Tadeusz Gogolewski
Nowsze badania nad metodologią J.S.
Dreya
Studia Theologica Varsaviensia 14/1, 211-218
O
M
Ó
W
I
E
N
I
A
I
R
E
C
E
N
Z
J
E
S tu d ia T heol. Vars. 14 (1976) nr 1
N O W SZE B A D A N IA N A D M ETO DO LO G IĄ J. S. D REYA P rzed p ięćd ziesięciu la ty dokonał J. R. G e i s e l m a n n „odkrycia” zap om n ian ego p rzez w ie le la t teo lo g a z p ierw szej p o ło w y X I X w ., J. S. D r e y a (1777— 1853). J ed n o cześn ie sp ro sto w a ł u trzym u jącą się od daw n a b łęd n ą op in ię co do p oczątk ów tzw . k a to lick iej szk oły ty - b iń sk iej w y k a zu ją c, ż e jej w ła śc iw y m za ło ży c ielem b y ł D rey, a n ie jego u czeń, J. A. M ö h l e r 1. S w o je źród łow e b ad an ia nad sp ecy fik ą te o lo g ii tej szk oły zak oń czył G eiselm a n n w r. 1964*. Od teg o czasu n ie u sta je za in tereso w a n ie osobą i n a u k ow ym d zied zictw em ty b iń sk ieg o te o lo ga, k tó ry za p o czą tk o w a ł ta k w ie lk i i tr w a ły p rzełom w dziejach k a to lic k ie j m y śli teo lo g iczn ej, że n ie zaw ah an o się n a zw a ć go p rek ursorem Soboru W atyk ań sk iego II, a ponadto tw órcą a p o lo g ety k i n a u k o w e j3
Z ty c h r a cji w a rto d okonać p rzegląd u p ozycji b ib lio g ra ficzn y ch na jego tem at, ja k ie się u k azały w osta tn im d ziesięcio leciu . O b ejm u ją one nie ty lk o op racow an ia p o szczeg ó ln y ch zagad n ień , ja k im i się z a jm o w a ł D rey, a le ta k że p rób y b ard ziej c a ło ścio w y ch u jęć oraz w z n o w ie n ia sam ych jego dzieł.
W obszern ym stu d iu m (z 1963 r.) p oddał J. R i e f a n a lizie rolę idei k ró lestw a B ożego w teo lo g ii D reya. Ideę tę rozu m iał D rey n ie w se n sie b ib lijn ym , le c z jako p rzed w ieczn y p lan B oga zjed n oczen ia ze Sobą w sz y stk ic h rzeczy stw orzon ych , zrea lizo w a n y w K o ściele C hrystusa. Z e
1 J. R. G e i s e l m a n n , Die K atholische T ü b in g e r S ch u le u n d ihre G la u b en sw issen sch a ft, F e stb e ila g e d es D eu tsch en V o lk sb la ttes zum 450 jäh rigen B e ste h e n der U n iv e r sitä t T ü b in gen , S tu ttg a rt, 23. J u li 1927, N r 166; Die G la u b en sw issen sc h a ft der K a th o lisc h en T ü b in g er S chule in ih re r G rundlegung d u rc h J. S. D rey, ThQ 111 (1930) s. 39— 117;
J. A . M öhler u n d die E n tw ic k lu n g seines K irch e n b eg riffes, tam że 112 (1931) s. 1— 91.
2 J. R. G e i s e l m a n n , Die K a th o lisch e T ü b in g er Schule. Ih re theologische E igenart, F reib u rg —B a sel—W ien 1964.
3 Por. E. G ö s s m a n n , F u ndam entaltheologie u n d A p ologetik.
W: E. N e u h ä u s l e r — E. G ö s s m a n n (red.), W as ist T heologie?, M ü n ch en 1966 s. 33 nn.; J .-B . M e t z , A p o lo g etik, SM t. 1 kol. 266; G. E b e 1 i n g, E rw ä g u n g en z u einer eva n g elisch en F u n d a m en ta lth eo logie, ZT hK 67 (1970) s. 488. 495; T. G o g o l e w s k i , Ś w iadom ość re li g ijna a o b ja w ien ie w e d łu g J. S. Dreya, założyciela k a to lic k ie j szk o ły ty b iń s k ie j, ST V 8 (1970) nr 2 s. 33—59; J e zu s C h ry stu s i Jego Kościół w edług J. S. D reya, ta m że 9 (1971) nr 1 s. 359— 366.
