Niektóre zagadnienia geologii ropnych złóż.

Niektóre zagadnienia geologii

ropnych złóż.

(Some problems o f petroleum geology).

L iteratura geologiczna z dziedziny ropy w zrasta z nieby­ w ałą szybkością; w fachow ej prasie we w szystkich niem al ję­ zykach co raz to zjaw iają się nie tylko opisy poszczególnych naftow ych pól, lecz również prace bardziej ogólnego ch arak ­ teru, licznie rozsiane w sam ych różnorodnych naukow ych czasopismach.

Jedne z tych prac, ja k przew ażnie am erykańskie i czę­ ściowo niemieckie, są nacechowane dostateczną ostrożnością w stosunku do uogólnień i wniosków; inne, ja k niektóre nie­ mieckie i rosyjskie, w yróżniają się w ielką sw adą i pewnością siebie swoich autorów. Pierwsze są ciężkie, w ym agają one nie przeczytania, lecz przestudiow ania; drugie są o wiele lżejsze, ich dogmatyczne tw ierdzenia zachow ują się w pam ięci ostro, a ogłaszanie takich tez w coraz to nowych w ydaw nictw ach może w yw oływ ać wrażenie, że m ają to być ostatnie słowa nauki i praktyki.

Niniejsze zestawienie różnych m ateriałów ma za zadanie skierować uwagę geologów na krytyczne ustosunkowanie się do niektórych tez w zagadnieniach naftow ych, jeszcze da­ lekich od rozw iązania i w ym agających dalszej w spółpracy geologów z innym i specjalistami. Zastanówmy się nad kilku takim i zagadnieniam i: 1) geneza, t. j. pow stanie sam ej sub­ stancji ropy; 2) skały macierzyste substancji ropnej; 3) mi­ gracja ropy i je j nagromadzenie w realne złoża; 4) właściwo­ ści rop i ich zróżnicowanie.

sobą i w ym agających wspólnego rozważenia, i to ze strony różnych naukow ych pracowników, do naftow ego inżyniera, oswojonego z praw am i m echaniki cieczy włącznie.

I.

Geneza substancji ropnej.

Zagadnienie pow stania substancji ropnej było zawsze przedmiotem nie tyle geologii, ile chemii i biologii; geologia m iała szukać jedynie podstaw y do zrozumienia pierwotnego źródła węgla (C) i wodoru (H), stanow iących główne składniki rop. O statnie badania fizyko-chemiczne *) w ykazały, że ropy z różnych złóż zaw ierają, copraw da niewiele, lecz poddają­ cych się ilościowemu obliczeniu, produktów przem iany chlo­ rofilu (w postaci barw ników , porfirinów ), które nie mogą za­ chowywać się w w arunkach hum ifikacji roślinnego m ateriału (jego uwęglenie) i przy tem peraturze ponad 200° C. Te fak ty bynajm niej nie przesądzają, aby ropa pow staw ała wyłącznie z m ateriału roślinnego, lecz mogą być uw ażane za nowy bez­ pośredni dowód, że ropa jest produktem przetw orzenia m a­ teriału organicznego. Trudno sobie w yobrazić ( R a d z i ­ s z e w s k i , E n g 1 e r) proces takiego przetworzenia, p rzy ­ najm niej w pierw szych jego fazach, bez udziału drobnoustro­ jów. Bezpośrednim, znanym do dziś, utworzeniem węglowo­ doru w w yniku bakterialnego procesu jest tylko wydzielenie

z roślinnego m ateriału CH4. W iemy natomiast, że drobno­

ustroje mogą niszczyć ropę i bitum iny, prow adząc redukcję

pozostałych w niej utlenionych związków do stanu C O2

i H2O 2).

Takie niszczenie ropy można stwierdzić w je j kontakcie z wodą, posiadającą bakterie; granice możliwej głębokości, w jak iej można oczekiwać takich procesów, nie są nam znane.

*) A. T r e i b s, Pflanzensubstanz als M uttersubstanz des Erdöles. B rennstoff-G eologie, 10 H eft, 1935. Literatura.

2) H. E. H a m m a r, Relation of m icro-organism s to génération of Petroleum. Problems of Petroleum G eology. Am. Ass. of Petr. Geol., 1934. Literatura.

A. M c. C o y a. R. K e y t e, Pres, interpret. of the structur. Theory for oil and gas m igration and accum ul. Probl. of Petr. Geol., Tulsa 1934, str. 261—268.

N ajbardziej przekonyw ującym zjawiskiem rozkładu bitum i­ nów jest odrodzenie się z czasem gleby, zniszczonej doszczęt­ nie w ylew am i ropy i produktów je j utlenienia (asfalt, k ir).

A m erykanie pierw si zwrócili uw agę 1), że w wodach rop­ nych złóż są anaerobowe bakterie, redukujące w złożu roz­ tw ory siarczane; następnie rosyjscy badacze stwierdzili b a k ­ terie w wodach tow arzyszących ropie z szybów n a półwyspie Apszerońskim, w Groźnym, M ajkopie i in n .2). Pierw sza z w y ­ mienionych niżej rosyjskich autorek m iała na celu przede w szystkim ustalenie, czy w ropie otrzym yw anej z głębokości zn ajd u ją się organizmy, zdolne do w ytw arzania ferm entacji celulozy i białek. Istotnie w ropach i wodach z szybów stw ier­ dzono różnorodne grupy bakterii, a zwłaszcza redukujących siarczany i zw iązki azotowe, oraz w zbudzające ferm entację metanową kwasów tłuszczowych i rozkład celulozy. We w szystkich zbadanych złożach stwierdzono ferm enty desul- furyzujące i denitryfikujące; natom iast w jednych złożach (Bakińskie) przew ażają bakterie ferm entacji białkowej, w in­ nych (Naftałan) ferm enty celulozy, a w trzecich (Groźny) — w ystęp ują obie grupy. Można byłoby w yciągnąć stąd w ą t­ pliw y wniosek, że pierw otna organiczna substancja złóż Ba- kińskich m usiałaby pochodzić z m ateriału zwierzęcego, dla złoża N aftałanu — z m ateriału roślinnego, a w złożach G roź­ nego — z obydw u grup m ateriału. Te badania stw ierdzają tylko, że m ikroflora może żyć na głębokościach bardzo znacz­ nych, lecz nie wiemy, czy ta flora ma być endemiczną i zab y t­ kową, czy tylko przypadkow ą dla tych poziomów, z których została w ydobyta. G i n s b u r g nie w ypow iedziała żad­ nych przypuszczeń o znaczeniu tych faktów dla genezy ropy, a jedynie przytoczyła zdanie Y e r n a d z k i e g o 3): „O

dkry-1) E. B a s t i n and Fr. G r e e r, Add. D ata on Sulphate-R edu- cing Bacteria in Soils and W aters of Illinois O il Fields. Bull. Am. Ass. Petr. Geol., 1926, 12 i 1930, 2.

2) G i n s b u r g- K a r a g i t s c h e w a , Problem e der Petroleum - M icrobiologie. Bull. Soc. Natur, de Moscou. Nouv. ser. XLI, 1933 i Buli. Am. Ass. Petr. Geol. 1933, 1.

Dora W o l a n s k y , Beiträge zur Frage der Erdölm uttersubstanz. Brennstoff-G eologie, X, 1935.

3) V e r n a d z k i , Zarys geochem ji, 1927, w jęz. ros. W sw oim dziele p óźniejszym „La Biosphere“, Paris 1929, str. 154, Y e r n a d z k i nie idzie jednak tak daleko.

cié b ak terij w głębokich ropnych szybach zmienia nasze po­ glądy na genezę ropy. Możliwie, że za spraw ą życia anaero- bowego pow staje ropa, i jest to proces podstaw ow y w grani­ cach biosfery“. Nieco później te same fakty, ja k zaraz zoba­

czymy, były ogłoszone przez innych za rew elacyjne.

Badanie iłów, zebranych ostatnio z różnych głębokości dna Morza Czarnego, w ykazało w nich obecność związków bitum icznych o przyrodzie węglowodorów czasem na wpół stałych; ilość tych związków wynosi do 10% całej ilości orga­ nicznej m aterii, zaw artej w takich iłach 1), więc znacznie w ię­ cej, niż według znanych b ad ań T r a s k a i H a m m a r a (1,8—4%); osady na w iększych głębokościach (1920 m, 1861 m) są bogatsze w organiczną materię i w zw iązki b itu ­ miczne. W tych sam ych iłach stwierdzono obecność różnorod­ nej mikroflory, red u k u jącej siarczany i rozkładającej celu­ lozę, tłuszcze i białka; autorki przychodzą do wniosku, że biochemiczne procesy, w ywołane przez bakterie w szarych i w apiennych iłach głębokich części dna Czarnego Morza, ży­ wo przypom inają reakcje w yw ołane działalnością bakterii złóż ropnych (desulfuryzacja i denitrifikacja) i można p rz y p u ­ szczać bliskie pokrewieństwo samych bakterii, przypuszczal­ nie anaerobow ych. Prof. A r c h a n g e l s k ! 2) (geolog) ogło­ sił, że naukow a ekspedycja okrętu „Pierw szy M aj“ otrzym ała ze szczelin, pow stałych w skutek osuwisk na dnie morza, olei­ stą substancję żółtej barw y; w innych próbkach stwierdzono bezbarw ną substancję podobną do w azeliny; obie są rozpu­ szczalne w eterze, lecz bliższe zbadanie było niemożliwe z po­ wodu za m ałej ich ilości. W r. 1935 p. D ora W o l a n s k y

(1. c. str. 174) i d r K r e j c i - G r a f 3) ogłaszają te fak ty , jako dalsze potwierdzenie poglądu prof. A r c h a n g i e l - s k i e g o, że geneza płynnej ropy jest procesem wyłącznie biochemicznym; K r e j c i - G r a f uw aża, że substancje podobne do w azeliny i oleiste, zbadane przez A r c h a n g i e l - s k i e g o, mogą to być stadia przejściowe do p łynnej ropy.

