• Nie Znaleziono Wyników

Sofokles Król Edyp (ok. 429 r. p.n.e.)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Sofokles Król Edyp (ok. 429 r. p.n.e.)"

Copied!
10
0
0

Pełen tekst

(1)

Sofokles – „Król Edyp” (ok. 429 r. p.n.e.)

Wprowadzenie w problematykę tragedii antycznej

O śmiertelnych pokolenia!

Życie wasze to cień cienia.

Bo któryż człowiek więcej tu szczęścia zażyje Nad to, co w sennych rojeniach uwije, aby potem z biegiem zdarzeń

Po snu chwili runąć z marzeń.

(Chór, Stasimon IV) Sofokles (ok. 496-406 p.n.e.)

Sofokles – największy obok Ajschylosa i Eurypidesa tragik starożytnej Grecji. Żył w V w. p.n.e. w Atenach, które przeżywały wtedy olbrzymi rozkwit, zwłaszcza w dziedzinie filozofii, literatury, architektury i rzeźby. Już wczesne sztuki przyniosły Sofoklesowi bardzo duży sukces. Kiedy miał 28 lat, po raz pierwszy wygrał zawody dionizyjskie, czyli konkurs na najlepszą tragedię. Piastował godności państwowe i był jednym z najbardziej szanowanych obywateli – z jego zdaniem liczyli się wybitny polityk i mecenas sztuki Perykles oraz znany historyk Herodot. Sofokles dożył późnej starości; według legendy zmarł, recytując fragmenty „Antygony”.

Twórca na plan pierwszy wysuwał bohatera w pełni świadomego odpowiedzialności za swe czyny, w jego charakterze widział źródło konfliktów i od nich, nie od czynników zewnętrznych, uzależniał bieg wydarzeń; ograniczył także rolę bogów w tragedii, większy nacisk położył na przeżycia osób dramatu, pogłębił ich psychikę. Każdą z postaci obdarzył indywidualnymi cechami. Wierzył ponadto w boską sprawiedliwość czuwającą nad moralnym ładem świata – Dike.

Sofokles wprowadził do dramatu wiele innowacji: dodał trzeciego aktora; podniósł liczbę członków chóru z 12 do 15 i ograniczył jego udział w akcji na rzecz przodownika chóru (koryfeusz). Udoskonalił też dekoracje. Jest autorem około 120 sztuk, z których zachowało się 7 tragedii, w tym cykl tebański: „Król Edyp” , „Edyp w Kolonie”, „Antygona”.

[Wielka trójka twórców tragedii greckiej: Ajschylos, Sofokles, Eurypides]

Geneza tragedii

Napisany ok. 429 r. p.n.e. utwór należy do cyklu trzech tragedii tebańskich Sofoklesa – „Król Edyp”, „Edyp w Kolonie”,

„Antygona” – opartych na mitach o tebańskim rodzie Labdakidów (potomków Labdakosa – przodka Edypa).

Czas i miejsce akcji [obowiązuje tu zasada 3 jedności!]

Główną zasadą dramatu antycznego była zasada trzech jedności:

1. jedność czasu (akcja krótsza niż jedna doba; najczęściej od wschodu do zachodu słońca)

2. jedność miejsca (akcja rozgrywa się w jednym miejscu: przed wejściem do świątyni, pałacu itp.; o wydarzeniach, które rozegrały się gdzie indziej, widz jest powiadamiany przez posłańców, heroldów)

3. jedność akcji (jeden wątek główny, brak wątków pobocznych)

Akcja rozgrywa się tylko przed pałacem królewskim w Tebach. Od wschodu do zachodu słońca. Jeden wątek główny:

tragiczny los Edypa (dziecka, młodzieńca, króla, męża i ojca).

Gatunek literacki: tragedia antyczna | Rodzaj literacki: dramat

Osoby dramatu:

Edyp – władca Teb Jokasta – żona Edypa Kreon – brat Jokasty

Terezjasz [Tejrezjasz, Tyrezjasz] – wróżbita, wieszczek Kapłan Zeusa [Dzeusa]

Posłaniec z Koryntu Pasterz

Służący Edypa

Chór – rada starców tebańskich; wypowiedzi Chóru mają niekiedy charakter filozoficzny. Na czele Chóru stoi przewodnik Chóru [Koryfeusz]

Imię Edyp (gr. oidipous = „opuchłonogi”, „człowiek ze spuchniętymi stopami”)

oznacza człowieka z opuchłymi nogami (ojciec Edypa przekuł dziecku stopy, żeby umarło w górach).

(2)

Streszczenie mitu o Edypie ( Mit o przeklętym rodzie Labdakidów )

Aby dobrze zrozumieć „„Króla Edypa” ” Sofoklesa trzeba znać mity tebańskie (patrz lektura: Jan Parandowski –

„Mitologia”; tam rozdział „Legendy tebańskie”)

Umieść akcję „„Króla Edypa” ” na tym tle:

Założyciel Teb – przeklęty Kadmos -- > Polidor -- > Labdakos -- > Lajos -- > Edyp -- > Antygona (i jej rodzeństwo) Mity tebańskie

Oto streszczenie najważniejszej części mitu:

W Tebach rządził ród królewski, na którym ciążyło fatum. (Według niektórych wersji mitu był to gniew bogów za niecne postępki protoplasty rodu Labdakosa. Klątwa głosiła, że syn Lajosa i Jokasty, kiedy dorośnie, zabije ojca i ożeni się z własną matką. Kiedy parze królewskiej urodził się jedyny syn, postanowiono, że zostanie on porzucony w górach na pewną śmierć.

Wcześniej przebito mu stopy – dlatego nazwano go Edyp (z gr. „opuchłonogi”).

Sługa, który miał porzucić dziecko w górach, zlitował się nad chłopcem i oddał go pasterzowi, a ten przekazał na wychowanie bezdzietnej parze królewskiej z Koryntu (Polybos i Meropa). Edyp dorastał na ich dworze i uważał ich za swoich rodziców. Kiedy dorósł, podczas uczty ktoś zarzucił mu. że jest podrzutkiem. Rodzice nie chcieli mu nic powiedzieć, dlatego udał się do wyroczni Apollina w Delfach. Dowiedział się tam o ciążącej nad nim klątwie:

Że matkę w łożu ja skalam, że spłodzę Ród, który ludzi obmierznie wzrokowi, I że własnego rodzica zabiję.