2 1 2 O M Ó W I E N I A [2]
w n ętrzn a stru k tu ra teg o K ościoła je s t k on ieczn a dla czło w ie k a w ie r z ą cego ze w zg lęd u na sp ołeczn e p raw o k o eg zy sten cji. P o n iew a ż jed n ak form a tej k o eg zy sten cji za leży od sam ego czło w iek a , K ościół sta n o w i jed n o cześn ie ontologiczn ą pod staw ą w o ln o ści osoby lu dzkiej. Przez ta k ie p o łą czen ie k o n ieczn o ści z w o ln o ścią w p ły n ą ł D rey pośred n io na rozw ój ch rześcijań sk iej n au k i sp ołeczn ej, a bezp ośred n io n a teo lo g icz- n om oraln ą m y śl sw e g o ucznia, J. B. H i r s c h e r a 4.
W 1966 r. p rzed ru k ow an o m etod ą fo to k o p ii jed n ą z p ierw szy ch (z 1819 r.) d ru k ow an ych prac D reya pt. K u rze E in leitu n g in das S tu d iu m der T h e o lo g ie 5. A utor w zoru je się w nim na podobnym dziełku
F. D. E. S c h l e i e r m a c h e r a pt. K u r ze D arstellung des theologi schen S tu d iu m s z u m B eru fe ein leiten d e r V orlesungen, B erlin 1811 (D arm stad t 41961), a le zarazem p o d ejm u je z nim p olem ik ę. Z o k a zji teg o w y d a n ia F. S c h u p p S J z In n sb ru ck a w sk a z a ł na ak tu aln ość m e
tod ologiczn ych d ociek ań D rey a nad p od staw am i w iary i teologii. Za szczeg ó ln ie c en n e u zn ał k ry ty czn e p o d ejście D reya zarów no do p ro testa n ck iej, w y łą c z n ie ra cjo n a listy czn ej in te r p r e ta c ji w ia r y bez o d w o ły w a n ia się do h istorii, jak i w ob ec b iern ego p rzejm ow an ia dziedziczo nej d o k try n y w te o lo g ii p ra w o sła w n ej. S p ra w d za n ie w y p o w ied zi w ia ry, sta n o w ią c e p rzed m iot w p ro w a d zen ia do teo lo g ii, a ściślej m ów iąc, p rzed m iot a p o lo g ety k i, m u si p ołączyć em p iry czn o -h isto ry czn e b ad an ia nad c h r ześcija ń stw em z rozum ow ą sp ek u lacją. J ed n o cześn ie recen zen t p o d k reślił, że D rey o w i ch od zi o r e fle k sję n ie ty lk o nad teo lo g iczn y m , a le ró w n ież an tro p o lo g iczn y m sen sem w iary. D la teg o p o d sta w o w a dla ch rześcija ń sk iej w ia r y idea, jaką — w e d łu g D rey a — jest id ea k ró le s tw a B ożego, p ow in n a b yć zarazem u k azan a w sw ej rela c ji do czło w iek a . W tak im rozu m ien iu zadań te o lo g ii w id zi Schupp uderzające p od o b ień stw o do p o stu la tu K. R a h n e r a , ab y w e w stęp n y m stu d iu m teo lo g iczn y m d okonać n au k ow ej, m eto d y czn ej r e fle k s ji n ad n ieu św ia d o m ion ym , a le p rzeży w a n y m p rzez w ierzą ceg o u za sa d n ien iem w ia r y (por. S c h r ifte n t. 6 s. 1 52)e.
W zn ow ion e d zieło D reya m usiało zn aleźć duży odd źw ięk , skoro sam S ch u p p p ostarał się w k ró tce o jego p o n o w n y przedruk, rów n ież m e
todą fotok op ii, ale tym razem z osob n ym w stęp em za ty tu ło w a -4 J. R i e f , R eich G ottes u n d G essellsch a ft nach J. S. D rey un d J. В. H irscher (A b h an d lu n gen zur M ora lth eo lo g ie 7), P ad erb orn 1965.
3 J. S. D r e y , K u r ze E in le itu n g in das S tu d iu m der Theologie m it R ü c k sic h t a u f d en w issen sch a ftlich e n S ta n d p u n k t u n d das kath o lisch e S y s te m , T ü b in gen 1819. U n v erä n d erter N ach d ru ck , F ra n k fu rt 1966, M i nerva.
6 F. S c h u p p (rec.), J. S. Drey, K u rze E in leitu n g in das S tu d iu m der Theologie m it R ü c k sic h t a u f den w issen sch a ftlich e n S ta n d p u n k t u n d das ka th o lisch e S y s te m , T ü b in g en 1819. U n ve rä n d erter N achdruck, F r a n k fu r t 1966, M inerva, Z K Th 90 (1968) s. 222—228.