*) T. G i n s b u r g- K a r a g i t s c h e w a und K. R a d i o n o- w a, Beitrag zur Kenntnis der im T iefseeschlam m stattfindenden b io­ chem ischen Prozesse. Zur Frage der Erdölbildung. Petroleum, 1936, Nr. 37.

2) N ieftjanoie C hoziajstw o, 1929, 791.

3) Karl K r e j c i-G r a , Erdöl. V erständliche W issenschaft, Ju­ lius Springer, Berlin, 1936, str. 102.

Na dowód biochemicznych procesów pow staw ania rop­ nej substancji zwykle, naw et w podręcznikach naftow ych, p rzytaczają w yniki znanych doświadczeń M c K e n z i e T a y l o r a 1). Ten badacz zwrócił uwagę, że pewne che­ miczne właściwości skał, zaw ierających organiczne osady — węgli i ropy, m uszą mieć w pływ na kierunek przetw orzenia organicznej materii, zaw artej w takich osadach. Dowiódł on, że sodowe iły (z większą zaw artością Na) ch arak tery zu ją osady morskie, a wapienne — osady słodkowodne. Jeżeli w a­ pienne iły ulegają działaniu solanki, następuje w ym iana za­ sad; jeżeli tak a glina dostanie się w stanie zawiesiny do> wody słonej, to w osadzie pow stają iły sodowe. P rzy działaniu słod­ kiej wody na iły sodowe następuje ich hydroliza (rozdzielenie soli na wolne zasady i kwas), przechodzą one w stan alkalicz­ ny, co prow adzi do ich deflokacji, czyli do stanu koloidalnego; takie iły są nieprzepuszczające dla płynów i gazów. Procesy bakterialne w masie hydrolizowanego sodowego osadu w sku­ tek tego mogą być tylko anaerobowe; w alkalicznym środo­ wisku takiego osadu, kw aśne produkty rozkładu m aterii orga­ nicznej ulegają neutralizacji, niema nagrom adzenia tr u ją ­ cych produktów (toksyn), proces bakterialny może postępo­ w ać dalej, a gazy w ydzielające się m uszą się nagrom adzać pod stale w zrastającym ciśnieniem. W iłach w apiennych w obecności słodkiej wody następuje ich flokacja, t. j. połą­ czenie iłów w grudki, więc pozostają one przepuszczalne dla gazu i płynów i w arunki środowiska nie są odpowiednie dla procesów anaerobowych. Bezpośrednie doświadczenie T a y ­ l o r a z k ulturam i b ak terij pokazały, że cukier i krochm al pod osadem sodowego iłu ulegają ferm entacji w m etan, celu­ loza rozkłada się w produkty gazowe, liście i lignina przetw a­ rzają się do stanu na w pół płynnego, kw aśny torf rozkłada się, a hum us jego, jak o rozpuszczalny w alkaliach, usuw a się całkowicie i t. d. Te i inne doświadczenia T a y 1 o r a mogą prow adzić tylko do wniosku, że chemiczny skład środowiska świeżych osadów morskich i słodkowodnych, oraz zm iana (base Exchange, Basenaustausch) ich składu w czasie

diage-^ T a y l o r , The bearing of base E xchange on the genesis of Pe­ troleum. Inst. Petr. Technol., 1928, 20 i 14, 825—840. O ty ch badaniach patrz B o h d a n o w i c z , Przegl. Górniczo-Hutn., 1931, N 7—8, str. 443—444.

nezy, naw et później, mogą w yw ierać w pływ na procesy roz­ kładu organicznej materii, lecz nie wiemy ostatecznie, czy te procesy b y ły chemiczne, lub bakterialne (biochemiczne) i ja k a by ła rola procesów katalitycznych.

W arto przypomnieć, że w edług zdania doświadczonych chemików *) wnioski z bad ań T a y l o r a nie przeczą olbrzy­ m iej roli chemicznych reak cy j w czasie utw orzenia się węgli

i, dodam y od siebie, rop. D oświadczenia T a y l o r a dowo­ dzą głównie tego, że zm iana chemicznych właściwości środo­ wiska, w którym następuje rozkład i przetworzenie organicz­ nego m ateriału, zwłaszcza roślinnego, może zmienić kierunek procesu.

Co zaś do roli biochemicznych czynników w pow staniu pły nn ej ropy, to nic nowego nie d a ją ni doświadczenia T a y ­ l o r a , ni rzekomo „rew elacyjne“ odkrycia rosyjskich b ad a­ czy ( A r c h a n g i e l s k i ) . Jedno jest pewne, że w osadach ja k jeziornych (słodkowodnych)2), ta k i morskich 3) nie stw ier­ dzono p łynnej ropy; musi ona powstać raczej później.

Procesy aerobowe i anaerobowe są tylko' przygotowawcze do następnego utw orzenia się pły n n ej ropy. Jedne drobno­ ustroje w w arunkach utleniających (aerobowych) mogą prze­

tw arzać węglowodory w proste związki C O2 i H2O. D ziałal­

ność innych (anaerobowych) w w arunkach bez tlenu może prow adzić do procesów redukcji, przez zużycie O i N orga­ nicznej materii, i również utlenienia, przy czym źródłem ener­ gii dla przem iany żyw ej m aterii (metabolizm) może być utle­

nienie węgla w C O2, a źródłem tlenu mogą być złożone zw iązki

azotowe, siarczane, fosfatowe i inne utlenione nieorganiczne składniki ropy (Probl. of Petr. Geol., stir. 261—268).

Procesy biochemiczne przetw arzają organiczny m ateriał w w arunkach redukujących w mieszaninę zw iązków niena­ syconych, które łatw iej ulegają dalszem u przetworzeniu, lecz ja k posuwa się ten proces i działalnością jakich czynników —

*) G. S t a d n i k o f f , D ie Entstehung von Kohle und Erdöl. Brennstoff-G eologie, 5—6 H eft, 1930, str. 193.

2) E. W a s m u n d, D ie Bildung der anabitum inösen L eichen­ w achs unter Wasser. Brennstoff-G eologie, X, 1935, Literatura.

3) P. D . T r a s k, D eposition of organic Matter in recent sedim ents. Probl. of Petr.-G eology.

nie wiemy. Można tylko przypuszczać 1), że w tej mieszaninie jedne substancje ulegają polim eryzacji, inne reag u ją na siebie w zajem nie i ostatecznie musi nastąpić pew na chemiczna rów ­ now aga; pow staje przypusiziczalna „pierw otna ro pa“ (Urerdól S t a d n i k o w a, U rbitum ina innych autorów, A nabitum en

E n g 1 e r a), z domieszką m ineralnych składników , ja k sole

i drobny ilasty okruchow y m ateriał. Związki nienasycone tego przejściowego stadium mogą ulegać dalszej polim ery­ zacji w związki grupy nasyconych (polibitum iny E n g 1 e r a) ; ten proces w ym aga dla swego zakończenia do stanu płynnej ropy hydrogenizacji, np. przez H pow stający w tym że osadzie według m yśli Z a ł o z i e c k i e g o (1891), lub przez H do­ starczany z głębi według hipotezy S t a d n i k o w a (1930), lub przez CKU przy udziale katalizatorów według K r e j c i- G r a f a (Erdol, 1936, str. 128). Przed w ytłum aczeniem „dia- genezy“ hypotetycznej „pierw otnej ro p y“ w płynną realną ropę stoimy na razie bezradni w otoczeniu różnorodnych hy- potez. Oprócz działalności bakterialnej musi odgryw ać znacz­ ną rolę zdolność białek do hydrolizy, tworzenia koloidów i ich koagulacji. Obecność m ineralnych składników w mieszaninie pierw otnych związków może prow adzić do reak cy j k a ta li­ tycznych, usposabiać do hydrolizy i chemicznych reakcyj w ym iany zasad.

Ocena roli czynników m etam orfizm u (statycznego i d y ­ namicznego) w genezie ropy jest rów nie trudna, ja k i roli bio­ chemicznych procesów. Obecność w ropach substamcyj chlo­ rofilowych w yklucza w każdym razie możliwość tem peratury ponad + 200° C pod w pływ em czynników m etam orficznych ja k tem peratura i ciśnienie, które właściwie są tylko jednym z czynników geologicznych, kształtujących właściwości rop 2).

II.

Skały macierzyste.

Zagadnienia pochodzenia ropy w ysuw ają z p u n k tu w i­ dzenia mikrobiologii pytania, w jakim środowisku sedym en­ tacyjny m mogą być w arunki n ajb ard ziej pom yślne do bio­

•) S t a d .n i k o f f, 1. c. str. 240—245.