Edyp kochał swoich (przybranych) rodziców i, aby nie zrobić im krzywdy, postanowił opuścić Korynt. W ten sposób chciał uciec przed fatum.

W czasie wędrówki napotkał w wąwozie orszak. Przejście obok siebie było niemożliwe, wiec nakazano młodzieńcowi zejść z drogi. On jednak nie usłuchał. Wybuchła kłótnia. Edyp w ataku furii wybił całą grupę ludzi oraz władcę Teb, znajdującego się miedzy nimi, nie domyślając się, że ów pan to Laos, jego własny ojciec – w ten sposób wypełniła się pierwsza część

przepowiedni.

W Tebach tron objął Kreon szwagier Lajosa. Wówczas nad krajem pojawiło się nowe nieszczęście – Sfinks. Aby go przepędzić trzeba było odgadnąć trudną zagadkę. Król nie widząc innej rady ogłosił, że kto uwolni kraj od Sfinksa, dostanie za żonę Jokastę.

Edyp stanął do pojedynku z potworem i odpowiedział trudne na pytanie – jakie stworzenie rano chodzi na czterech łapach, w południe na dwóch, a wieczorem na trzech. To człowiek: w dzieciństwie, dorosłości i na starość.

Sfinks, kiedy usłyszał poprawną odpowiedź, popełnił samobójstwo – rzucił się ze skały. W nagrodę za oswobodzenie miasta od potwora Edyp został królem Teb i poślubił królową Jokastę – swoją rodzoną matkę, o czym nie wiedział. W ten sposób wypełniła się kolejna część przepowiedni.

Z tego małżeństwa urodziło się czworo dzieci: dwóch synów – Polinik (Polinejkes) i Eteokles oraz dwie córki – Ismena i Antygona. Niestety nad królestwem znowu zawisła klątwa bogów. Zapanował nieurodzaj, dzieci przychodziły na świat martwe.

Wezwano wieszczka Terezjasza, który miał wyjaśnić te dziwne zjawiska. Przybyły milczał długo, jednak w końcu powiedział prawdę: Edyp król Teb jest winien zbrodni kazirodztwa i ojcobójstwa. Na wieść o tym, Jokasta powiesiła się, nie mogąc znieść hańby. Edyp klęcząc nad trupem żony i swojej matki, wykuł sobie oczy i odziany w łachmany odszedł na wygnanie.

Towarzyszyła mu Antygona. Obaj jego synowie zginęli w bratobójczej walce o tron w Tebach, a władzę w mieście przejął Kreon.

[Akcja poznanej w gimnazjum „Antygony” toczy się już po śmierci Edypa. Patrz: „Mitologia” Jana Parandowskiego lub klp.pl]

Sfinks i jego zagadka

Sfinks to uskrzydlony potwór o ciele lwa i twarzy kobiety. Zagadka Sfinksa brzmiała: „Co to za zwierzę, które rano chodzi na czterech nogach, w południe na dwóch, a wieczorem na trzech?” Prawidłową odpowiedzią na nią było – człowiek.

Życie człowieka przedstawione jest jako jeden dzień: rano (dzieciństwo), południe (dojrzałość) i wieczór (starość). Trzecią nogą jest laska, której często używają starsi ludzie.

Plan wydarzeń

1. Lud Teb nawiedzany chorobami, prosi o pomoc swojego „Króla Edypa” . 2. Edyp wysyła swego szwagra Kreona do wyroczni.

3. Kreon powróciwszy od wyroczni, oznajmia, że Teby uratuje śmierć zbrodniarza, który zamordował przez laty Lajosa.

3. Edyp rzuca klątwę na zabójcę i zarządza poszukiwania.

4. Wróżbita Terezjasz przybywa do pałacu i rzuca oskarżenie na Edypa.

5. Edyp oskarża Kreona o spisek.

6. Jokasta poznaje prawdę o przeszłości Edypa (jej męża i syna) [kazirodztwo].

7. Do Edypa przybywa posłaniec z Koryntu z wieściami o śmierci Polybosa.

8. Edyp dowiaduje się, że nie jest synem władców Koryntu.

9. Dawny sługa Lajosa upewnia Edypa, że to on jest synem i mordercą Lajosa.

10. Zrozpaczona Jokasta popełnia samobójstwo (wiesza się na chuście).

11. Zdruzgotany Edyp oślepia się, żegna z córkami, po czym zostaje wypędzony z miasta.

(3)

Edyp – główny bohater. „Człowiek przeznaczony do nieszczęścia” [charakterystyka]

Na początku akcji Edyp to:

1. dojrzały mężczyzna

2. troskliwy, sprawiedliwy, praworządny, troszczący się o dobro państwa i obywateli, 3. porywczy, gwałtowny (rozmowa z Terezjaszem),

4. żądny zemsty,

5. przekonany o nieomylności, 6. dumny

7. pyszny (w tragedii antycznej pycha to hybris; wyzywanie wobec bogów ściągające na bohatera karę), 8. konsekwentny do końca,

9. nieszczęśliwy człowiek, przekonany o swojej winie, którą rozpatruje w kategorii zbrodni, nazywa siebie nędznikiem, wstydzi się swych czynów; w końcu gardzi samym sobą: „Takiej ohydy już żaden śmiertelnik po mnie nie dźwignie”

10. kocha własne dzieci, opiekuńczy ojciec.

W tragedii Edyp nie ponosi żadnej winy. Straszny los, który go spotyka, nie jest karą. Na pytanie, za co cierpi Edyp, brakuje odpowiedzi. Odpowiedzi tej być nie może, gdyż zdaniem Sofoklesa przekracza ona możliwości ludzkie. Sofokles stara się nawet zapobiec przypuszczeniom, że Edyp mógł na swój los choć w drobnej części zasłużyć. Na wstępie ukazuje go nam jako dobrego króla, pełnego prawdziwie ojcowskiej miłości do swojego ludu, także do żony i dzieci. Aby ukazać bezsilność człowieka wobec nieodgadnionych praw losu, ukazuje Sofokles bohatera o wielkich wartościach umysłu i charakteru. Nic nie pomogły Edypowi jego niezwykła energia, inicjatywa, śmiałość, zdecydowanie w postępowaniu. Nie pomogła mu przede wszystkim jego mądrość, która kiedyś pomogła rozwiązać zagadkę Sfinksa.