[ 3 ] O M Ó W I E N I A 2 1 3
nym Das P ro b lem der Theologie als W is s e n s c h a ft7. P rzyp om n iał w nim
w p ły w , ja k i n a p o ję c ie n a u k i w e d łu g D reya w y w a r ła n iem ieck a filo zo fia id ea listy czn a , a zw ła szcza d zieło F. W. J. S с h e l 1 i n g a pt. V o r lesu n g en ü b er die M ethode des a ka d e m isc h en S tu d iu m s, S tu ttg a rt-
-T ü b in g en 1803. P rzez n a u k ę rozu m ie D rey fo rm a ln ą k o n stru k cję czy li sy stem , w k tó ry m ca ło ść m a teria łu w yp ro w a d zo n a je s t z jednej, p od sta w o w ej id ei. W b rew czy stem u h isto ry cy zm o w i S ch leierm a ch era od teo lo g ii jak o n a u k i dom aga się, ab y sy stem a ty czn ie p rzed sta w ia ła całość h isto ry czn eg o o b ja w ien ia w op arciu o w sp om n ian ą b ib lijn ą id eę k ró le stw a B ożego w z g lę d n ie sp ek u la ty w n ą id eę op atrzn ości B ożej. Z adaniem w ię c te o lo g ii jest n au k ow a k o n stru k cja h isto rii jako rea liza cji k ró le stw a B ożego zap oczą tk o w a n eg o w d ziele stw orzen ia. Sam b ow iem m a te r ia ł em p iry czn o -h isto ry czn y , cz y li с o, n ie sta n o w i jeszcze nauki, k tó ra za leży od fo rm y w ied zy , tj. j a k i d l a c z e g o . D rey n ie p rzeciw sta w ia jed n ak o b ja w ien ia rozum ow i, ty lk o dostrzega w o b ja w ie n iu fu n k c ję p ośred n iczącą w osiągan iu p rzez lu d zk i rozum p ełn i w ła sn e j św ia d o m o ści. U zn aje w ię c a u to n o m ię w ia ry i rozum u. Tym sam ym zaś upada w y su w a n y n iek ied y (np. p rzez G eiselm an n a) zarzut, jak ob y w sw ej r e fle k sji teo lo g iczn ej b y ł se m ir a c jo n a lis tą 8.
Z daniem S ch uppa, zach od zi duże p od o b ień stw o m ięd zy ta k im u ję ciem teo lo g ii jako n a u k i a p rzyjm ow an ym d zisiaj w n au ce „sch em a tem d u a listy czn y m ”, zn a jd u ją cy m za sto so w a n ie ta k że w teologii. M ów i się m ia n o w icie (O. M u c k , I. M. B o c h e ń s k i ) o potoczn ym ob ser w a cy jn y m języ k u oraz teoretyczn ym , w y ja śn ia ją c y m języ k u teologii. Istn ie je ty lk o ta różnica, że D rey rozum iał h isto r ię jako rea liza cję idei, p odczas gdy w sp ó łcześn ie p rzy p isu je się języ k o w i teo rety czn em u jed y n ie a n a lo g iczn e p rzed sta w ia n ie rzeczyw istości. N iem n iej pozostaje zasługą D reya oraz zap o czą tk o w a n ej przez n iego szk o ły w y ra źn e u k azan ie za leżn o ści sam ego p o jęcia te o lo g ii od k o n cep cji h is t o r ii9.
O dnośnie do a p o lo g ety k i p rzypom ina Schupp, że w jej pojm ow an iu zaszła u D reya w yraźn a ew olu cja. W K u rze E in le itu n g autor p rzyp isał jej za d a n ie o d n a lezien ia w treści ch rześcija ń stw a ow ej zasad n iczej id ei, z k tó rej d ałob y się w y p ro w a d zić całą n au k ow ą k on stru k cję teologii. N a to m ia st w sw o im p od sta w o w y m d ziele pt. Die A p o lo g e tik w y łą czy ł z zadań a p o lo g ety k i za jm o w a n ie się ch rześcija ń sk im sy stem em d o k try n aln ym , k tó ry jest w ła śc iw ą dziedziną d ogm atyk i. A p o lo g ety k a ze sw ej stron y p ow in n a je d y n ie o k reślić isto tn ą cech ę c a łeg o z ja w isk a ch rześci ja ń stw a , tj. jeg o p o z y ty w n o -h isto ry czn y ch arak ter, sta ją c się w ten 7 J. S. D r e y , K u r ze E in le itu n g in das S tu d iu m der T heologie m it R ü c k sic h t a u f den w issen sch a ftlich e n S ta n d p u n k t u n d das katholische S y s te m . H rsg. u. einl. v . F. Schupp, D arm stad t 1971, W issen sch a ftlich e B u ch g esellsch a ft.