2) W. T. T h o m, Present Status of the Carbon-ratio theory. Probl. of Petr. Geol., str. 90, Literatura.

chemicznych procesów przetw orzenia organicznego m ateriału i jakie w arunki sedym entacji są najbardziej odpowiednie do znacznego nagrom adzenia takiego m ateriału; z p u n k tu w idze­ nia geologii pow staje pytanie, jakie utw ory w każdym prze­ kroju, zaw ierającym ropne poziomy, można uw ażać za p ra w ­ dopodobne źródło' pierwotnego organicznego m ateriału. P ra k ­ ty k a geologiczna uczy, że ropa i gazy tw orzą złoża w skałach, „zbiornikach“, które nie zawsze, a według opinii innych geo­ logów — bardzo rzadko, mogą być uw ażane za bezipośrednie miejsce pow stania substancji ropnej. Drogą do rozw iązania tych p y ta ń jest badanie osadów dzisiejszych i na w pół kopal­ nych i porównawcze badanie z nimi utw orów geologicznych, aby ustalić te skały, które m ogłyby być najbardziej odpo­ w iednim środowiskiem do zachow ania organicznego m ate­

riału w czasie sedym entacji * l do dalszego procesu diagene-

tycznego przetw orzenia tego m ateriału. Te w szystkie zagad­ nienia u jm u ją w pojęciu „skał m acierzystych substancji rop­ n ej“ (Source beds, M uttergestëine, roche-mère).

D la częściowego zachow ania organicznego m ateriału w osadach i dalszego jego przetw orzenia konieczne są w arunki nie utleniające, ale redukujące, więc odpowiednie do rozwoju anaerobowych drobnoustrojów ; takie w arunki mogą być tylko w wodach spokojnych, nieulegających przew ietrzaniu, lub wręcz zatrutych obecnością np. siarkowodoru.

Odpowiednimi osadami mogą być iłowate gliniaste, lub iły wapienne i margliste, nieco piaszczyste naw et, lecz bez

życia przydennegO' (bentosu). W piaskach i żwirach, osadza­

nych w strefie około brzegów lądu, lub na w apieniach rafo­ w ych (korale, mszywioły, ostrygi), otoczonych wodami świe­ żymi, w w arunkach utleniających i pełnych życia przyden- nego, m ateriał organiczny nie zachowuje się, ulegając peł­ nem u zniszczeniu.

Osadom pierwszego ty p u odpow iadają w śród utw orów geologicznych najbardziej łupki i cienko w arstw ow ane ilaste skały, często krzemionkowe lub margliste i zaw ierające kom­ pleks związków polibitum icznych w stanie stałym , nazyw any „kerogen“. Ta substancja, według jednych badaczy, jest źró­ dłem ropy i gazu, otrzym yw anych przez rozkład takich b itu ­ micznych łupków ; nie jest to słusznym, bo ropne związki i gaz otrzym uje się przez suchą destylację (pirogenezę) nie tylko

kerogenu, lecz również ze szczątków organicznych, ja k wodo­ rosty i spory, zaw artych w takich łupkach *). D rudzy p rzy j- m ują kerogen za pozostałość po przetw orzeniu pierw otnej organicznej m aterii w płynne i gazowe węglowodory, następ ­ nie w yciśnięte z tak iej m acierzystej skały; nakoniec trzeci uw ażają kerogen za pozostałość po dalszym rozkładzie goto­ wych, płynnych węglowodorów t. j. ropy. O pinia druga jest n ajbardziej praw dopodobna; m ateriał organiczny bardziej odporny przetworzeniu, ja k tłuszcze, smoły i woski, znajduje się w osadach w raz z innym , ja k białka i węglowodany, mniej odpornym, dającym płynne węglowodory; inaczej mówiąc, p łynna ropa i gazy z jednej strony i kerogen, t. j. stałe b itu ­ miny, z drugiej są utw oram i równoległym i w w yniku jednego procesu. Ta myśl znajduje się ju ż w koncepcjach E n g 1 e r a, k tóry dopuszczał utworzenie się płynnych i gazowych węglo­ wodorów (ekgonobituminy) bezpośrednio z pierwotnego m a­ teriału (protobitumin) bez przejściow ych stadii (anabitum iny

i polibitum iny).

Spostrzeżeń n ad nagromadzeniem i zachowaniem orga­ nicznego m ateriału w różnych w arunkach sedym entacyjnego środowiska dostarcza nowoczesna limnologia i hydrobiologia Geologowie muszą oswoić się z nową terminologią osadów dzisiejszych.

W a s m u n d 2) i inni n azy w ają m ateriał z rozpadu ma- kroflory, m ateriał chemicznie jeszcze nie zmieniony (protobi- tum iny R. P o t o n i e ) , szwedzkim term inem „F orna“, a m a­ teriał po rozpadzie m ikroflory, przew ażnie planktonu — te r­ minem „A evja“. W a s m u n d i K r e j c i - G r a f okre­ ślają tym i term inam i pojęcia o w spólnym nagrom adzeniu

(thanatoconologische B egriffe); im odpow iadają chemiczne pojęcia „trw ałych“ i „nietrw ałych“ (Stabil — i Labilprotobi- tumina) protobitum inów. F orna i A evja są to p ro d u k ty po­ śmiertnego rozpadu, zachow ujące jeszcze kom órkow ą budowę i nietknięte przez nekrobiozę, t. j. obmieranie tkanek pod działalnością bakterialnych czynników. W edług W a s m u n- d a i R. P o t o n i e ścisłe limnologiczne badania m ają zna­

*) T. S t a d n i c z e n k o and D. W h i t e, M icrothermal Stu- ■dies of some ..Mother R ocks“ of Petroleum. Buli. Am. Ass. Petr. Geol.

1927, 7 i 1931, 2.

czenie metodologiczne dla ustalenia w arunków środowiska pow staw ania różnych osadów, chociażby właśnie ropne osady były przeważnie, jeżeli nie zawsze, morskimi osadami. We­ dług ich zdania, nie badanie dowolnego organicznego osadu, ja k to miał robić T r a s k, może mieć widoki na powodzenie w zagadnieniach nieznanej nam drogi od żyw ej m aterii do ropy, lecz właśnie badanie stosunków w szystkich możliwych pierw otnych m ateriałów na odpowiedniej sedym entacyjnej przestrzeni.

Jedną z takich grup osadów są brzeżne osady w duńskich fiordach i ta k zwanego W attenm eer, t. j. strefy mieliznowej wzdłuż holenderskich i niemieckich brzegów Północnego Mo­ rza pomiędzy linią przypływ u i odpływ u wody. D la tych osa­ dów w prow adza się nazwę „ G y ttja “ ; są to osady bogate w organiczny m ateriał, ulegający bakterialnie około po­ w ierzchni utlenieniu, a w głębszych w arstw ach redukcji; znaczna część tego m ateriału ulega przetw orzeniu w skutek przejścia przez narządy żołądkowe różnorodnej fauny, ja k robaki (Arenicola), raczki (Corophium), muszli (Littorina). Te iłojadne form y nie zużyw ają całej organicznej zawartości iłu, i część je j pozostaje w znacznych nagrom adzeniach od­ padków (koprolitów), nazyw anych „Kot“ (Wurm-Kot i in­ nych). Organiczne osady tego „koprogenicznego“ ty p u są roz­ powszechnione nie tylko w strefie W attenm eer, lecz również w innych zacisznych częściach morza, fiordach, lim anach. Zależnie od wielkości ziarna nieorganicznego m ateriału, osa­ dzanego jednocześnie z organicznym, odróżniają giitjowe iły (G yttjaton), piaski (Sandgyttja) lub w w y padk u nagrom adze­ nia alg — A lgengyttja, np. kukeirsyt Estonii w śród geologicz­ nych utworów. W arunkiem utw orzenia się osadów tego typu jest dostarczenie znacznej ilości organicznego m ateriału w wo­ dy zaciszne i zaw ierające tlen tylko około powierzchni. O sady tego ty p u są przew ażnie słonowatowodne (brackische) lub je ­ ziorne. Zwykle są one zabarw ione na czarno, a około po­ wierzchni na brunatno.

Innym typem osadów jest ił zgniły, czyli sapropel (Faul­ schlamm), osad organiczny ulegający tylko redukcji i tylko pod w pływ em procesu bakterialnego, więc przy zupełnym w yłączeniu tlenu z powierzchni i jakiegokolw iek przew ie­ trzania głębszych części wody; ten osad jest zw ykły w

jezio-rach, i by ł opisany pierw szy raz przez H. P o t o n i e jako środowisko bitum inizacji, w odróżnieniu od osadów w w a­ runkach niepełnego utlenienia, jako środowiska hum ifikacji. Badanie osadów Czarnego Morza pokazały już przed czterdziestu laty (N. A n d r u s o w i inni), że osady w głęb­ szych częściach tego morza zn a jd u ją się pod pokryw ą w ar­ stw y (miąższości od 50 do 2000 m) w ody zatruw ającej tam siarkowodorem życie organiczne; w tym osadzie nie ma życia przydennego (bentosu), a nagrom adzają się tylko resztki zwie­ rzęcego i roślinnego planktonu z powierzchni morza i częścio­ wo form swobodnie pływ ających (nekton), ja k ry b y i inne; te resztki są tylko słabo zmienione przez utlenienie w górnej, nieznacznej miążsizości, strefie około pow ierzchni wody.

Za geologiczny analog czarnych (od obecności FeS i FeS2)

osadów na dnie Czarnego Morza by ły uznane czarne łupki mansfeldzkie *) oraz inne bitum iczne łupki, np. łupki m ajkop- skie na Kaukazie, łu p k i serii menilitowej w K arpatach pol­ skich, łupki z C ornu w Rum unii i inne.

Ostatnie głębokowodne badania Czarnego Morza zebrały obfity m ateriał osadów w ich norm alnym .następstwie; m a­ teriał by ł częściowo zbadany geologicznie i chem icznie2) ; okazy tych próbek zn ajd u ją się w niektórych oceanologicz- nych muzeach Zach. Euiropy, lecz niestety główny m ateriał, naw et z liczby zbadanych próbek, został, zdaje się, zniszczony z b rak u miejsca jego zachowania.