Jedynym z podstawowych elementów grozy tragicznej jest to, że Edyp sam wysiłkiem własnej woli i własnego umysły sprowadza wykrycie tajemnicy swego losu, które strąca go do otchłań. Otrzymawszy przed laty straszną wyrocznię w Delfach Edyp logicznie i śmiało i bezkompromisowo przedsięwziął wszystko, co w ludzkim rozumieniu mogło go uchronić przed jej spełnieniem i wszystko to właśnie sprowadziło jej spełnienie. W tragedii Sofoklesa zamiary ludzkie wciąż tragicznie mijają się z celem obranym przez bohatera.

Wstrząsająca jest w tragedii antycznej ironia tragiczna – słowa wypowiadane przez jej bohatera maja jakby podwójny sens:

jeden świadomie przez nich zamierzony, drugi dla nich samych niezrozumiały, a zawierający właśnie nieznana im prawdę. Edyp, ogłaszając swoje orędzie przeciw zabójcy Lajosa, nieświadomie przeklina i skazuje samego siebie. Pod jego manifestem z zimnym uśmiechem ironii kładzie swój podpis LOS.

Bohaterowie pierwszoplanowi:

Jokasta – obok Edypa najbarwniejsza i najtragiczniejsza postać tego dzieła. Jej pierwszy mężem był Lajos, któremu urodziła syna. Jednak bojąc się, że ten zgodnie z przepowiednią zabije swego ojca, skazała go na śmierć, zlecając wykonanie wyroku słudze. Zanim jednak ta tragedia się dokona, Jokasta występuje w dziele jako mądra, rozsądna i sprawiedliwa kobieta, która w momencie gniewu męża potrafi ważyć fakty i załagodzić trudną sytuację. Kiedy powoli uświadamia sobie, czego dopuścił się Edyp, a ona z nim, próbuje uciec od prawdy, chce powstrzymać Edypa od jej poznania.

Terezjasz – tebański wróżbita, stary ślepiec, służący miastu jeszcze za czasów Lajosa. Początkowo nie chce wyjawić prawdy Edypowi, ale że ten oskarża go o spisek, wyznaje wszystko, choć w słowach nie tak dobitnych, by król mógł je w pełni zrozumieć.

Kreon – brat Jokasty, wierny sługa oskarżony o zdradę i spisek przez Edypa. Nie godzi się z oskarżeniami, prosi o

wstawiennictwo siostrę. Odznacza się rozsądkiem, domaga się racjonalnych dowodów na swoją winę, poza tym sam wygłasza interesującą obronę swojej niewinności.

Inni bohaterowie występujący w tragedii to: Kapłan, Chór, Posłaniec z Koryntu, Sługa Lajosa, Posłaniec domowy oraz nie wypowiadające żadnego słowa, pojawiające się w ostatniej scenie córki Edypa: Antygona i Ismena. Warto dodać, że zarówno Kreon, jak i dzieci Edypa pojawią się w innym sławnym utworze Sofoklesa zatytułowanym „Antygona”

Najważniejsze motywy w lekturze:

• zbrodni (ojcobójstwa i kazirodztwa)

• fatum, nieuchronnego przeznaczenia, które determinuje ludzki los

• winy i kary

• małżeństwa

• miłości/nienawiści rodziców do dzieci oraz dzieci do rodziców

• samobójstwa i samookaleczenia

• przepowiedni

• cierpienia

(4)

POJĘCIA NIEZBĘDNE DO INTERPRETACJI UTWORU

Tragedia antyczna – (gr. tragôidia (dosł. 'pieśń koźla'); powstała prawdopodobnie z dytyrambu śpiewanego ku czci Dionizosa przez zespoły przebrane za satyrów. Tragedia to gatunek dramatu o charakterze poważnym i wzniosłym, przedstawiający konflikt moralny między bohaterem a siłą wyższą (losem, okolicznościami, interesem publicznym itp.), prowadzący nieuchronnie do klęski bohatera.

W tragedii antycznej za czasów Sofoklesa występowało tylko trzech aktorów. Scen zbiorowych nie było, a o zdarzeniach, w których brało udział wiele osób, opowiadała specjalnie do tego przeznaczona osoba lub chór (w czasach Sofoklesa 15 osobowy).

Tragizm – sytuacja, w której bohater (jednostka szlachetna) musi dokonać wyboru pomiędzy dwiema równorzędnymi racjami (wartościami moralnymi). Każda decyzja, jaką podejmie, będzie miała negatywne skutki (katastrofa – śmierć lub klęska życiowa).

Tragizm to także splot nieszczęśliwych okoliczności stwarzających sytuację bez wyjścia, którą charakteryzuje

zaskakująca dysproporcja między problematyczną winą a straszliwą karą, przyjmowaną jednak przez winowajcę w imię jakichś względów natury filozoficznej, religijnej, społecznej. [Tragizm to kategoria estetyczna]

Tragizm w „Królu Edypie” jest zbudowany w nieco inny sposób niż w Antygonie. W tragedii o życiu córki Edypa główna bohaterka ma świadomość, że jakiej decyzji by nie podjęła popełni wykroczenie, albo względem praw boskich, albo względem praw ziemskich. Natomiast Edyp, gdy popełnia kolejne występki, wcale nie zdaje sobie z tego sprawy. Nie wie, że zabija własnego ojca, ani o tym, że dzieli łoże z matką (taka nieświadomość własnych czynów nazywana jest ironią tragiczną). Przede wszystkim trzeba zaznaczyć, że w przeciwności do Antygony Edyp jest bohaterem niewinnym. Jego los jest przesądzony (Fatum).

Konflikt tragiczny – istota tragedii, istnienie dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru; każdy wybór prowadzi do klęski.

Katastrofa – doniosłe, zazwyczaj nagłe, wydarzenie przynoszące tragiczne skutki; w tragedii greckiej – upadek i klęska bohatera.

Katharsis (gr. 'oczyszczenie') – doznanie, którego doświadczają widzowie tragedii. Polega na intensywnym przeżyciu litości oraz trwogi i przez to prowadzi do wyzwolenia się z tych uczuć, oczyszczenia duszy. Litość budzi np. niezasłużone cierpienie

bohatera, trwogę zaś utożsamienie się z bohaterem – podobne nieszczęście może spotkać każdego człowieka. (Arystoteles w

„Poetyce” pisze o kategorii estetycznej Katharsis; wymagał, by tragik przedstawiał bohaterów niewinnych i podobnych do widzów.)