8 Tam że, s. VII *—X II *. 9 T am że, s. X III * nn.
2 1 4 O M Ó W I E N I A [ 4 ]
sposób p rzed e w sz y stk im teorią r e lig ii i o b ja w ie n ia 10. Jak w id ać, d o p iero ta druga w e r sja , sta n o w ią ca o w oc w ła sn y c h p rzem y śleń D reya, p ozw ala m ó w ić o a p o lo g ety ce jako fo rm a ln ie n ieza leżn ej od teologii, sa m o d zieln ej d y sc y p lin ie n aukow ej.
R ó w n ież Die A p o lo g e tik d oczek ała się p rzed ru k u m etodą fo to k o p ii (w ty m sam ym w y d a w n ic tw ie , k tórego za słu g ą jest d ru gie w y d a n ie
K u rze E in le itu n g ) и. W ydanie to oparte zostało na p ierw szym w y d a
niu w sz y stk ic h trzech to m ó w dzieła (1838; 1843; 1847). W iadom o jednak, że D rey za sw eg o życia zd ążył p o n o w n ie w y d ru k o w a ć dw a p ierw sze tom y, k tó re p op raw ił, a drugi z nich p on ad to rozszerzył (t. 1, 2 1844; t. 2, 2 1847). W yd aw cy n ie w y ja śn ili, d laczego n ie w y k o rzy sta li tego drugiego w y d a n ia . B y ć m oże, ch od ziło po p rostu o u d o stęp n ien ie rzadko dziś sp o ty k a n eg o p ierw szeg o w yd an ia. N iem n iej c z y te ln ik p ozb aw ion y z o sta ł zarów n o osta teczn ej red a k cji d zieła, jak i d w óch p rzed m ów do d ru giego w y d a n ia , za w iera ją cy ch cen n e in fo rm a cje o w p row ad zon ych p rzez au tora p op raw k ach i u z u p e łn ie n ia c h 12. N a k artach ty tu ło w y ch p oszczególn ych to m ó w zach ow an o m iejsce i rok w y d a n ia oryginału, ale p o m in ięto ó w czesn eg o w y d a w c ę (D ruck u n d V erla g F lo ria n K upferb erg) pod ając n a zw ę a k tu a ln eg o w y d a w n ic tw a i rok przedruku. O ty m je d nak, że p o słu g iw a n o się ta k że w y d a n iem drugim , św ia d czy za m ieszczo na w drugim to m ie errata n iek tó ry ch b łę d ó w p op raw ion ych w ed łu g p ó źn iejszeg o w y d a n ia (zresztą tak a erra ta p r zy d a ła b y się jeszcze b a r dziej w to m ie p ie r w s z y m )13.
F. S ch u p p w y d a ł jeszcze trzy m n iejsze p race D reya pod w sp ó ln y m ty tu łe m R ev isio n v o n K irch e u n d T h e o lo g ie 14. N a zbiór składa się
p ierw sza dru k ow an a rozpraw a D rey a pt. R ev isio n des gegenw ärtigen Z u sta n d es der T heologie z 1812 r., w k tó rej au tor p od d ał k ry ty ce te o lo g ię o św iecen ia . N a stę p n ie zam ieszczon y z o sta ł a rty k u ł Ü ber das V e r h ä ltn is des M y stizism u s z u m K a th o lizism u s, m it N u tza n w e n d u n g e n fü r
10 T am że, s. V III *.
11 J. S. D r e y, Die A p o lo g e tik als w issen sch a ftlich e N achw eisung der G ö ttlic h k e it des C h riste n th u m s in seiner E rscheinung, M ainz 1838— 1847, 3 t. U n v erä n d erter N achdruck, F ra n k fu rt 1967, M inerva.
12 P rzed m ow a do d ru giego w y d a n ia p ierw szeg o tom u nosi datę 5 VI 1844, czy li b yła p isan a przed u k azan iem się o sta tn ieg o tom u dzieła. N a to m ia st p rzed m o w ę do d rugiego w y d a n ia d ru giego tom u d a to w a ł D rey w listo p a d zie 1847 r., tj. po op u b lik o w a n iu tom u trzeciego, który za op a trzy ł w p rzed m o w ę 20 III 1847 r.
13 Tom drugi za w iera ponadto lis tę in n y ch d zieł z tego okresu, op u b lik o w a n y ch przez to sam o w y d a w n ictw o , m. in. a u torów ze szk oły t y b iń sk iej, ta k ich jak F. X . D i e r i n g e r , P. A. G r a t z, J. E. K u h n , J. A. M ö h l e r i F. A. S t a u d e n m a i e r .
14 J. S. D r e y, R ev isio n v o n K irch e u n d Theologie. D rei A u fsä tze. H rsg. u. einl. v. F. Schupp, D arm stad t 1971, W isse n sc h ftlic h e B u ch g e sellsch a ft. Ze w zg lęd u na te m a ty k ę zam ieszczon ych a rty k u łó w w ty tu le p ow in n a się zn aleźć n a p ierw szy m m iejscu „ teo lo g ia ”, a n ie „K ościół”.