D. W o l a n s k y (1. c., 1935) podaje, że w częściach mo­ rza poza w pływ em brzeżnych stref pow stają iły wapienne, diatomeowe i sapropelowe, nie zaw ierające szczątków bentosu, a tylko formy planktonu i nektonu. Pierw szy rozkład m ate­ riału następuje pod w pływ em działalności gazów i k ataliza­

torów, ja k FeS2, FeO i SO2, znajdujących się w strefie wody

zatru tej przez H2S. Działalność desulfuryzujących i denitry-

fikujących bakterii prow adzi do obfitego w ydzielenia H2S,

N, NHs i H.

„N astępna przem iana organicznej m aterii do stanu węglo­ wodorów ty p u ropnego w ynika z działalności bak tery j, któ­ 1) P o m p e c k j , D as Meer des K upferschiefers. Branca-Fest- schrift, 1914.

2) A. A r c h a n g e l s k s On the Black Sea Sediments. Bull. Soc. natur. Moscou, nouv. ser. 35. 1927 i to samo w innych czasopism ach.

rych istnienie udowodniła najnowszym i badaniam i (1933) G i n s b u r g - K a r a g i t s c h e w a“ — pisize D. W o l a n- s k y . D alej przytacza ona w yniki prac G i n s b u r g z ro ku 1924 i niektórych am erykańskich autorów, więc nie może być wątpliwości, że w zm ianka o r. 1933 odnosi się w łaśnie do wspom nianych już prac G i n s b u r g .

Mamy więc przy kład tw orzenia „rew elacyjnych“ wnio­ sków na faktach niem ających tego znaczenia, jakie im się chce nadać.

W edług A r c h a n g i e 1 s k i e g o, istnieje w ielka zgodność pomiędzy dzisiejszymi osadami na dnie Czarnego Morza i ropnym i seriami trzeciorzędu na obszarze Groźnego; zgodność w yraża się w chemicznym i petrograficznym skła­ dzie osadów i w ich faunistycznym w ykształceniu (szczątki planktonu i nektonu).

Ropne mioceńskie pokłady Groźnego, spirialisowe i ze Spaniiodointellla, należą do prow incji E uksyńskiej (Czarnego Morza) ; są to przew arstw ienia piasków, czasem piaskow ­ ców, z gliniastym i łupkam i, iłami i m arglam i; łupki i iły są zabarw ione czarno, brunatno, zielono; gliny (iły) i łupki są często w apniste i przechodzą w margle; piaski i piaskowce zwykle kwarcowe, czasem z miką, są barw y szarej i zielonej (glaukonitowej ; ziarna kw arcu są dobrze otoczone; w p ia ­ skach są rzadko w trącenia zwęglonych szczątków roślinnych. W iłach i łupkach często są w trącenia p iry tu i ślady chalko- pirytu. Ogólny charakter serii jest monotonny, przewarsitwie- nie drobne, m niej zaznaczone w pokładach ropnego, piasku, czasem miąższości do 20 m i więcej, lecz zwykle z przerostam i iłó w 1). Granice stratygraficzne ustala się paleontologicznie, a zestawienie przekrojów szybow ych jest utrudnione mono­ tonią osadów i brakiem w śród nich przewodnich litologicz­ nych poziomów.

Ropny przekrój K aukazu nie ogranicza się tylko do w y ­ mienionych osadów; pod nimi leżą serie m ajkopska, forami- niferow a i inne, zaw ierające ropne poziomy, a nad nimi jest

‘) 'N. K u d r i a v t z e v , Contr, to the structure of the Novo- Grozny oil field. Com. Géol. M atériaux, 75, 1928; również w cześniejsze prace K a l i c k i e g o , P r o k o p o w a: także F e d o r o w, S u 1 i n i S z u m i l i n, N ieftian yje m iestorożdenia Sow ietskago Sojuza. Mo­ skw a 1955.

słynna produktyw na seria pliocenu półw yspu Apszeroń- skiego.

Seria m ajkopska jest w górnych poziomach w postaci

iłów bitum icznych, cienko uw arstw ionych, ałunitow ych

z przerostam i rogowców (spongiolitów), a na dolnych pozio­ mach serii są piaski i konglom eraty. Seria foram inifarow a jest złożona z jasno zabarw ionych, zielonawych, m arglistych osa­ dów z w arstw am i czarnych i brunatnych łupków bitum icz­ nych i naw et wapieni.

Pomiędzy poszczególnymi seriami są zwykle nieizgodne uw arstw ienia przew ażnie charakteru nie tektonicznego, a w skutek zjaw isk transgresji i ingresji ówczesnych mórz. O sady bitumiczne m ają cechy facy j bardziej głębokowod­ nych, niż osady piaskowcowe i wapienne.

W edług A r c h a n g i e 1 s k i e g o, ilaste i w apienne bitumiczne utw ory serii Groźnego, przyjm ow ane za źródło ropnej substancji, zaw ierają tym więcej kerogenu, im więcej seria zaw iera ropnych pokładów (piasków). Ropa znajduje się w tych partiach serii, gdzie pozostałości organicznego C jest od 40 kg do 350 kg na 1 m3 skalnej masy. Z tych p a rty j, za­ w ierających obecnie tylko kerogen, płynna ropa została w y ­ ciśnięta w piaski i piaskowce, dzisiejsze zbiorniki ropne.

K a l i c k i (W o 1 a n s k y, 1. c. 1935) zaprzecza jedn ak tym twierdzeniom A r c h a n g i e 1 s k i e g o; w w arstw ach spiriallisowych na obszarze dorzeczy rzek Assy i Fortamga, tegoż geologicznego regionu, zaw artość kerogenu osiąga 120 kg na 1 m3 masy, a żadnych pokładów ropnych nie m a na tym obszarze.

Ił sapropelowy w morskich osadach może mieć cechy zbliżające go do gitji, o ile ten ostatni osad nie zaw iera kopro- geniczinych składników ; w m iarę zwiększenia w środowisku

sedym entacyjnym ty p u g itjl ilości H2S i zm niejszenia ilości O

osad zatraca typow e cechy gitji, a pow staje zgniły m uł (Faul- schlamm, sapropel). W każdym z tych osadów mogą więc znajdow ać się przerosty innego i mogą one przechodzić jeden w drugi; oba osady są typow ym i w każdym razie dla środo­ w iska wód nieświeżych. W edług H e c h t a *) w sapropelu dłużej zachow ują się składniki białkowe, a w osadiach ty p u

*) F. E. H e c h t, G rim dziige der chem ischen Fossilisation. Brenn- stoff-G eol. 10, 1935, str. 99—104.

g itji zaw artość azotu bardzo prędko zanika zupełnie jeszcze przed pokryciem organicznego m ateriału nowym osadem. W gitji stosunek C:N wynosi zw ykle 10; w sapropelu głęb­ szych części Czarnego Morza stosunek C:N = 6—8, a w osa­

dach brzeżnych tego morzia ten stosunek jest tylko 4.

W sapropelach głębszych części dna Czarnego Morza za­ w artość organicznej m aterii dochodzi do 23°/o—35°/o; zaw ar­ tość te j m aterii jest w iększa w iłach gliniastych, niż w iłach w apnistych; również ziawartość chlorofilu w iłach gliniastych jest większa, niż w iłach w apnistych. Zawartość m etali w sa­ propelu dna Czarnego Morza wynosi: Y — 0,05% i Cu — 0,01°/o; w innych sapropelach stwierdzono obecność też innych metali — Mo, Ni. W git ji zaw artość tych m etali jest nikła, lub ich niema. Obecność m etali zależy od geologicznego składu otaczających brzegów, np. w łupkach m ansfeldzkich, i nie może być m iarodajna dla odróżnienia git ji od sapropelu, ja k to sądzi jednak K r e j c i - G r a f (Erdöl, str. 103).

H e c h t (1. c.s str. 119), uznając w ielką rolę planktonu w zbogaceniu osadów w organiczny materiał, oblicza, że w gliniastych iłach ty p u „W atten“ na jednostkę powierzchni fau n a bentosu dostarcza pierw iastka węgla 48-krotnie więcej, niż go może opaść z wody obfitej w plankton; nie tyle życie obfite, ile życie dające w ielką ilość m ateriału koprogenicznego m a mieć większe znaczenie dla pow stania osadów z w ysoką zaw artością pierwotnego bitumicznego materiałti. Inaczej mó­ wiąc, uw aża om, że osady ty p u git ji, więc brzeżne, mogą być źródłem pierw otnej ropnej substancji.

R. P o t o n i e A) jest zdania, że w osadach, ja k sapropel jeziorny, nie odpow iadających pojęciu o idealnych m acierzy­ stych ropnych skałach, może nastąpić nagromadzenie m ate­ riału, który jest przede wszystkim źródłem dla ropy. P o t o- n i e nie w ypow iada się, jakie osady b y ły by na jbardzie j od­

pow iadające tym idealnym m acierzystym skałom, lecz uw aża (str. 150), że najw iększa zaw artość organicznej m aterii w osa­ dach musi być jednym z kryteriów ; następnie pozostaje zba­ dać, jakie z osadów bitum icznych można byłoby uw ażać na podstaw ie teoretycznych rozw ażań za skały macierzyste.

1) P o t o n i e und D. R e i n e r t, G eologisch-chem ische U nter­ suchungen von Sapropelen des Unterückersees und Sakrower Sees. Brenn- stoff-G eol., X, str. 169. 1935.