Hybris (gr. 'pycha, zuchwalstwo') – nieposkromiona pycha, arogancja i zuchwałość wywołująca gniew i pomstę bogów.

Hamartia (gr.) – błąd, przewinienie (inaczej – wina tragiczna), które popełnia bohater, powodując tym samym katastrofę.

Fatum (łac.) – los, przeznaczenie, konieczność zaistnienia pewnych wydarzeń. Człowiek musi wypełnić swój los i nie może przed nim uciec. [gr. Ananke lub niekiedy Mojra]

Ironia tragiczna – kategoria określająca działania bohatera tragicznego, który nie ma pełnej wiedzy o swojej sytuacji i podejmuje określone działania. Czyny tej postaci – wbrew jej woli – prowadzą nieuchronnie do katastrofy.

Zasada decorum [czytaj: dekorum] (zasada stosowności) – polegała na zgodności formy i treści [w tragedii stylu językowego pełnego wzniosłości i patosu (styl wysoki), zaś w komedii stylu średniego lub niskiego – z wykorzystaniem mowy potocznej].

Zasada jedności stylowej wymagała utrzymania całości utworu w jednym nastroju. Nie mogły występować sceny tragiczne i komiczne w jednym utworze. Nie można było pokazać widzom bezpośrednio okrucieństwa oraz śmierci (zabójstwo, samobójstwo). Głównym bohaterem tragedii musiała być osoba wysokiego rodu, a bohaterem komedii „zwykły” człowiek.

Mimesis – naśladownictwo. Wg Arystotelesa artysta tworzy według prawdopodobieństwa, przedstawia rzeczywistość taką jaka jest lub jaka powinna być, mówi o wydarzeniach, które mogą (!) się zdarzyć (w odróżnieniu od historyka, który relacjonuje wypadki z przeszłości). Rzeczywistość tworzona w procesie mimetycznym jest celowo uporządkowana, możliwa w stosunku do istniejącego świata (co sprzyja wywołaniu u widza katharsis).

Deus ex machina – 1) nagłe, niespodziewane pojawienie się aktora (sztuczka techniczna); 2) Niespodziewane, zaskakujące pojawienie się jakiejś osoby; (etymologia: z łac. „bóg z machiny”).

Perypetia – nagły, niespodziany zwrot w akcji utworu; [perypetie – trudności, powikłania, zmienne los, przygody]

Koryfeusz – w teatrze greckim przewodnik chóru

(5)

Rola Chóru w tragedii greckiej

Chór spełnia rolę opinii publicznej w utworze (mądrość ludowa) i pełni następujące funkcje:

• wypowiada ogólne refleksje (filozoficzne, moralne)

• opowiada o przeszłych wydarzeniach

• komentuje bieżące wydarzenia

• zapowiada wydarzenia – np. pojawienie się bohatera

Budowa tragedii „Król Edyp”

1. zawiązanie węzła dramatycznego (zawiązanie akcji)

Edyp ratuje Teby przed Sfinksem. Zostaje królem.

Poślubia Jokastę.

2. kulminacja Edyp przekonuje się, że Terezjasz ma rację. Już wie, że jest ojcobójcą i

kazirodcą.

3. katastrofa (upadek bohatera) Jokasta popełnia samobójstwo.

Edyp się oślepia i decyduje odejść z Teb.

4. rozwiązanie węzła dramatycznego (rozwiązanie akcji)

Edyp mianuje Kreona królem, prosi go o opiekę nad swymi dziećmi i odchodzi

z Teb na wygnanie.

Prolog – zapowiedź tragedii; zawiązanie węzła dramatycznego;

Parodos – wejście chóru na orchestrę

Epeisodion I – „epizod”, „akcja toczy się i rozwija” (epeisodion zawsze dynamiczny) Stasimon I – komentarz chóru (stasimon zawsze statyczny)

Epeisodion II Stasimon II Epeisodion III Stasimon III Epeisodion IV Stasimon IV

Exodos – rozwiązanie węzła dramatycznego, wyjście chóru

„Król Edyp” jako tragedia antyczna „Król Edyp” spełnia wymogi tragedii antycznej w następujący sposób:

1. Zachowanie zasady trzech jedności:

• czasu (akcja ciągła, prawdopodobnie rozgrywa się w ciągu jednego dnia),

• akcji (został podjęty jeden wątek – niezawinionej zbrodni Edypa),

• miejsca (dzieje się przed pałacem w Tebach).

2. Fabuła została zaczerpnięta z mitu tebańskiego i jest realizacją stałego tematu. Fabuła zasadza się na konflikcie tragicznym.

3. Utwór został podzielony według tradycyjnego schematu: prologos (wprowadzenie w akcję), parodos (wejście chóru),

epeisodiony (jednostka kompozycyjna tragedii – monolog albo dialog aktorów) i stasimony (pieśni chóru komentujące zdarzenia z wcześniejszej sceny), exodos (wyjście chóru).

4. W kolejnych epeisodionach na scenie znajduje się jednocześnie maksymalnie trzech aktorów. Przypomnijmy, że to Sofokles jako pierwszy w historii teatru greckiego wprowadził na scenę trzeciego aktora. Wcześniej mogło być ich tylko dwóch.

5. Sceny drastyczne (takie jak oślepienie samego siebie przez Edypa czy samobójstwo Jokasty) nie są ukazane bezpośrednio na scenie, ale relacjonują je osoby trzecie, np. sługa, posłaniec.

6. Występuje chór, komentujący kolejne zdarzenia.

7. Akcja tragedii nieuchronnie zmierza do katastrofy głównego bohatera. Prawie że od początku pojawiają się symptomy

tragicznego finału. Już w drugiej scenie Terezjasz wskazuje Edypa jako na mordercę i winnego kazirodztwa, ale przed przyjęciem tej prawdy powstrzymują króla logiczne przesłanki. Kolejne przesłanki wzmagają lęk głównego bohatera przed prawdą, ale jednocześnie uzyskują logiczne wytłumaczenie. Aż do uzyskania ostatecznego dowodu, prawda o losie bohatera nie jest jasna (przynajmniej w jego oczach).

