Nieprawidłowo diagnozowana utrata masy ciała u pacjenta z późnym rozpoznaniem HIV – opis przypadku

© Evereth Publishing, 2020. FORUM ZAKAŻEŃ 2020;116:301306 © Evereth Publishing, 2020. MAŁGORZATA CICHOŃSKA | DOROTA MACIĄG. POZIOM WIEDZY I NAWYKI PERSONELU JAKO CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA POPRAWNOŚĆ REALIZACJI HIGIENY RĄK W OBSZARZE MEDYCZNYM THE LEVEL OF KNOWLEDGE AND HABITS OF STAFF AS FACTORS INFLUENCING THE CORRECT IMPLEMENTATION OF HAND HYGIENE IN THE MEDICAL FIELD. PRACA POGLĄDOWA. ORCID*: 0000-0003-3088-4460 | 0000-0002-7914-7827. Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim. MAŁGORZATA CICHOŃSKA Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim, ul. Akademicka 12, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski, e-mail: malgosia1307@op.pl. Wpłynęło: 10.12.2020. Zaakceptowano: 30.12.2020. DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2020041. *według kolejności na liście Autorów. STRESZCZENIE: Higiena rąk jest najważniejszym elementem strategii w walce z zakażeniami związanymi z opieką zdrowotną oraz podstawowym zabiegiem służącym ich redukcji. Pro- cedury higieny rąk w pełnym zakresie przeprowadza niespełna połowa pracowników opieki zdrowotnej, a dane z prowadzonych badań potwierdzają ciągle niski współczynnik zgodności dla higieny (na poziomie 1,4–6). Lista czynników mających wpływ na przestrzeganie procedury higieny rąk (według wytycznych WHO) przez personel obejmuje niewłaściwe przestrzeganie zasad higieny rąk oraz przeszkody utrudniające właściwą higienę rąk. Wśród przyczyn niestosowania w wystarczającym zakresie techniki mycia i dezynfekcji rąk wskazywane są: zapominanie o wykonaniu procedury, nadmierne obciążenie pracą, pośpiech w trakcie rutynowych czynno- ści pielęgnacyjnych, brak wzorca postępowania wśród innych pracowników i przełożonych, brak odpowiednich nawyków, niedobór środków do dezynfekcji, jednorazowych ręczników na sali chorych, a także podrażnienie skóry rąk wywoływane przez środki odkażające. Higiena rąk jest obszarem wymagającym ustawicznego działania oraz ciągłej edukacji zarówno personelu ochrony zdrowia, jak i odbiorów świadczeń. Czynnikami wpływającymi na brak przestrzegania higieny rąk są m.in. niewystraczający poziom wiedzy i nieprawidłowe nawyki personelu medycznego. Problematyka ta wymaga ciągłej aktualizacji, ponieważ wskaźniki wykonywania procedury są zależne od aktualnej sytuacji.. SŁOWA KLUCZOWE: czynniki ryzyka, higiena rąk, nawyk, personel medyczny, wiedza. ABSTRACT: Hand hygiene continues to be the most important part of the strategy to combat healthcare associated infections and the first step in reducing them. Hand hygiene procedu- res are fully performed by less than half of healthcare workers and research confirms a low compliance coefficient for hygiene (at the level of 1.4–6). The list of factors influencing the adherence to hand hygiene routine protocols (as per WHO guidelines) includes factors related to poor hand hygiene practices, poor hand hygiene practices reported by staff and additional perceived obstacles to good hand hygiene. The following are the barriers and reasons why healthcare workers do not sufficiently adhere to the correct technique of washing and disinfec- ting hands: forgetting to perform this procedure, excessive workload, haste during routine care activities, lack of a pattern of behavior among other employees and superiors, lack of habits, as well as a shortage of disinfectants and disposable towels in patient rooms, or irritation of the skin of the hands caused by the disinfectant. To sum up, it can be concluded that hand hygiene is and will be an issue that requires continuous action and permanent education of healthcare personnel and recipients of healthcare services. The list of factors causing poor hand hygiene is quite long. It includes, among others, the level of knowledge and habits of medical personnel and requires constant updating, as in the place of confirmed and verified reasons for low rates, newer ones which are specific for the current situation, will appear.. KEY WORDS: habit, hand hygiene, knowledge, medical personnel, risk factors. Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.!. FORUM ZAKAŻEŃ 2020;116. 