K r e j c i - G r a f 1) przeprow adza w łaśnie takie porów ­ nanie pomiędzy osadami jeziornym i, gitją i morskim sapro- pelem w ich geologicznych w ykształceniach i w stosunku do realnych złóż. W yelim inowując różne geologiczne zjaw iska, towarzyszące złożom ropnym jako przypadkow e, a nieko­ nieczne i dostateczne (w ypiętrzenia solne, specjalne ty p y glin i dolomitów), przychodzi on do wniosku, że stałym tow arzy­ szącym ropie zjawiskiem jest solanka. Nie można ją uw ażać za pozostałość po w yparow aniu wody morskiej (eonnate w a­ ter) ; odwrotnie może ona być pozostałością przetw orzenia organicznej materii z równoczesnym odszezepieniem HO i in­ nych utlenionych związków; żyw a m ateria zaw iera od 75°/o do 95% i naw et 99% wody; obecność w solankach J, Br, Bo i K w ilościowych stosunkach innych, niż w wodzie morskiej, może służyć tylko za dowód, że m ateria organiczna pochodzi od organizmów morskich, a nie słodkowodnych. Organiczne składniki żyw ej m aterii środowiska morskiego stanow ią prze­ ważnie białka o składzie złożonym (C, H, N, O, S) w ilości do 45%, węglowodany (celuloza) — 45% i ich pochodne związki tłuszczowe (alifatyczne) — 2% —10%; organizmy bentosu zaw ierają tłuszczów mniej, a w dzisiejszych orga­ nicznych osadach tłuszcze stanowią tylko około 1% od ilości organicznej materii w nich. W ropach również zn ajd u ją się produkty tych trzech grup i prawdopodobnie, że tłuszcze czę­ ściowo rozpuszczalne w wodzie (mydło), p rzy jm u ją najm n iej­ szy udział w pow staw aniu ropy, w brew znanej opinii E n- g 1 e r a, według którego składniki mniej odporne (celuloza, białka) ulegają wcześniej ferm entacji i u n ik a ją w znacznej części dalszego przetworzenia w p rodukty przejściowe i płyny.

Koncepcje A r c h a n g i e ¡1 s k i e g o O' podobieństwie iłów sapropelowych Czarnego Morza do sk ał ropnych serii Groiznego służą również za argum ent tw ierdzeniu K r e j c i- G r a f a, że m acierzysta substancja ropna może pow stać tylko w morskich osadach sapropelowych; piaski są tylko zbiorni­ kam i ropy; z jednej strony zaw ierają one bardzo m ałe ilości „kerogenu“ (0,1—0,4%) w stosunku do w ielkiej ilości

znajdu-’) K r e j c i-G r a f , Zur Bildung bitum inöser Sedimente. Brennst.- Geologie, X, J955 i Erdöl, 1936; też Fortschritte der O elgeologie. G eologi­ sche Rundschau, B. 26, H, 1—2, 1955.

jącej się w nich ropy, a z drugiej strony nie są to osady odpo­ wiednie dla nagrom adzenia organicznej m aterii i pow stania z niej ropy. D la K r e j c i i - G r a f a kerogen jest pozosta­ łością z przetworzenia pierw otnej m aterii do stanu płynnych i gazowych węglowodorów; jeżeli kerogen jest takim p roduk­ tem pow stałym z m ateriału bardziej odpornego, to ilościowy stosunek kerogenu do ropy traci moc dowodu, że piaski- są tylko skałam i-zbiornikam i.

W ielkie nagrom adzenia ropy mogą powstać tylko z w iel­ kiego nagrom adzenia organicznej m aterii; konieczna jest w iel­ ka illość te j materii, aby w w yniku jej chemicznych przetw o­ rzeń mogły być skoncentrowane w postaci węglowodorów znaczne ilości takich składników ja k C i H, które w znacznej

części uległy bezpośredniemu utlenieniu (w C O2 i H2O) kosz­

tem tlenu pierw otnej organicznej materii.

W śród dzisiejszych osadów bogatych w organiczną m a­ terię są nie tylko głębokowodne iły sapropelowe n a dnie C zar­ nego Morza, gdzie pow stają one w w arunkach ekologicznych nieco w yjątkow ych, i morskie płytkowodne osady ty p u gitji wzdłuż brzegów Północnego Morza, a częściowo i Czarnego. Istnieją również inne osady bogate w roślinny m ateriał, zw ła­ szcza alg (Zostera, H ydrocharitaceae i Potam ogetonaceae);

oddaw na już rosyjski geolog K a 1 i c k i (r. 1912, 1924, 1934) rozw ijał pogląd, że zinaczine na brzegach Kaspijskiego Morza nagromadzenia szczątków tych wodorostów, stopniowo' zasy­ pyw anych piaskiem i iłem, mogą być źródłem ropnej substan­ cji. R. Z u b e r *) zwrócił uwagę na olbrzymie ilości hum u­ sowego m ateriału, wynoszonego w oceany przez ciemno-bru- natne wody podzw rotnikow ych rzek; H a s e m a n (1921) opisał utworzenie asfaltu z hum usow ych wód na brzegu Flo­ rydy. Głównym argum entem przeciwko m yśli o genezie ropy nie tylko z planktonu roślinnego i zwierzęcego, lecz również z produktów hum usowych celulozy zielonych roślin, zawsze b yła odrębność procesów bituminiizacji i hum ifikacji. Tylko niedawno doświadczenia H a c k f o r d a 2), B e r ł a i i n­

*) R. Z u b e r, F lisz i nafta. Lw ów , 1918, str. 288—506 i inne.

2) I. E. H a c k f o r d , The C hem istry of the Conversion of A lgae into Bitum en and Petroleum and of the Fucosite-Petroleum C ykle. Journ. Inst. Petrol. Techn. 18, 1932; C hem ical News 144, 1932.

nych ^ pokazały, że płynną ropę można otrzym ać przez h y ­ drolizę produktów rozkładu celulozy; T r e i b s (1. o.) do­ wiódł, ja k mówiliśmy, spektroskopowo, że w ropach, asfal­ tach, ozokerycie i bitum icznych skałach zn ajd u ją się b arw ­ niki, kompleksu porfirinów , należące do produktów pochod­ nych z chlorofilu i ham inu zielonych roślin. Ciemne, lepkie

asfaltowe ropy zaw ierają porfirinów więcej, niż ropy jasne. Metoda nie jest może dostatecznie opracow ana, lecz usuw a ona istniejące wątpliwości, aby produkty humusowe nie mo­ gły być źródłem ropy.

Te fakty, w ym agające oczywiście dalszych badań, sta­ w ią w innym świetle zagadnienie osadów i skał m acierzy­ stych. Cykle sedym entacyjne w trzeciorzędowych utw orach wzdłuż północno-wschodnich zboczy K aukazu stanow ią jedną w ielką serię i trudno zgodzić się, aby utw ory rzekomo macie­ rzyste na odpowiednich poziomach tej serii by ły w yłącznie ty p u sapropelow ych iłów głębokich części Czarnego Morza. Poszczególne serie, ja k czokraksko-spirialisowa i m ajkopska, noszą cechy raczej ciągłych zmian utworów płytkow odnych na bardziej g łębokie, m ające tylko w yjątkow o ch arak ter bliski do sapropelowych o znacznej miąższości, np. p artia spongiolitowa w m ajkopskiej serii i p artii zielonych, margli- stych iłów serii foram iniferowej. Sapropelit z dna Czarnego Morza ma w arstew ki iłu grubości 0,01—0,02 mm; w seriach ropnych Kaukaziu najbardziej cienko warstwow ane iły nie osiągają takiego stopnia cienkości; są to utw ory innego ty p u , odpow iadającego obrazowi sedym entacji na szerokich prze­ strzeniach płytkiego morza przy ciągłych zm ianach m ateriału osadów, które nie mogłyby zaznaczać się na głębokich środ­ kow ych częściach morza analogicznego Czarnem u. Nie za­ trucie siarkowodorem środkowej części basenu morza było przyczyną nagrom adzenia i anaerobowego przetw orzenia osa­

dów tej części morza, a raczej prędka sedym entacja p rzy w y ­ niesieniu do morza olbrzymich ilości organicznej m aterii i czę­ ściowo humusowej. P rzy takich w arunkach również piaski, poza strefą bezpośredniego brzegu, mogą być miejscem nagro­ m adzenia pierwotnego m ateriału i źródłem przyszłej ropy.

Nie znaczy to, aby odrzucać myśl o sapropelitach ty p u dna Czarnego Morza, jako o przypuszczalnych m acierzystych osadach; lecz byłoby nieuspraw iedliw ioną przesadą szukać takich osadów jedynie w analogiach z dnem Czarnego Morza, ja k to tw ierdzi K r e j c i - G r a f , a za nim inni geologowie.

Nie m am y jeszcze żadnych konkretnych kryteriów w przekroju serii ropnej dla ustalenia skał m acierzystych Bliskość skał bitum icznych do skał zbiorników nie może być wskaźnikiem, bo ropa mogła być w yciśnięta również ze skałs znajdujących się dalej (migracja).

B rak m ateriału organicznego w skałach otaczających zbiornik nie może być cechą absolutnie ujem ną dla uznania ich za macierzyste, o ile nie możemy stwierdzić, że te skały były pozbawione organicznego m ateriału w* czasie ich sedy­ mentacji. Skały naw et nasycone organiczną m aterią w stanie stałym , ja k różne łupki bitumiczne (menilitowe K arpat, m aj- kopskie K aukazu, łupki Monterey i inne Kalifornii) w ystę­ p u ją niezawsze w takim strukturaln y m układzie w stosunku do rzekom ych skał zbiorników, że odpow iadałoby to możli­ wości dostarczenia płynnej ropy właśnie z takich łupków . Geneza ropy ze stałych bitum inów takich łupków w ym aga­ łaby pirogenezy, czemu przeczy ch arakter sam ej ropy i nie tylko kerogen (stałe nierozpuszczalliie bitum iny) ty ch łupków , a zachowane w nich szczątki organiczne m ogłyby być również źródłem ropy w drodze pirogenezy.