„Król Edyp” jest jedną z najsłynniejszych tragedii antycznych. Istotą utworu jest wina tragiczna Edypa. Bohater jest nieświadomy istotnego sensu okoliczności, w jakich się znajduje. Zabicie Lajosa niesie ze sobą olbrzymie konsekwencje, co powoduje zawikłanie losu bohatera. Późniejsze pokonanie przez niego Sfinksa, toruje Edypowi drogę do władzy. Zostaje władcą Teb oraz mężem pięknej Jokasty. Jest szczęśliwy… Niestety mężczyzna fałszywie ocenia stan rzeczy, pogrążając się coraz bardziej Niestety beznadziejnej sytuacji. Winą tragiczną tej postaci jest szczególna konstrukcja jej losu. Niezależnie od siły charakteru i swoich szlachetnych intencji, bohater sprowadza na siebie klęskę. Tak naprawdę o jego losie decyduje Fatum – klątwa rzucona dawniej na jego rodziców. Edyp staje się narzędziem w rękach Bogów.

Do ostatniej chwili nie jest świadomy, kim tak naprawdę są dla niego Jokasta i Lajos .Nieoczekiwane poznanie prawdy staje się zbyt bolesne i hańbiące dla niego. Dlatego jedynym wyjściem z tej tragicznej sytuacji jest ukaranie siebie przez przekucie oczu i wygnanie.

Widzimy wiec, że konflikt tragiczny Edypa jest nierozwiązalny i prowadzi nieuchronnie do klęski bohatera.

(6)

Konflikt tragiczny w Królu Edypie

Tragizm w „Królu Edypie” jest zbudowany w nieco inny sposób niż w Antygonie. W tragedii o życiu córki Edypa główna bohaterka ma świadomość, że jakiej decyzji by nie podjęła popełni wykroczenie, albo względem praw boskich, albo względem praw ziemskich. Natomiast Edyp, gdy popełnia kolejne występki, wcale nie zdaje sobie z tego sprawy. Nie wie, że zabija własnego ojca, ani o tym, że dzieli łoże z matką (taka nieświadomość własnych czynów nazywana jest ironią tragiczną).

Przede wszystkim trzeba zaznaczyć, że w przeciwności do Antygony Edyp jest bohaterem niewinnym.

Paradoksalnie do klęski prowadzi Edypa jego wielkość jako człowieka i króla. Gdyby z tak wielkim uporem nie dążył do poznania prawdy, nie doszłoby do odsłonięcia jego nieświadomych zbrodni. Tak naprawdę zostaje ukarany za zabójstwo w obronie własnej oraz za przyjęcie żony, którą ofiarowano mu za bohaterski czyn. Jego tragedia jest o tyle większa, że dosięga go nie tylko los zapisany w niebie, ale również jego własna klątwa rzucona na mordercę Lajosa, gdy jeszcze nie wiedział, że sam nim jest. Zauważmy – sam fakt zabicia ojca i popełnienia grzechu kazirodztwa sprowadza na niego jedynie cierpienie moralne, cierpienie jego duszy z powodu hańby, tak naprawdę to sam Edyp czyni z siebie nędznika wyłupując sobie oczy. I to jest miejsce największego tragizmu w tym dramacie. Edyp to człowiek tak wybitny, tak wielki, z tak olbrzymim poczuciem moralności, prawości i honoru, że nie tylko nie umiał znieść ciążących na nim win (nie pada nawet jedno słowo usprawiedliwienia), ale również czuł się w obowiązku stać się swoim własnym sędzią i katem. Samooślepienie czyni z niego jeszcze większego człowieka.

Klęska nie tylko wielkiego, ale i niewinnego człowieka ma ważną funkcję w tragedii – zwiększa poczucie „litości i trwogi” (katharsis) wobec bohatera. O ile mniejsze byłoby współczucie dla postaci o przeciętnym charakterze i mniejszych zasługach. Sofokles mówi wyraźnie poprzez tę tragedię: moc bogów dosięgnie każdego – tak słabego jak mocnego, tak mądrego i wybitnego, jak głupiego i nędznego.

Problem cierpienia w Królu Edypie

Można wprawdzie litość i trwogę wywołać za pomocą wystawy scenicznej [poprzez ukazanie na scenie gwałtownych i szokujących zdarzeń], ale mogą się one też wyłonić ze samego układu zdarzeń, i to jest przedniejsze i godniejsze lepszego poety. Trzeba bowiem i bez względu na przedstawienie tak ułożyć fabułę, aby już słyszenie tego, co się dzieje,

wywoływało uczucie trwogi i litości wobec samych zdarzeń. Tego może niejeden doznać przy lekturze fabuły o Edypie.

(Poetyka, Arystoteles) Arystoteles daje za przykład Edypa, kiedy pisze o wywoływaniu „litości i trwogi” nie używając do tego scen szokujących swą drastycznością. W tej tragedii źródłem „litości i trwogi” jest dla widza współodczuwanie cierpienia głównego bohatera. A źródła jego boleści nie tylko nie są ukazane na scenie, ale nie są możliwe do ukazania. Ktoś mógłby zaprotestować: „przecież wyłupienie oczu można ukazać na scenie!”. To prawda, ale cierpienia fizyczne głównego bohatera nie są cierpieniami największymi, najistotniejszymi.

Prawdziwym cierpieniem dla Edypa jest odkrycie hańby, jaką się okrył zabijając własnego ojca oraz biorąc za żonę własną matkę. Przecież to przed tym nieszczęsnym losem uciekł z Koryntu, w którym cieszył się zaszczytami królewicza.

Największym cierpieniem Edypa okazuje się to, czego nie mógł uniknąć. Edyp w tragedii Sofoklesa cierpi od pierwszej sceny, w której to widzimy jego kraj pogrążony w chorobie. Ale prawdziwe osobiste (nie związane z losem królestwa) męki rozpoczynają się od rozmowy z Terezjaszem, tu zaczynają się pierwsze podejrzenie, które w kolejnych scenach będą się potęgować i

potwierdzać, a wraz z nimi ból i lęk Edypa, którego kulminacja nastąpi poza sceną, w komnacie małżonków, kiedy to widząc umarłą Jokastę, król oślepia się. Do tego momentu Edyp jest cały czas wielkim królem, zagniewanym, działającym pod wpływem emocji, ale jednak dobrym i godnym władcą Teb. Ale to nie koniec męki Edypa, w eksodosie widzimy go żegnającego się z córkami, lękającego się ich los i cześć. Boi się, bo czuje, że sprowadził nieszczęście także i na swe dzieci.