[ 5 ] O M Ó W I E N I A 2 1 5
unsere Z e it z 1824 r., sta n o w ią cy sw o istą a p o lo g ię m istyk i. Jako trzecią p o zy cję podano h isto ry czn e rozw ażan ia Ü ber die A n w e n d u n g w e ltlich e r R egieru n g sw eisen a u f die R egierung der K irch e z 1831 r. W e w stęp ie S ch u p p zw raca u w a g ę na a n alogię m ięd zy p rzełom em dok on an ym przez szk ołę tyb iń sk ą a w sp ó łczesn ą sytu acją w teo lo g ii, p o n iew a ż w obu przypadkach chodzi ,o r e fle k sję :nad p o d sta w a m i wdary i konieczność in teg ro w a n ia w ie lu w sp ó łczy n n ik ó w m y ślen ia teologiczn ego. N ie znaczy to, aby m ożna b yło ó w czesn e, h isto ry czn ie u w a ru n k o w a n e rozw iązan ia m ech an iczn ie p rzejm ow ać i sto so w a ć do dzisiejszej p rob lem atyk i, ale zn ajom ość ow ych d ośw iad czeń p osiada duże zn a czen ie dla ocen y p o d ejm ow an ych a k tu a ln ie prób w ty m zakresie. P rzy tym , zd an iem a u to ra, sk u teczn ość tego rodzaju prób zależy od n a silen ia ten d en cji in te g racyjn ych w sam ym m y śle n iu teologiczn ym ls.
A utor w stę p u sp row ad za dokonaną p rzez D reya r e w iz ję teo lo g ii i K ościoła do trzech fu n d a m en ta ln y ch zagad n ień : relig ia , ob jaw ien ie, K ościół. R elig ię p o jm u je D rey na w sk ro ś n o w o cześn ie jako zak orze nioną w n a jg łęb szej św ia d o m o ści człow ieka. D a lek i jest jed n ak od ja k iejk o lw iek fo rm y irracjon alizm u . P rzy jm u je tylk o, że reflek sja te o logiczn a m u si b y ć oparta na p ierw o tn ej b ezp o śred n io ści doznań. N a to m ia st do sw eg o sa m o o k reślen ia św iad om ość religijnat w y m a g a o b ja w ie nia h istoryczn ego. Z jed n ej w ię c stron y o b ja w ie n ie n ie jest zw y k łą p rojek cją św ia d o m o ści czło w ie k a (p sychologizm ), z d rugiej zaś n ie jest czym ś ty lk o zew n ętrzn y m (pozytyw izm ). K o n sek w en tn ie p atrzy D rey na K ościół n ie w y łą c z n ie w ś w ie tle jego p raw n ego założenia, lecz p rze de w szy stk im z p u n k tu w id zen ia sp ełn ia n ej przez n ieg o k on ieczn ej fu n k cji p rzek a zy w a n ia o b ja w ien ia h istoryczn ego. P rzy ty m D reya in te resują n ie ty le d e fin ic je i sy m b o le K ościoła, ile sam K o śció ł jako żyw e zjaw isk o, k tó reg o p rzeja w a m i zew n ętrzn y m i są P ism o św . i T radycja. R ów n ież teo lo g ia jest ja k n a jściślej zw iązan a z K ościołem , k tó ry sta n ow i dla n iej m etod ologiczn y p u n k t w y jścia , a zarazem cel. T eologia b ow iem słu ży K o ścio ło w i jako całości. C hociaż n ie jest b ezw zg lęd n ie p otrzebna w sz y stk im ludziom , to jednak d zięk i n iej dochodzi do r e flek sy jn ej św ia d o m o ści aktualna· w ia ra ca łeg o K ościoła. N a ró w n i w ięc ze w sp ó łczesn ą teo lo g ią w y z n a je D rey, że teoria jest fu n k cją prak tyk i. S tą d m ięd zy re w iz ją te o lo g ii a rew izją K ościoła m u si zachodzić w z a jem n a zależność, d zięk i k tórej zarów n o teo lo g ia ja k i K o śció ł p rzy czyn iają się do oży w ia n ia w ia r y k o n k retn eg o c z ło w ie k a le.
S chupp jest ta k że au to rem obszernej m on o g ra fii na te m a t ro li h isto ryczn ego m y śle n ia w p rzy jętej przez D reya k o n cep cji t e o lo g ii17. W p ra
15 T am że, s. VII. w Tam że, s. X III— X V I.
17 F. S c h u p p , Die E v id en z der G eschichte. Theologie als W issen sc h a ft bei J. S. D rey (V erö ffen tlich u n g en der U n iv e r sitä t In n sbruck 59; S tu d ien u. A rb eiten der T h eologisch en F a k u ltä t, h rsg. v. H. B. M eyer, 5), In n sbruck 1970.