K r e j c i - G r a f d aje określenie pojęcia skał m acierzy­ stych (Erdöl, str. 75; Fortschr. d. Oelgeol., gtr. 5—6), że są to utw ory, które powszechnie tam, gdzie są rozwinięte, lub po­ wszechnie tam, gdzie te skały tw orzą siodła i zbocza solnych w ypiętrzeń, tow arzyszą w ystąpieniom ropy, czy też tylko w y ­ stąpieniom substancji, z których może powstać ropa, albo n a­ turalnych produktów pozostałych po ropie. Cechami' takich skał są większa absolutnie zaw artość w nich bitum inu, regio- nalność ich rozprzestrzenienia i w ystępow anie w zw iązku z nim i złóż ropnych zależnie od pomyślnego, geologicznego u kładu (Lage) i charakteru i siły (der A rt und der Stärke) napięcia tektonicznego. Z tych określeń w ynikałoby według K r e j c i - G r a f a, że realne ropne złoża nie są to zjaw iska zw iązane ze stratygraficznym i facjalnym układem obszaru, lecz są zależne od tektoniki przy regionalnym zróżniczkowaniu

(Unstetigkeit); są to cechy złóż w tórnych (allogenicznych), w ystępujących nie na miejscu pow stania sam ej substancji. Dochodzimy do zagadnienia m igracji ropy.

III.

Migracja ropy i jej nagromadzenie w realne złoża.

Każde ropne złoże, raz powstałe, znajduje się w stanie fizycznej i chemicznej równowagi, odpow iadającej w aru n ­ kom ciśnienia i tem peratury w bloku zaw ierającym złoże.

Różnica ciśnień, pow stająca w takim bloku, musi u ru ­ chomić wszystkie ciecze — ropę, wodę i gaz, o ile różnica ci­ śnień jest większa od oporu, ja k i mogą przeciwistawiać ta ­ kiemu ruchow i same ciecze i skały; w ynikiem eksploatacji pola ropnego zawisze jest ruch płynów i gazu. Na rdzeniach z szybów w iertniczych można widzieć, że ropa nie p rzekra­ cza poza kilka cm powierzchnię kontaktu ropnych piaskow ­ ców i skał ilastych o wysokich absorbcyjnych właściwościach. W podziemnych w yrobiskach w Pechelbronn przekonano się, że szczelinki w ropnych piaskowcach szerokości w mm, za­ pełnione iłem, zupełnie w strzym ują filtrację ropy. W bałce M am akajew skiej w Groźnym w sztolni, pędzonej w ropnym piaskowcu, w odległości już 80 m od w ystąpienia pokładu na powierzchnię spotkano w przodku piaskowiec nasycony ropą i gazem; w tym w y p ad k u siła cząsteczkowa b y ła czynnikiem zachow ującym ropę w skale, a nie w yciskającym ją ze skały. Ciśnienie w ropnych poziomach, w ystępujących czasem na wielkich przestrzeniach, np. w W ilcox sand (ordowik) w Oklahomie, a po części i w piaskow cu borysław skim , jest niejednakow e w szybach na nieznacznej od siebie odległości: ruch cieczy w ropnym poziomie jest więc znacznie skrępo­ w any właściwościami samych skał, w ynikającym i z niejed­ nakow ych w arunków sedym entacji osadu, niejednakowego zestalenia jego w skały (diageneza) i dalszych zm ian m echa­ nicznych (deformacje) i chemicznych (cementacja) ju ż w sta­ nie stałym.

Z drugiej strony niemało jest spostrzeżeń o łatw ym prze­ nikaniu ropy w szczeliny, przecinające ropny pokład.

złóż ropnych służą za p u nkt w yjścia dla omówienia znacze­ nia m igracji ropy w ukształtow aniu się samego złoża.

D la otrzym ania porów naw czych m ateriałów konieczne są system atyczne spostrzeżenia ruchu ropy w k ieru nk u ta k bocznym, ja k i pionowym we w szystkich złożach ropnych i gazowych przy sam ych różnorodnych w arunkach geologicz­ nego układu. Nie wiele jeszcze wierny w stosunku do odległo­ ści i prędkości m igracji ropy w w arunkach eksploatacji złóż, a jeszcze m niej o w arunkach natu raln y ch w seriach ropnych w czasie ich zestalenia. Realne zagadnienie m igracji ropy sprow adza się przede w szystkim do spraw y, w ja k i sposób uskutecznia się ruch ropy i innych cieczy.

Z rozw ażań fizyko-chemicznych trzeba raczej odrzucić takie poglądy, ja k profesorów A r c h a n g i e l s k i e g o i K o w a l e w s k i e g o 1) o m igracji ropy w s tamie gazowym i przejściu je j w stan płynny tylko na miejscu dzisiejszych złóż bliżej do powierzchni ziemi; przeczy temu po części i naw ier­ cenie płynnej ropy na głębokościach coraz głębszych pomad 3000 m. Realnym w arunkom w ystępow ania złóż ropnych nie odpow iada również pogląd G u b k i n a i jego szkoły, że w miarę naw iercenia w jakim kolw iek polu ropnych poziomów głębszych należy wszystkie wyżsize uw ażać za w tórne. Ten pogląd teoretycznie niesłuszny, rozw inął się jedn ak ze zdro­ w ej praktycznej myśli, że nie należy uw ażać każdego złoża za ostatecznie zbadane, o ile nie są jeszcze nawiercone głębsze stratygraficzne poziomy.

W stosunku do nagrom adzenia ropy w złoża w drodze przemieszczenia powstałego, ozy pow stającego płynu i gazów, szukam y odpowiedzi na pytania: 1) w jakim okresie nastę­ puje ten ruch — w czasie sedym entacji całej serii ropnej, czy

*) Prof. S. A. K o w a 1 e w s k i j, N ieftia n y je i g azow yje m iesto- rożdżenja Turkm enji. Moskwa, 1934. G łów na teza autora — nagrom adze­ nie ropy w złoża bliżej pow ierzchni ziem i jest w yn ik iem siln ych gorących prądów gazów — węglodoru (CH4), siarki i innych, u legających polim ery­ zacji i kondensacji w górnych strefach. N ajgłębsze utw ory na Czelekenie osiągnęły pod ropną serją tylk o p rzy p ły w ó w gorącej w ody i gazów . M yśl autora opiera się na interpretacji ak. W. V e r n a d z k i e g o, że głów na m asa siarkow odoru liczn ych źródeł K aukazu i A zji jest pochodze­ nia głębinow ego. K o w a l e w s k i dopuszcza również, że m acierzyste sapropelow e skały m ogą b y ć źródłem ropy, o ile na głębokości ulegają pirogenezie i gorącym prądom gazów.

po tym okresie w czasie jej deform acji; 2) w jakim kierunku przew aża ruch — do góry (pionowa m igracja), czy m niej więcej poziomo (boczna, lateralna); 3) czy ten lub inny ruch ogranicza się do serii m acierzystych ropnych utw orów w cza­ sie ich zestalenia (wewTnęt;rzna m igracja, według H o f e r a; pierw otna według I 1 1 i n g a *), Urm igration K r e j c i- G r a f a ) , czy też ten ruch obejm uje ciecze również poza g ra­ nicam i m acierzystej serii i po je j zestaleniu i we w szystkich

otaczających skałach, o ile są one odpowiednie do w chłania­ nia cieczy (zewnętrzna m igracja, wg. H o f e r a ; w tórna wg.

I 1 1 i n g a; Em igration wg. K r e j c i - G - r a f a); 4) jakie czynniki i w jakim stopniu mogą być przyczyną różnicy ci­ śnień w bloku skał — ciśnienie (statyczne i dynamiczne) skal­ ne, gazów, wody, siły cząsteczkowe, różnica c. g. różnych cieczy (woda, ropa, gaz), w pływ regionalnej denudacji (przy­ bliżenie serii do powierzchni ziemi) i regionalnego metamor- fizmu (zanurzenie serii w strefy głębsze), naw et metam orfizm kontaktow y (skały wybuchowe). Odpowiedzi na te p y tan ia są bardzo niezgodne do dziś.

Rozwiązanie takich p y ta ń w ym aga uw zględnienia prze­ strzeni i czasu we w szystkich procesach, bo złoże ropne jest zjaw iskiem geologicznym. Nie m am y jeszcze konkretnych od­ powiedzi na każde z tych pytań, a jedne odpowiedzi, zdaw a­ łoby się najbardziej proste i jasne, zn a jd u ją się w sprzeczno­ ści z drugimi .

Jeżeli p rzy jąć z góry, że wszystkie ropy pochodzą z tego samego m ateriału (plankton zwierzęcy i roślinny), że utw o­ rem m acierzystym dla samej substancji ropnej powszechnie jest tylko sapropelowa głębokowodna fa cja ty p u zam knię­ tych części dna Czarnego Morza, że złoża ropne są w ynikiem deform acji odpowiednich w arstw (macierzyste i zbiorniki), że ruch cieczy odbyw a się przew ażnie do góry (pionowo) — staniem y, na stanow isku np. K r e j c i - G r a f a. Z takim stanowiskiem nie można się zgodzić, pomimo, że jesrt jasne i pToste.