W tej tragedii nie tylko Edyp cierpi: jak wielka była rozpacz Jokasty, kiedy uświadomiła sobie, że mordercą jej pierwszego męża jest jej syn i mąż zarazem. Cierpienie kobiety było tak wielkie, że nie do zniesienia, bojąc się potwierdzenia swoich przypuszczeń (nie było jeszcze potwierdzenia ostatniego świadka), uprzedza wypadki i popełnia samobójstwo.

Tragedia o ludzkim nieszczęściu

„Król Edyp” jest jedną z najwybitniejszych sztuk, jakie napisano o nieszczęściu ludzkim. Jest sztuką o okrucieństwie przypadku, przed którym nie mogą ustrzec ani najlepsze dary natury i umysłu, ani najostrożniejsze przewidywania. Nieodparcie narzuca się pytanie, na czym polegała wina Edypa, jak również pytanie czy jesteśmy w stanie brać pełną odpowiedzialność za swoje czyny. Tragedia Edypa to jego niewiedza, klęska – to poznanie. Świat zawalił się dla Edypa, kiedy poznał prawdę. W jaki sposób można znieść porażkę? W tragedii antycznej są zawsze dwaj wielcy protagoniści: bohater i zagrożony świat wartości moralnych. Tragiczny bohater przegrywa, ale zawsze pozostaje nierozstrzygnięte pytanie: kto miał rację? Mit Edypa był

wielokrotnym tematem dramatu i prozy – od Ajschylosa po wiek XX – i ma bogatą tradycję w literaturze, sztuce, psychologii i filozofii współczesnej. Na przestrzeni wieków Edyp obrósł też tradycją kreacji aktorskich, ale przy okazji każdej realizacji teatralnej dramatu Sofoklesa rodzi się pytanie: do jakiego stopnia historia klęski Edypa posiada znaczenie ponadczasowe i uniwersalne?

„Król Edyp” prezentuje sobą ogromną determinację w dążeniu do prawdy. Prawdy, która może okazać się dla władcy przekleństwem. Postać ta stara się ponad wszystko pozostać wierna swojemu sumieniu, dba o to, aby niedopowiedziana historia jego życia wyjaśniła się. Nie obiera najłatwiejszej z dróg. Uparcie pragnie rozwikłać tajemnicę, która mogłaby przecież zostać przemilczana, tak jak chciał tego jedyny świadek owych wydarzeń – Terezjasz.

(7)

Gdy Edyp po raz pierwszy pojawia się na w tragedii, widzowie nie mają wątpliwości, że jest to człowiek niezłomny, stanowczy. Widzimy człowieka targanego sprzecznymi emocjami. Władca ten – chcąc za wszelką cenę poznać prawdę – do ostatniej chwili ma nadzieję, że jego podejrzenia okażą się błędne. Wyznając na początku całkowitą wiarę w nieomylność wyroczni delfickiej, łudzi się, że może tym razem, może właśnie w jego przypadku, kapłanka pomyliła się.

Rozdarcie wewnętrzne bohatera doprowadziło go już wcześniej do ucieczki ze swojej ojczyzny, kiedy to dając wiarę słowom proroctwa delfickiego, iż zabije swego ojca i zostanie mężem matki, oddala się od rodziców, aby nie stanowić dla nich niebezpieczeństwa. Ma nadzieję, że odległość, która ich od tej pory będzie dzieliła, zdoła zapobiec tragicznym wydarzeniom.

Od momentu rozpoczęcia sztuki, aż do ostatnich minut Edyp nie przestanie dociekać, jak to się stało, że słowa

przepowiedni jednak spełniły się. Dramat Sofoklesa jest więc mistrzowskim studium psychiki, zachowań człowieka dążącego do poznania i samopoznania.

Grecka koncepcja człowieka i losu

Starożytni Grecy uważali, że istnieje naturalny porządek świata, którego człowiek nie powinien łamać. Nad tym ładem czuwają bogowie. Choć nikt nie spisał zasad, według których należy postępować, człowiek może do nich dotrzeć, jeśli będzie się wsłuchiwał w swoją naturę. Dzięki wewnętrznemu głosowi każdy wie, co jest dobre, a co złe. Na tej podstawie ludzie żyjący we wspólnocie tworzą prawo, które powinno być zgodne z wolą bogów.

Grecy nie przeciwstawiali prawa ludzkiego prawu boskiemu. Uważali, że te dwa porządki muszą być ze sobą spójne.

Człowiek jednak jako jednostka ułomna, a przy tym pyszna, często z nadmierną pewnością głosi własne racje i opacznie interpretuje wolę bogów. Zapomina też, że za złamanie odwiecznego porządku grożą boski gniew i kara. Śmiertelnik najczęściej zauważa, że zbłądził, gdy nie może już zawrócić ze złej ścieżki. Jego dramat polega na tym, że zapomniał o rozwadze i pokorze.

Kontynuacje i nawiązania:

Psychologia:

Kompleks Edypa – w psychoanalizie: u dzieci płci męskiej (3–6 lat) – podświadoma i stłumiona skłonność (płciowa) do matki i strach przed odwetem ojca, jako rywala budzącego nieuświadomioną wrogość dziecka.

Kompleks Elektry – w psychoanalizie: u dzieci płci żeńskiej (3–6 lat) – podświadoma i stłumiona skłonność (płciowa) do ojca i strach przed odwetem matki, jako rywalki budzącej nieuświadomioną wrogość dziecka; porównaj: Edypa kompleks; kompleks. (Etymologia – w mitologii greckiej Elektra, córka Agamemnona i Klitemnestry, siostra Ifigenii i Orestesa, która nakłaniała brata do zabicia matki dla pomszczenia zamordowanego przez Klitemnestrę ich ojca, Agamemnona; porównaj: Orestes i Pylades.)

