych dobrych zamiarów? Czyż nie jesteśm y szczęśliwi, jeżeli po­ staw iliśm y przegrodę naw et zarazie przykładu? [...]” (s. 182; I, s. 330). To „szczę­ ście” przypom ina w szczególny sposób cud, od którego zależy sam „p ro je k t” . Powyższe uwagi, powtórzm y raz jeszcze, w inny być uzupełnione studiam i nad innym i tekstam i Radiszczewa, aby wolno było wysnuć całościowe wnioski dotyczące jego myśli politycznej i społecznej. Niemniej skłaniają one do mniemania, że Chotiłow i Wydropusk nie są obcym ciałem w całości Podróży

z Petersburga do M oskwy, przedstaw iającym stanowisko teoretyczne odmienne

od poglądów autora. Przeciwnie, wszystko wskazuje, że wyraża się w nich myśl Radiszczewa, w formie nieraz trochę zamaskowanej, ale zawsze z właściwą m u wyrazistością. Przekład z francuskiego: K R Y S T Y N A M A T U S I E W I C Z ЖАН БОНАМУР „ХОТИЛОВ” И „ВЫ ДРОПУСК” В ПУТЕШЕСТВИИ ИЗ ПЕТЕРБУРГА В М О С К В У РАДИЩЕВА Р е зю м е Автор статьи анализирует самые важные и самые дискуссионные главы произведения Радищева, учитывая, в первую очередь, „Проект в будущее” , который, частично изложенный в главе Хотилов не представляет собой закрытой системы. Во вступлении, напоминающем манифест, Радищев изображает картину идеального общества (за исключением крепостни­ чества), которая по контрасту с действительностью XVIII в. приобретает сатирический характер, отнюдь не противоречащий традиционной функции утопии. Основная часть „Проекта” представляет собой беседу на тему парадокса крепостни­ чества и призыв к братству. Радищев указывает, что никакая положительная историческая эволюция невозможна из-за крепостничества. Таким образом, утопия, представленная во вступлении, не может осуществиться вследствие крепостного права. Это подтверждают рассуждения о крепостничестве и его ликвидации в Выдропуске, в котором также опи­ сываются психологические и социологические механизмы, детерминирующие взаимную связь между монархией и дворянством. В этом описании заключено скептическое отноше­ ние Радищева к реформам сверху. В итоге нечего удивлятся лаконическим и поверхностным

,,C hotiłow ” і ,,W ydropu sk” w ,,P odróży z Petersburga” R adiszczew a 17 размышлениям Радищева о переходных мероприятиях, направленных на ликвидацию крепостничества, которые им отнюдь не уменьшаются. Анализ проблематики и формальных особенностей обеих глав Путешествия из Петер­ бурга в Москву полностью доказывает их интегральность и существенное значение для целого произведения Радищева, а также для общественно-политических концепций писателя. “ H O T IL O V ” A N D “V ID R O P U S K ” IN T H E T R A V E L FR O M P E T E R S B U R G TO M O S C O W B Y R A D IS H C H E Y b y JE A N BONAMOUK S u m m a r y

The author o f th e article an alyses th e m ost im p ortan t and m ost controversial fragm en ts o f R a d ish ch ev ’s w ork p a y in g particular a tte n tio n to “T h e P roject for th e fu tu r e ” . “The P r o je c t” p artly exp ou n d ed in “H o tilo v ” does n o t c o n stitu te in th e work a closed sy stem . In th e in trod u ction resem bling to a certain e x te n t a m an ifesto, R a d ish ch ev presents a picture o f th e ideal society' (excep tin g serfdom ), w hich th rou gh th e c o n tra st w ith th e rea lity o f th e eig h teen th century' acquires a satirical q u a lity w h ich is in accordance w ith th e trad ition al fu n ction o f utopia.

The fu n d am en tal part o f th e “P ro ject” is a discourse on th e paradox o f serfdom a n d an appeal to the feeling o f brotherhood. R ad ish ch ev proves th a t no p o sitiv e h isto ri­ cal evolu tion is possible due to th e ex isten ce o f serfdom . T hen u to p ia p resen ted in th e in trod u ction can n ot be realized. I t is confirm ed b y th e con tin u a tio n o f th e con sid era­ tio n s on serfdom and its ab olition in “V idropusk” in w h ich w e are also presen ted w ith th e description o f th e p sychological and sociological m ech an ism s determ ining th e m u tu al relation o f m onarchy and n o b ility . T his description show s th e scep ticism o f R ad ish ch ev in relation to th e reform s proceeding from superior a u th o rity . In th is situ a tio n one ca n n o t be aston ish ed a t th e laconism and cursoriness o f R a d ish ch ev ’s reflexions o n th e tran sitory m eans aim ing a t th e ab olition o f serfdom w hich are b y no m eans b elittled b y him .

The con d u cted an alysis o f th e problem s and form al featu res o f b oth parts o f th e

T ravel in th e full sense o f th e word p roves th en th eir in te g r ity w ith th e w ork, an d w h at

is m ore, their essen tia l im portance to th e w hole o f R a d ish ch ev ’s w ork and o f th e so cio ­ p o litica l ideas o f th e author.