2 1 6 O M Ó W I E N I A [6]
cy sw ej w y sz e d ł z założenia, że dociek an ia m etod ologiczne, od su w an e na p lan d alszy w d zisiejszej teologii, w a ru n k u ją p op raw n e u jm ow an ie p ro b lem a ty k i w ła śc iw e j dla jej p rzed m iotu m a te r ia ln e g o 18. P rzed sta w ia ją c szczegółow o p o jęcie i m eto d ę te o lo g ii w e d łu g za ło ży ciela szk oły ty b iń sk iej, o m ó w ił n a jp ierw m iejsce i fu n k c je d o g m a ty k i w całości jeg o sy stem u , tj. w za jem n ą rela c ję m ięd zy teo lo g ią , ap ologetyk ą i d o gm atyk ą. Z k o le i za ją ł się p o d sta w a m i tzw . o p iso w ej teo lo g ii D reya oraz jej sp e k u la ty w n y m u k ieru n k ow an iem . W reszcie z e sta w ił stru k tu ra ln e e le m e n ty jeg o sp ek u la ty w n ej d ogm atyki.
W p racy b rak je s t p ełn ej ocen y p o g lą d ó w D reya oraz b liższej ich k o n fro n ta cji z d zisiejszą sy tu a cją m etod ologiczną w teologii. A utor tłu m aczy się jed n ak , że b yłoby to m o żliw e dopiero p o dok ład n iejszym zb ad an iu dalszego rozw oju teo rii te o lo g ii jako n a u k i w szk ole ty b iń sk iej, jak te ż e w o lu c ji sam ego p ojęcia n a u k i od cza só w D reya po dzień d zisiejszy 19. C zęściow o u czy n ił to p o tem w e w sp o m n ia n y ch w stęp a ch do p rzed ru k ów d zieł D reya oraz w k ilk u a r ty k u ła c h 20.
C ennym u zu p ełn ien iem prac R ief a i S ch u p p a je s t rozpraw a W. R u - f a o s y s te m ie teologiczn ym D reya jako p o d sta w ie teo lo g ii m o r a ln e j21. Z asadnicza część m on o g ra fii ob ejm u je dw a zagad n ien ia. A utor a n a li zu je p rzed e w sz y stk im pojęcie teo lo g ii ja k o n au k i om aw iając je w trzech p unktach: p o jęcie nauki, n au k a o relig ii, ch rześcija ń sk a teologia. N a stęp n ie u sta la m ie jsc e teo lo g ii m oraln ej w sy ste m ie teo lo g ii n a u k o w ej D reya, bad ając u zasad n ien ie, jak ie te o lo g ii m oraln ej dostarcza za rów n o a p o lo g ety k a ja k i dogm atyka. P ierw sza z n ich sta n o w i u za sa d n ie n ie ty lk o pośred n ie, druga zaś b ezp ośrednie, w sk u te k czego teologia m oralna je s t dla D reya p rzek ształcon ą dogm atyką.
D okonana przez R u fa an aliza p o g lą d ó w D reya na n au k ow y ch a ra k ter te o lo g ii n ie je s t b y n a jm n iej p o w tó rzen iem w n io sk ó w , do jakich 18 T am że, V orw ort. W tejże p rzed m ow ie autor in form u je, że pracę sw ą u k o ń czy ł w 1968 r.
19 T am że.
20 Por. F. S c h u p p , Die G esc h ic h tsa u ffa ssu n g a m B eg in n der T ü binger S ch u le u n d in der gegen w ä rtig en T heologie, Z K T h 91 (1969) s. 150— 171; K ritisc h es D en ken in der T heologie, ta m że 92 (1970) s. 328— 341; Z w e i R e fle x io n sstu fe n . B e m e rk u n g e n z u P lu ra lism u s, P robabilität, T heorie u n d K r itik in der Theologie, ta m że 93 (1971) s. 61—73; Z u D is ku ssio n en u m das T heologieverständnis, tam że 94 (1972) s. 302—310;
R e fle x io n zw isch e n A u fk lä r u n g u n d R o m a n tik , tam że 95 (1973) s. 325— 355. Do te o lo g ii D reya n a w ią z u je też autor w k sią ż c e A u f dem W ege zu einer k r itisc h e n T heologie (Q uaestiones D isp u ta ta e 64), F reib u rg— B a sel—W ien 1974.
21 W. R u f, J. S. v o n D reys S y s te m der Theologie als B egründung der M oraltheologie (S tu d ien zur T h eo lo g ie und G eistesg esch ic h te des 19. Jah rh u n d erts 7; F o rsch u n g su n tem eh m en der F ritz T h yssen S tiftu n g. A rb eitsk reise E v a n g e lisc h e T h eo lo g ie und K a th o lisch e T h eologie), G ö t tin g en 1974.