Kompleks – zespół przedmiotów albo zjawisk uzupełniających się, tworzących całość; w psychologii zespół stłumionych albo usuniętych w podświadomość pragnień i wspomnień, nurtujących jednak psychikę i wywierających przemożny wpływ na osobowość (por. Edypa kompleks, Elektry kompleks); popularnie – przesadna, wyolbrzymiona reakcja (jak strach, nadwrażliwość) na jakiś przedmiot, jakąś osobę lub sytuację, na skutek związanych z nimi przykrych doznań; kopleks niższości – dotkliwe, ciążące

przekonanie o własnej nieudolności i bezwartościowości, powodujące nieśmiałość albo, przez kompensację, nadmierną agresywność.

(Etymologia – łac. complexio 'połączenie; związek') Zagadnienia do interpretacji

tragizm i ironia tragiczna głównymi wyznacznikami kreacji bohatera

• Fatum — determinizm losu Edypa

• „mimowolne zbłądzenie” bohatera źródłem jego nieszczęść

Edyp jako postać archetypowa

• tragedia Sofoklesa inspiracją psychoanalitycznej koncepcji „kompleksu Edypa”

Najczęstsze pytania:

1. Na czym polega tragizm Edypa – bohatera tragedii Sofoklesa?

2. Czy w przypadku Edypa także możemy mówić o sytuacji tragicznej?

3. Z jakiego mitu wywodzi się „Król Edyp” Sofoklesa?

4. „Król Edyp” jako utwór o niezawinionym cierpieniu człowieka i nieuchronności ludzkiego losu.

5. Na czym polega uniwersalność „Króla Edypa” Sofoklesa?

6. Ogólnoludzkie prawdy w tragedii Sofoklesa „Król Edyp”.

7. Aforyzmy w Królu Edypie.

8. Zagadka człowieczego losu i tragizm istnienia człowieka ukazany w dramaturgii starożytnej Grecji (na przykładzie Antygony i „Króla Edypa” Sofoklesa).

9. Chór i jego rola w tragedii greckiej.

10. Podaj budowę tragedii greckiej – na przykładzie „Króla Edypa” .

(8)

DODATEK

„Król Edyp” – przegląd wydarzeń Prologos

Mieszkańcy Teb są nękani przez zarazy i choroby. Edyp, władca Teb za wszelką cenę chce się dowiedzieć, co jest tego przyczyną. W tym celu wysłał do wyroczni delfickiej Kreona, który po powrocie oznajmił, iż zabójca Lajosa,

poprzedniego władcy, nadal nie uniknął kary, mieszka w Tebach, więc bogowie sprowadzili na miasto plagi. Edyp obiecuje znaleźć i ukarać mordercę.

Parodos

Chór w swojej pieśni na wejście opisuje wygląd miasta, w którym szaleje zaraza.

Epejsodion 1

Edyp wzywa wieszcza Tyrezjasza, aby powiedział, kto jest mordercą Lajosa. Ten jednak nie chce udzielić odpowiedzi, czym prowokuje gniew Edypa, który zarzuca mu spiskowanie. Tyrezjasz mówi wtedy: „Którego szukasz, Ty jesteś mordercą”. Edyp w dalszym ciągu poszukuje mordercy, ale nie może zapomnieć słów wróżbity.

Stasimon 1

Pieśń chóru jest pełna niedopowiedzeń, kończy się złożeniem uznania dla Edypa, który jest dobrym władcą Teb.

Epejsodion 2

Dochodzi do kłótni między Edypem a Kreonem. Interweniuje Jokasta i opowiada o szczegółach dotyczących jej poprzedniego męża, Lajosa. Edyp słucha sów żony z przerażeniem, bowiem powoli zaczyna docierać do niego prawda o zabójcy Lajosa. Jokasta lekceważąco odnosi się do przepowiedni.

Stasimon 2

Chór z oburzeniem reaguje na słowa Jokasty, opowiada się za świętymi słowami przepowiedni.

Epejsodion 3

Jokasta powoli zaczyna uświadamiać sobie, co zrobił Edyp. Z Koryntu przybywa posłaniec, który informuje o śmierci Polybosa, władcy Koryntu. Edyp uspokoił się, bo zrozumiał, że nie popełnił ojcobójstwa. Wtedy posłaniec wytłumaczył Edypowi, że Polybos i jego żona Meropa byli jego przybranymi rodzicami. Edyp, chcąc dowiedzieć się ostatecznej prawdy, rozkazuje sprowadzić sługę. Jokasta na wieść o tym wybiega z pałacu.

Stasimon 3

Chór śpiewa optymistyczną pieśń, iż być może Edyp ma boskie pochodzenie, skoro nie jest synem króla i królowej Koryntu.

Epejsodion 4

Sprowadzony sługa mówi, iż przed laty otrzymał z rąk Jokasty niemowlę, które miał zabić, ale oddał je posłańcowi z Koryntu. Okazuje się, że Edyp jest ojcobójcą i kazirodcą.

Stasimon 4

Chór snuje refleksje na temat ludzkiego życia, które jest marnością, zaś człowiek jest bezsilny wobec sił wyższych.

Eksodos

Posłaniec domowy wychodząc informuje, że Jokasta popełniła samobójstwo ( powiesiła się). Wkrótce pojawia się Edyp, który się oślepił. Prosi Kreona, który zasiadł na tronie w Tebach, aby go wygnał z miasta, chce też, aby Kreon

zaopiekował się jego córkami: Antygoną i Ismeną.

Charakterystyka Edypa

„Król Edyp” to tytułowy bohater tragedii Sofoklesa. Poznajemy go jako mężczyznę dorosłego, ojca czwórki dzieci (dwóch synów i dwóch córek). Z relacji innych bohaterów i jego samego w ciągu akcji tragedii dowiadujemy się o jego przeszłości. Stąd wiemy, że jest on prawowitym synem króla Teb Lajosa i jego żony Jokasty, skazanym na niechybną śmierć z powodu przepowiedni, głoszącej, że zabije on swego ojca. Jednak sługa, który miał wypełnić na nim wyrok, zlitował się i oddał go posłańcowi Koryntu. W ten sposób Edyp trafił na dwór władców Koryntu, którzy przygarnęli go i wychowali jak syna. Gdy Edyp dorósł, wyrocznia delficka oznajmiła mu, że zabije swego ojca, a potem będzie dzielił łoże ze swą matką. Przerażony Edyp, myśląc, że jest prawowitym synem króla i królowej Koryntu wyruszył w długą tułaczkę, by jego los nie mógł się dokonać. Napadnięty na drodze przez kilku ludzi, zabija Lajosa (choć nie wie kim on jest). Gdy dociera do Teb, okazuje się, że miasto jest prześladowane przez straszliwego Sfinksa, porywającego ludzi, który oznajmił, że opuści ziemię tebańską, gdy ktoś rozwiąże jego zagadkę. Ta sztuka udaje się Edypowi, za co otrzymuje on od Kreona tron Teb i Jokastę za żonę.