W edług K r e j c i - G r a f a, rozmieszczenie złóż rop­ nych zależy od w ielkich pierw otnych w ypiętrzeń fałdow ych

*) V. C. I l l i n g , Migr. of oil a. natural gas. Inst. Petrol. Teclm ol. 1933, 19.

stref (Erdöl, str. 32) i tylko w rzadkich w ypadkach od w tór­ nych fałdów (Bild, bitum . Sed., str. 77). O dpow iada takiem u

ujęciu np. pole Borysławia, m niej ju ż pola Bakińskie, Groź­ nego i nie ma ono żadnego zastosowania na wielu polach pół­ nocnej Ameryki, H annoweru, wschodniej Rosji.

W edług K r e j c i - G r a f a, przemieszczenie ropy idzie przew ażnie do góry, a w kierunku bocznym chyba tylko w poziomo leżących w arstw ach na polach środkowych Stan. Zjedn. i w w apieniach Asmari Iran u i Irak u . Drogami filtracji ropy przez skały „nieprzepuszczające“ pomiędzy innym i po­ row atym i są szczeliny, ja k w złożach ozokerytu Borysławia, R um unii i Czelekenu, i podobnie, ja k w złożach kruszcow ych ty p u im pregnacyj. Przeczą temu jednak złoża ozokerytu w porow atych i szczelinowatych w apieniach ropnych złóż Fergany, lub asfaltow e w apienie ty p u „calcaire m oucheté“ w Owernii, gdzie szczeliny są nie tyle drogami płynów, ile miejscem ich w yparow ania. W edług K r e j c i - G r a f a m igracja boczna na większe odległości w skałach porow atych, ja k piaskowce, jest w ykluczona wskutek, ciągłych zm ian stop­ nia porowatości, cem entacji piaskowców, soczewkowatej for­ my sam ych w arstw piaskowców, oporu poprzecznych n a j­ cieńszych szczelinek, zapełnionych iłem ja k w Pecheilbronn. Drogami m igracji są szczeliny o kierunku mniej więcej rów ­ noległym do kierunku siły tektonicznej, bo szczeliny prosto­ padłe do takiego kierunku, szczeliny złuskowania, m ają być zwykle zamknięte.

K r e j c i - G r a f , opierając się na kilku w ypadkach, ja k np. w Moreni, V entura Avenue (można byłoby dodać je ­ szcze Long-Beach, K ettlem an Hills, lub Bibi-Ejbat), tw ierdzi, że każde bogate złoże, obejm ujące całą serię pokładów, zaw ­ sze przedstaw ia obraz stożka, zwróconegoi wierzchołkiem do góry, rodzaj sztoka.

Teza, że większe złoża zawsze obejm ują szereg pokładów jeden nad drugim i że jest to dowodem m igracji z dołu, nie spraw dza się n a takich złożach ja k East Texas, a V entura Avenue według opinii am erykańskich geologów może być przykładem nie pionowej m igracji z jednego źródła, a raczej bocznej z w iększej otaczającej p rzestrzen i1).

D w a praw a, według K r e j c i - G r a f a , określają sto­ pień zajsobu każdego pokładu na ropnym polu: zwężenie prze­ strzeni zasobnej k u górze i porowatość każdego pokładu; w skutek tego w p rzekroju boki stożka są nierównom iernie za­ zębione, ja k w V entura Avenue. Te praw a m ają mieć zastoso­ wanie również do w ypadków nasunięć, złuskow ania np. na polu O klahom a City, znajdującym się na w głębnym siodle (buried anticline) z utw orów ordowickich. Rzekoma form a stożka ma tu nie zmieniać się zależnie od stratygraficznego w ieku różnych seryj, przecinając w poprzek powierzchni nie­ zgodnego uw arstw ienia pomiędzy ordowickimi w arstw am i

(wapienie A rbuckle i piaski Simpson) a dolnym (Hunton) i górnym karbonem (form acja Cherokee). Jak odpow iada ta koncepcja K r e j c i - G r a f a o stożkow atej formie rop­ nego ciała O klahom a-C ity, można sądzić z tego, że zbadana 114 szybami przestrzeń ropnego poziomu A rbuckle m a 1660 akrów ; przestrzeń poziomu dolnego Simpson, leżącego w yżej i zbadanego 440 otworami, ma 6484 akry ; przestrzeń 6 pozio­ mów ropy i gazu w górn. karbonie jest znacznie większa od podziemnego w ystępow ania utworów przedkarbońskich, lecz w ydajność poziomów jest bez porów nania mniejsza, niż po­ ziomów przedkarbońskich *). Stożek byłby obrócony w ierz­ chołkiem raczej do dołu, a co do m igracji ropy A m erykanie w strzym ują się od kategorycznej opinii, poza tym , że uskok, ograniczający te pola, nie mógł być drogą m igracji ropy z ja ­ kiego źródła głębszego od w arstw ordowickich. Na żadnym z ropnych pól Polski^ również na polach Groźnego, M ajkopu i Apszeronu nie można znaleźć przykładów , któreby potw ier­ dzały koncepcję K r e j c i - G r a f a o formie stożka rop­ nego złoża.

Myśl o szerokiej m igracji, jak o głównej przyczyny nagro­ m adzenia ropy w złoża, jest nieodłączna od m yśli o lokalnych

form ach tektonicznej budow y, na których i około których n a ­ stępuje nagromadzenie ropy, pow stałej możliwie w innym naw et miejscu. Pod nazw ą prow incja naftow a rozum ieją ob­ szar, na którym geologiczne w arunki — sedym entacja i pa-*) Me. G e e and W. C l a w s o n , G eology and developm ent of O klahom a C ity Field. Bull. Am. Ass. Petr. Geol. 1932, 10. — Probl. of Petr. Geol. str. 411—413.

leoigeograficzne rozmieszczenie lądow ych i wodnych przestrze­ ni, były bardziej pomyślne dla rozw oju i nagrom adzenia orga­ nicznej materii. Prow incja naftow a może obejmować jeden szereg stratygraficznych jednostek bez długotrw ałych przerw między nimi, np. K arpacka prow incja od czasiu górnej kredy do dolnego oligocenu, K aukaska — od górnej kredy do plio- cenu i t. d.; może prow incja pokryw ać obszar, na którym by ły dłuższe przerw y pomiędzy okresami jednostek s tra ty ­ graficznych, ja k w prow incji M id-Continent Stan. Zjedn. z przerw ą w czasie dolnego karbonu i starszego mezozoiku.

O kresy genezy ropy mogły pow tarzać się niejednokroitnie w zw iązku z różnoezasową sedym entacją w morskich zagłę­ biach o zm ieniających się obram owaniach. W różnych czę­ ściach każdorazowego zagłębienia mogły być osady niejed­ nakowo obfite organiczną m aterią, i nie ma nic n iew ytłum a­ czonego w tym , że ostatecznie w granicach prow incji na tle tych samych stratygraficznych jednostek są niejednakow e utw ory macierzyste i różne skały zbiorniki, co więcej na po­ dobnych lub identycznych formach tektoniki w jednym m iej­ scu są złoża ropne, a w innych te same skały zbiorniki są płonne. D la w yznaw ców szerokiej m igracji ropy, zwłaszcza do góry, nierównomierne (regional unstetig, K r e j c i - G r a f , Erdöl, str. 68) rozmieszczenie ropnych pól jest dowodem tylko ich zależności od miejscowej tektoniki. Jednak nie usuw a to zastrzeżenia, że w większym jeszcze stopniu taka zmienność w rozmieszczeniu ropnych pól mogła wTyniknąć skutkiem nie­ równomiernego rozmieszczenia i częściowo naw et b rak u głów­ nego w arunku — źródła ropy. P rzy k ład y tego znam y na li­ niach naftow ych K arpat polskich, na płonnej w ielkiej prze­ strzeni pomiędzy polami obszarów Groźnego i K ubani. B y­ łoby przesadą w stosunku do m igracji ropy uw ażać drobno rozproszoną organiczną m aterię na w ielkiej przestrzeni jak ich utw orów za źródło ropy na ograniczonym polu; K r e j c i - G r a f również uw aża to za niemożliwe, jednak tylko w sku­ tek m igracji bocznej, a nie pionowej. Przesadą jest także, wobec niejednakow ej zdolności skał do przepuszczalności cie­ czy myśl o m igracji ropy na znaczne odległości1).

1) Frank R. C l a r k , O rigin and accum ulation of oil. Probl. of

M ateriałem bardzo w ażnym dla m igracji ropy są syste­ m atyczne badania rdzeniow ych próbek przekrojów ropnych sery j n a różnorodnych polach; takie porównawcze studia były zapoczątkowane przew ażnie przez am erykańskich naftow ych geologów. Próbki rdzeniowe m uszą być w ym agane dla k aż­ dego piasku (piaskowca) ropnego; jest konieczne rdzeniow a­ nie całego pokładu produktyw nej serii dla poznania fizycz­ nych właściwości skał-zbiorników ; rdzeniowanie elektryczne może być przy tym bardzo pomocnym 1).

Postęp badań geologicznych w ykazał, że ropne złoża w y ­ stęp u ją w zw iązku z bardziej różnorodnym i strukturam i, a nie tylko siodłami; dziś mówią nie o teorii antyklinalnej, lecz o teorii s tru k tu ra ln e j2). Niema niezaw odnych w skazó­ wek na powierzchni ziemi w stosunku do budow y złóż rop­ nych na głębokości. Geologia wgłębna otrzym uje co raz w ięk­ sze znaczenie; ona jest, ja k mówi L a h e e, kręgosłupem nowoczesnej naftow ej geologii.