[ 7 ] O M Ó W I E N I A 2 1 7
doszedł Schupp. J a k w y ja śn ia B. C a s p e r w p rzed m ow ie, k siążka R u fa długo czek a ła na op u b lik ow an ie. P o w sta ła w la ta ch p ięćd ziesią tych , k ied y au tor rozp oczyn ał d ziałaln ość d u szp astersk ą w śród stu d e n tó w w e F ryb u rgu oraz w K on stan cji. U w a ża ją c lu d zi za w a żn iejszy ch n iż k siążk i, n ie tro szczy ł się o w y d a n ie sw ej św ie tn e j — zd an iem fa ch ow ców — rozpraw y. Z m arł w 1968 r. m ając 49 lat. P u b lik a cją pracy za jęli się jego p rzy ja ciele, k a to lic y i p ro testa n ci. W yszła w serii
N e u n ze h n te s J a h rh u n d e rt, fin a n so w a n ej p rzez p ro testa n ck ą fu n d a cję F r i t z T h y s s e n S t i f t u n g , a ob ejm u jącej ew a n g elick ą i k atolick ą teo lo g ię X IX w ie k u 22.
N a sp ecja ln ą u w a g ę za słu g u je ob szern y w stę p h isto r y c z n o -filo lo g ic z - ny, w k tórym autor p rzed sta w ił życiorys D reya, stan badań nad jego teo lo g ią oraz a d n o to w a n ą b ib lio g ra fię jego dorobku n au k ow ego. M. in. W. R u f o d n alazł n iezn a n e n a w et G eiselm a n n o w i g ło sy k ry ty k i w sp ó ł czesn ej D reyow i, św ia d czą ce, że ju ż w ó w cza s b y ł on p ostacią k o n tro w ersy jn ą (np. zarzu ty co do p ra w o w iern o ści jego teo lo g ii obok p osą dzeń o u ltram on tan izm ). D obrze te ż sch a ra k tery zo w a ł p ośm iertn ą k ry ty k ę D reya, jaką p od ejm ow an o z p rzeciw n ej m u, n eo sch o la sty czn ej p o z y cji (np. z w y c ię stw o n eo sch o la sty k i w teo lo g ii k a to lick iej sp ow od ow ało o sta teczn ie n ied o cen ien ie i zap om n ien ie te o lo g iczn o -a p o lo g ety czn ej m yśli D reya). S am em u G eiselm a n n o w i zarzu cił R u f n ieu za sa d n io n e p rzeciw sta w ia n ie teo cen try zm u oraz in k arn acjon izm u D reya p od ejściu an trop o logiczn em u , jak ie do te o lo g ii szk oły m iał rzek om o w p ro w a d zić dopiero M ö h le r 23. Z esta w b ib lio g ra ficzn y d zieł D rey a ob ejm u je 144 pozycje, w tym 123 d r u k o w a n e 24. W sam ym T heologische Q uartalschrift, k tórego D rey b y ł w sp ó łza ło ży cielem i red ak torem , za m ieścił 101 a rty k u łó w (w la ta ch 1819— 1852), n ad ając czasop ism u cech y sw ej w y b itn ej in d y w id u a ln o ści jako nau k ow ca, eru d yty, k ry ty k a i k ap łan a za in tereso w a nego lo sa m i K ościoła. P ism o to, istn ieją ce p o dziś dzień, św ia d czy o ż y w o tn o ści założon ej przez D reya szk oły teologiczn ej.
B ad ając m e to d o lo g ię D reya ch cia ł R u f św ia d o m ie d otrzeć do p ocząt k ó w w sp ó łczesn ej teo lo g ii, której g en ezę u p a try w a ł w dok on an ym przez D reya p rzełom ie. W p raw d zie przed w y d ru k o w a n iem rozp raw y R u fa u kazało się k ilk a in n y ch prac na tem a t D reya, a le — jak słu szn ie
22 T am że, s. 5 n. W tej sam ej serii w y sz ła w c z e śn ie j praca o jed n ym z u czn iów D reya: F. W o l f i n g e r , D er G laube nach J . E .v . K u h n W esen, F orm en, H e r k u n ft, E n tw ic k lu n g (S tu d ien zur T h eologie und G eistesg esch ic h te des 19. J a h rh u n d erts 2), G ö ttin g en 1972.
23 W. R u f, dz. cyt., s. 13. 18 n. 36 n.
24 W yd aw cy sp ro sto w a li in fo rm a cję R u fa ty lk o co do jednego m an u sk ryp tu (E xeg etisch es M agazin), k tórego n ie m ożn a p rzyp isać D reyow i. T am że, s. 31. N a leży w ię c m ów ić o 143 p ozycjach , w tym : 5 k siążek , 103 a rty k u ły , recen zje i p rzy czy n k i w czasop ism ach , 14 h a seł w e n cy klop ed ii, 1 przed m ow a oraz 20 m an u sk ryp tów , n ie licząc 3 n ie a u te n ty c z nych.