Edyp to dobry władca, kochany przez swój lud. Jest człowiekiem uczciwym, sprawiedliwym, szlachetnym, przezornym i mądrym.

Opuszcza Korynt, rezygnując z przywilejów królewicza, by straszliwa przepowiednia nie mogła się spełnić. W chwili, gdy nieszczęścia padają na jego lud (wcześniej uchronił go przed Sfinksem), postanawia zrobić wszystko, by zdjąć z niego gniew bogów. Jednak we właściwym rozeznaniu sytuacji przeszkadza mu jego porywczość oraz łatwość wpadania w gniew. Jest popędliwy w swych ocenach i w słowach, które wypowiada. Klątwy siane przez niego kilkakrotnie w końcu spadają na niego. Mimo wszystko jest to postać niewinna, przynajmniej według miar ludzkich. Jedyne, co mu naprawdę można zarzucić, to to, że chciał uciec przed wyrokami boskimi, popełnił grzech pychy wobec Apollina.

To, co go spotkało, nie jest karą, a nieuchronnym wypełnieniem jego losu.

W tragedii wspaniale odmalowana jest rozpacz bohatera, gdy pełen tragizm jego losu zostaje ostatecznie odkryty (ojcobójstwo i kazirodztwo). Zrozpaczony król z wyłupanymi oczami myśli właściwie tylko o losie swych córek, oddaje je pod opiekę Kreona, sam zaś pragnie znaleźć się w miejscu, gdzie nikt by go nie oglądał.

„Król Edyp” to typowy bohater tragiczny, który nie jest w stanie zapanować nad swoim losem, kierowanym przez siły wyższe.

(9)

Mapa myśli

Budowa teatru greckiego Strój aktora

Maska – lekka; wyraz twarzy i „pudło rezonansowe”

wzmacniające głos

Koturny – buty na bardzo wysokiej podeszwie (lekkie drewno i skórzane pokrycie)

Onkos – wysoka peruka; powiększała głowę Chiton – koszula lniana lub wełniana z krótkimi rękawami noszona w starożytnej Grecji;

składała się z dwóch prostokątnych kawał- ków materiału zszytych dłuższymi bokami do wysokości ramion, spinanych na ramio- nach metalowymi zapinkami lub guzikami Himation – wierzchnie okrycie mężczyzn i kobiet w starożytnej Grecji, będące prostą sztuką materiału ułożoną w piękne fałdy

Stroje aktorów były kolorowe. Symbolika kolorów: np. purpura (bóg, bogini, król, dzieci królewskie); biel (żałoba); czerń (smutek).

theathron – (gr.) miejsce do oglądania, widownia; stąd nazwa: TEATR

Zapamiętaj: aktorzy nie stali na SKENE lecz na PROSKENION (SKENE była za nimi, była tłem, dekoracją) Chór stał, gestykulował, tańczył, śpiewał, melorecytował na ORCHESTRZE

(10)

Konteksty:

Filmy:

„Król Edyp” (1967) – arcydzieło sztuki filmowej; włoski reżyser: Pasolini Pier Paolo (1922–75), scenarzysta teoretyk filmu, pisarz; twórca społ.–obyczajowych dramatów (Włóczykij 1961, Mamma Roma 1962, Ewangelia wg św. Mateusza 1964, Ptaki i ptaszyska 1966, Teoremat 1968), „Król Edyp” 1967 wg Sofoklesa i Medea 1969 wg Eurypidesa, Dekameron 1971 wg G. Boccaccia); zbiory poezji (m.in. Poesia in forma di rosa 1964), powieści ze świata rzym. marginesu społ. (Ragazzi di vita 1955), eseje, prace teoretyczne o filmie.

W tragedii Sofoklesa „Król Edyp” odkrył Pasolini mit ogólnoludzki, który wyraża wieczną, zawsze aktualną prawdę o człowieku. Jak wiadomo kompleks Edypa jest jednym z kluczowych pojęć psychoanalizy i to do niej również odwołuje się reżyser.

Film składa się z 3 części: prologu, toczącego się w latach 20. naszego wieku, dramatu właściwego ze starożytności i finału w scenerii współczesnych ulic Bolonii i

Mediolanu.

„Burmistrz Edyp” (1996) – sztuka Sofoklesa przeniesiona w realia współczesnej Kolumbii przez Gabriela Garcíę Marquéza. Tragedia rozgrywa się kraju targanym odwieczną wojną domową. Film w reżyserii Jorge Alí Triana.

Muzyka:

Igor Strawiński – „Król Edyp”, opera z 1927 r.

Zobacz też:

http://krol–edyp.klp.pl

https://youtu.be/bKR0PX7ithY („Król Edyp” + Horacy)

https://youtu.be/TV9nQ7vc83k („Król Edyp” i „Antygona” – dwie tragedie Sofoklesa)

Cytaty

Powiązane dokumenty

O Panie, który ziemicą tą władasz, Widzisz, jak garnie się wsze pokolenie Do twych ołtarzy; jedni to pisklęta Długiego lotu nie zdolne, a drugich Wiek już pogarbił; ja

” Narodowy płatnik tak nisko wycenia procedurę leczenia odwykowego osób uzależnionych od nikotyny, że zamykane są kolejne poradnie antynikotynowe

z każd ą sceną, a pod koniec przechodzi w głębokie współczucie; rozsuw ają się coraz nowe zasłony, coraz wyraźniejszymi się stają rysy okropnej tajemnicy. W

(Fakt ten nosi nazwę Twierdzenia

(Fakt ten nosi nazwę Twierdzenia

Zbadać, w jakim kole jest zbieżny szereg MacLaurina funkcji tgh z.. Znaleźć kilka pierwszych

Podczas takiego określania monotoniczności funkcji jeśli ludzik w pewnym przedziale wspina się ku górze to mówimy, że funkcja jest rosnąca.. przypadku, gdy schodzi na dół

Udowodnić, że średnia arytmetyczna tych liczb jest równa n+1 r