N ajlepszy obraz w głębnej stru k tu ry otrzym uje się za pomocą w arstw icow ych map, np. stropu ropnego pokładu lub innej w arstw y przew odniej (key horizon). Jedne stru k tu ry są zamknięte, t. j. w arstwice tw orzą obwody (kontury) za­ mknięte ja k przy norm alnych fałdach; inne stru k tu ry są otw arte, kiedy w arstw ice nie d a ją obwodów zam kniętych, np. przy ,m onoklinalnych upadach warstw.

D eform acje uskokowe, szczeliny, nasunięcia, niezgodne uw arstw ienie i dysharmoniiczne fałdowanie, różne stopnie

*) Określonej lin ji w ody (edge water) na ropnych polach m oże nie b yć; produkcja w od y wraz z ropą nie koniecznie jest oznaką, że pole jest w stanie zaw odnienia. W oda może pochodzić z tegoż pokładu, co ropa, i może pozostaw ać bez w p ły w u rozdzielenia w edług c. g. Badanie rdzeni w łaśnie pokazało, że w porach ropnych zbiorników w oda i ropa m ogą znajdow ać się jednocześnie; przy elektrycznym rdzeniow aniu trzeba li­

czyć się z tem, że do 50% por sk ały zbiornika może b y ć zapełnione w odą w stanie elektrolitycznego roztworu, w ięc woda będzie reagow ać jak ropa. J. A. L e w i s and W. H o r n e r , Interstitial w ater saturation in the pore space of oil reservoirs. O il W eekly, 1936, October 19.

2) F. H. L a h e e, Bull. Am. Ass. Petr. Geol., 1933, 5.

A lex. M e.' C o y and W. Ross K e y t e, Present interpretation of the structure theory for oil and gas m igration and accum ulation. Probl.

of Petr. Geol., str. 253.

W. B. W i 1 s o n. Proposed classification of oil and gas reservoirs. Probl. of Petr. Geol., str. 434, 442.

przepuszczalności, w ypiętrzenia mas solnych i intruzje skał w ybuchow ych lub produktów błotnych stożków, naw et asfal­ towanie ropnych pokładów (Kalifornia) lub ich zaparafino- w anie — mogą daw ać różnorodne zespoły ja k z pierw otnym fałdow ym układem , ta k i monoklinalnym. P ow stają bardzo różnorodne ty p y zam knięcia ropy i gazu w serii ropnej. K ażda zam knięta forma, stw arzająca przeszkodę ruchu cieczy, może być dowodem m igracji ropy, lecz nie można przesądzać z góry, czy tylko pionowej (zewnętrznej), czy tylko bocznej

(wewnętrznej). K ażda zam knięta form a budowy, stw arzając odpowiednie w arunki uszczelnienia, może dać złoże ropne, lub poziom ropny. Jedne z takich form mogą zależeć tylko od deform acyj m echanicznych, a inne, zwłaszcza przy mono­ klinalnym układzie, od pierw otnej soczewkowatej form y p ia ­ skowców (shoestring), od zm iany porowatości, pierw otnej lub w tórnej cem entacji skał, od niezgodnego uw arstw ienia w sku­ tek przerw y w sedym entacji i pokrycia uszczelniającym n a d ­ kładem (Oklahoma City) lub w yklinow ania pokładów przy wznowionej transgresji (wedge-edge ja k na wielu złożach Mid Continent, East Texas).

Krańcowe ujęcie głównej przyczyny nagrom adzenia ropy w złoża przew ażnie przez deform ację osadów niezestalonych i zestalonych, lecz w okresie ich fałdow ania, nie wiele liczy się z w pływ em obram ow ania w odnych zagłębi, jako miejsca sedym entacji organicznego m ateriału. Ram ami tych zagłębi mogą być łagodne w ypiętrzenia, określające brzeżną linię i nierówności dna. Odtw orzenie obram ow ania każdej sedy­ m entacyjnej przestrzeni jest zagadnieniem regionalnej geo­ logii prow incji naftow ej; na tym tle może być rozw iązana dysharm oniczna budow a wielu fałd, do diapirow ych w łącz­ nie, i rzeczyw isty stosunek do pow stania naftow ych złóż — takich krańcow ych tektonicznych form, ja k norm alna kopuła i diapirow y fałd, lub litologicznych właściwości poszczegól­ nych ropnych poziomów.

W Stan. Zjedn. na 22 najw ydajniejszych ropnych polach więcej ja k połowę produkcji otrzym ano na polach, gdzie za­ mknięcie budow y zależało od zm iany porowatości i przepu­ szczalności s k a ł *); żadne z tych pól nie byłoby odkryte w e­

dług ortodoksalnych geologicznych metod, chyba, że szczę­ śliw ym trafem na takim polu istniała miejscowa kopuła, lub siodło *).

IV.

Właściwości rop i ich zróżnicowanie.

Poruszając różne zagadnienia geologii ropnych złóż, stale w racam y do m yśli o genezie ropnej substancji. M a b e r y, a za nim i inni chemicy tw ierdzą, że wszystkie ropy są zw ią­ zane w spólnym pochodzeniem, nie różniąc się wiele, ani pier­ w otnym materiałem , ani sposobem jego przekształcenia w pro­ d u k ty płynne, gazowe i sitałe; zasadniczo ropa naftow a ma być jedna, a różne je j gatunki nazyw ane typam i, są w ynikiem tylko zmian w w arunkach je j przekształcenia, ja k ciśnienie, tem peratura, chemiczne w pływ y środowiska i t. d.

E n g 1 e r uzasadniał, że różne ropy są w ynikiem stop­ niowej ewolucji jednego ty p u ropy i to w łaśnie parafin o ­ wego.

Myśli geologiczna zanadto jest opanow ana prześw iadcze­ niem, że jed na i ta sam a przyczyna może dać w yniki różne i odwrotnie, czasem różne przyczyny prow adzą do w yników jednakow ych. H o f e r, jako geolog, nie mógł nie zwrócić w iększej uw agi na to, że ropy w utw orach geologicznie młod­ szych są przew ażnie asfaltowe i naftenowe, a w starszych utw orach są przew ażnie parafinow e, i w ypow iedział myśl, że wysoko gatunkow e parafinow e ropy są zm etam orfizowa- nym i (Methanisirung) produktam i ropy ty p u asfaltowego.

Nakoniec chemia dzisiejsza dochodzi do wniosku, że ropy różniące się swoim składem i charakterem nie mogą pocho­ dzić z jednego pierwotnego m ateriału 2).

W nikając w rozmieszczenie ropnych pól w granicach pew nej prow incji, w budowę poszczególnych pól, w ystę­

pow anie w nich ropnych poziomów i zestaw iając te różne w a ­ runki z właściwościami sam ych rop, geolog nie może pogodzić się z myślą, aby tylko zewnętrzne w arunki podobne do

wa-*) A. L e v o r s e 11, Stratigrafic versus structural accum ulation. Bull. Am. Ass. Petr. Geol. 1936, 5.

2) G. S t a d n i k o f f, D ie Entstehung, 1. c. str. 210—212, 218—219.

runków w rafinerii, ciśnienie, tem peratura, katalityczne w pływ y b y ły główną przyczyną wielkiego zróżnicowania rop z m ateriału pierw otnie jednakowego.

P raw a działania mas i czasu reakcyj, ta k dobrze znane w laboratoriach fizyczno-chemicznych, p rz y jm u ją w lab ora­ torium przyrody w ym iary nieokreślone, w granicach nie­ zm iernych; geologiczne rozw ażania doprow adzają często do wniosków niezgodnych z tym , co należałoby oczekiwać na podstaw ie ścisłych fizyczno-chem icznych przesłanek; tym niem niej pozostaje nieodparta myśl, że niejednakow e fizycz­ ne i chemiczne właściwości rop odzw ierciedlają nie tylko zmienne zewnętrzne w arunki ich ewolucji w czasie przedłu- gich dziejów geologicznych, lecz również niejednakow e w a­ ru nki sedym entacji i niejednakow ego m ateriału (Probl. of Petr. Geol., str. 63 i inne). Trzeba mówić raczej o „genezie rop“, a nie o „genezie ropy“, a różnice w pierw otnym m ate­ riale i geologicznych w arunkach jego w ystępow ania odb ijają się na zm ianach właściwości rop. ( B a r t o n , in Probl. of Petr. Geol., str. 99. S t a d n i k o f f , Die Entstehung... str. 218—219).

Dotychczasowe m ateriały z różnych prow incyj nafto­ w ych nie są również dostateczne d la ustalenia jakichś ogól­ nych praw zm iany w ropach ich n ajb ard ziej charak tery stycz­ nych cech — c. g., w ydajności lekkich frak c y j i zawartości związków parafinow ych, asfaltow ych i arom atycznych.

Stany Zjednoczone.

P r o w i n c j a A p a l a c h s k a (D. B. R e g e r, P. D. T o r r e y in Probl. of Petrol. Geology).

Na przestrzeni te j w ielkiej prow incji ropy są p arafino ­ w ej bazy i wolne od siarki; ropnym i zbiornikam i są piaskow ­ ce, za w yjątkiem północno-zach. Ohio, gdzie zbiornikam i są w apienie Trenton (ordowickie), a ropa chociaż parafinow a jest już lekko asfaltow a i zaw iera siarkę. W miarę zwiększe­ nia głębokości w ystępow ania ropnych poziomów c. g. rop nieco zmniejsza się (według am erykańskiej terminologii w stopniach Beaume c. g. — „gravity“ zwiększa się), jednak nie powszechnie. Zwiększenie głębokości odpow iada w tej prow incji pogłębieniu stratygraficznego w ieku od górnego karbonu do ordowickiego. Zmniejszenie c. g. zaznacza się w