2 1 8 O M Ó W I E N I A [81
stw ierd za C asper — żadna z n ich n ie d orów n ała te j o sta tn iej pod w zg lęd em w y czerp u ją cej ocen y n a u k o w eg o dorobku za ło ży ciela szkoły ty b iń sk iej **. J ed n o cześn ie dzieło R u fa jest d ow od em potrzeb y dalszego w e r y fik o w a n ia szerzo n y ch o D reyu op in ii, a zarazem św ia d ectw em cią g łej a k tu a ln o ści jego u ściśleń m eto d o lo g iczn y ch w zak resie teologii i ap ologetyk i.
T ad eu sz G o g o le w sk i
Z A G A D N IE N IE SPR A W D Z A LN O SC I W APO LO G ETYC E Z e w z g lę d u n a w c ią ż jeszcze n ied o p ra co w a n ą p ro b lem a ty k ę e p iste - m o lo g iczn o -m eto d o lo g iczn ą a p o lo g ety k i is tn ie je n a te ren ie tej d y sc y p li n y za p o trzeb o w a n ie n a p race z teg o zak resu . Co p raw d a, n iem a l k a ż dego rok u u k a zu je się spora liczb a a rty k u łó w z tej dziedziny, ale n a j częściej m ają on e ch a ra k ter su m a rió w bądź też dotyczą teorii p o szcze góln ych zagad n ień ap ologetyczn ych . W ięk szych prac, zw ła szcza k o n cep cy jn y ch , jest c ią g le brak. T em u zap otrzeb ow an iu w y ch o d zi n a p rzeciw p raca ks. W. H ł a d o w s k i e g o — jed n ego z n ieliczn y ch p olsk ich a u to ró w za jm u ją cy ch się teo rety czn y m i p o d sta w a m i u p raw ian ia a p o lo g e ty k i 1.
H ła d o w sk i p o d ejm u je isto tn y z p u n k tu w id z e n ia celu ap o lo g ety k i p rob lem w e r y fik a c ji św ia d e c tw a ch rześcija ń sk ieg o . S am o zagad n ien ie n ie jest now e, gd yż w g ru n cie rzeczy ap o lo g ety k a za w sze pow raca do niego, n iem n iej jest ono n ieco in a czej u jęte. O ile d aw n iej m ó w iło się o dow od zen iu , a n a stęp n ie o u zasad n ian iu w ia ro g o d n o ści ob ja w ien ia c h rześcija ń sk ieg o czy n ad p rzyrod zon ego ch arak teru ch rześcija ń stw a , o ty le H ła d o w sk i ogran icza się ty lk o do „ sp raw d zan ia” św ia d ectw a ch rześcija ń sk ieg o . J e st to chyba słu szn e p o sta w ie n ie sp raw y, p rzy n a j m n iej z dw u pow od ów : 1) d ok ład n iej sp recy zo w a n e term in y „dow odze n ie ” i „ u za sa d n ia n ie” ok azały się za p rzesa d n e w za sto so w a n iu do ap o lo g e ty k i, 2) n a stą p iło in n e ro zu m ien ie św ia d e c tw b ib lijn ych .
25 J ed o ch h a t d e r w is s e n s c h a fts th e o r e tis c h e A n s a tz D re y s b isla n g
k e in e ü b e r R u f h in a u sfü h re n d e W ü rd ig u n g e rfa h ren . T am że, s. 6.
B. C asper w sp o m in a n ied ru k o w a n ą p racę F. L a u p h e i m e r a , D ie k u ltis c h -litu r g is c h e n A n sch a u n g en J. S. D re y s, T ü b in gen 1959 oraz E. K l i n g e r a , O ffe n b a ru n g im H o rizo n t d e r H e ilsg e sc h ic h te , Z ürich— E in sied eln —K öln 1969. Por. o tej o sta tn iej T. G o g o l e w s k i (rec.), ST V 10 (1972) nr 2 s. 379 nn. P o m in ą ł n a to m ia st w cześn iejszą n ied ru - k o w a n ą d y serta cję H. L o h m a n n a , D ie P h ilo so p h ie d e r O ffen b a ru n g
b e i J. S. v . D re y , F reib u rg 1953 (por. J. R. G e i s e l m a n n , D re y
J, S. v., L T hK t. 3, F reib u rg * 1959 kol. 574).
1 W. H ł a d o w s k ’i, D as P r o b le m d e r V e rifizie ru n g d es ch ristlic h e n