302 © Evereth Publishing, 2020. WSTĘP. Minęło już blisko 200 lat od momentu, kiedy Ignacy P. Semmelweis powiązał gorączkę połogową z zabrudzonymi rękami personelu medycznego uczestniczącego w opiece nad położnicami i odbywającego zajęcia w prosektorium [50]. Badanie tego medyka było pierwszym tego typu doświad- czeniem, które udowodniło, że w wyniku stosowania odpo- wiedniej dezynfekcji rąk można zmniejszyć ryzyko związane z zakażeniami szpitalnymi (ang. hospital-acquired infections – HAI). Minęło jednakże wiele lat zanim postulaty i obser- wacje Semmelweisa zostały zaakceptowane przez środowi- sko medyczne i wdrożone do praktyki szpitalnej [50].. Higiena rąk jest nadal najważniejszym elementem strategii walki z zakażeniami związanymi z opieką zdrowotną i podstawowym zabiegiem mającym wpływ na redukcję liczby HAI oraz transmisję wieloopornych patogenów cho- robotwórczych [7].. Transmisja zakażeń szpitalnych za pośrednictwem rąk personelu medycznego stanowi najpowszechniejszy model przenoszenia infekcji w placówkach opieki zdrowotnej, do którego dochodzi w przypadku wystąpienia po sobie w okre- ślonej kolejności sekwencji kilku zdarzeń. Warunkiem trans- misji jest stan, kiedy drobnoustroje są obecne na skórze pacjenta lub zostały przeniesione na przedmioty znajdujące się w jego bezpośrednim otoczeniu, a następnie trafią na ręce pracownika ochrony zdrowia. W kolejnym etapie patogeny zachowujące zdolność przeżycia przynajmniej kilku minut, wskutek niewystarczającej lub niewłaściwej higieny na skażo- nych rękach osoby opiekującej się pacjentem, wchodzą w bez- pośredni kontakt z innym chorym lub przedmiotem [53].. Lista czynników mających wpływ na przestrzeganie procedury higieny rąk została opracowana w oparciu o liczne badania. Dzieli się je na czynniki związane z niewłaściwym prze- strzeganiem zalecanych praktyk higieny rąk, zgłaszane przez personel oraz na dodatkowe – uznawane przez personel medyczny za przeszkody utrudniające właściwą higienę rąk [53].. Pomimo faktu, że lista czynników zakłócających popraw- ność realizacji higieny rąk jest znana, badania wykazują, że po- dejmowane dotychczas interwencje (w szczególności w kształ- towaniu zmiany nawyków personelu medycznego) są nadal nieskuteczne, a higiena rąk stanowi wciąż duże wyzwanie dla pracowników służby zdrowia i wymaga podjęcia pilnych dzia- łań, aby uzyskać widoczne oraz wymierne rezultaty [34].. CZYNNIKI MAJĄCE WPŁYW NA POZIOM REALIZACJI HIGIENY RĄK W PLACÓWKACH UDZIELAJĄCYCH ŚWIADCZEŃ ZDROWOTNYCH. Istnieje wiele powodów, dla których pracownicy ochrony zdrowia nie stosują w wystarczającym zakresie prawidłowej. techniki mycia i dezynfekcji rąk [5, 10]. Personel medyczny nie zawsze uznaje higienę rąk za najważniejszy element prewencji rozprzestrzenia się HAI, a także często zapomina o wykonaniu tej procedury przed kontaktem z pacjentem, uznając, że ręce są czyste [44]. Postępowanie takie tłumaczy się nadmiernym obciążeniem pracą, pośpiechem w trakcie wykonywania rutynowych czynności pielęgnacyjnych, brakiem wzorca postępowania wśród innych pracowników i przełożonych, a także niedoborem środków do dezynfekcji, jednorazowych ręczników na sali chorych, czy podrażnie- niem skóry rąk powodowanym przez środki odkażające [33].. Zgodnie z zaleceniami WHO (ang. World Health Orga- nization) procedury higieny rąk w pełnym zakresie przeprowadza zaledwie 38,7% pracowników opieki zdrowotnej [52]. Dane z prowadzonych badań potwierdzają, że współ- czynnik zgodności dla higieny dłoni jest niższy niż 50% (na poziomie 1,4–6) [2, 6, 12, 54].. Pomimo że higiena rąk personelu medycznego jest uzna- wana za ważne ogniwo w kontroli zakażeń szpitalnych u pacjentów oraz stanowi element ochrony osobistej – także chorych – przed zakażeniem, nadal istnieje wiele powodów niestosowania jej przez pracowników ochrony zdrowia tak często, jak tego wymaga sytuacja [37].. W związku z niskimi wskaźnikami przestrzegania higieny rąk należy położyć nacisk na poprawę tego stanu przez natychmiastowe podjęcie odpowiednich działań [9].. Warto przypomnieć i przeanalizować powody, trudności i przyczyny takiego stanu wykazywane w badaniach z tego obszaru.. WZORCE ZACHOWAŃ I NAWYKI A PRAKTYKA W ZAKRESIE HIGIENY RĄK. Trudności w realizacji higieny rąk na oczekiwanym poziomie pojawiają się już na początku wdrażania adeptów zawodów medycznych do praktyki, gdyż wciąż duży od- setek studentów kierunków medycznych nie wypracowało nawyku przestrzegania tej procedury [27]. Podstawowe znaczenie ma kształtowanie nawyków higienicznych przy- szłych lekarzy podczas zajęć klinicznych oraz zapewnienie w środowisku szpitalnym łatwego dostępu do środków de- zynfekujących [1].. Stopień przestrzegania wzorców higienicznych jest naj- wyższy wśród studentów III roku, którzy dopiero zaczyna- ją naukę badania przedmiotowego, jednak z biegiem cza- su ulega negatywnym zmianom wynikającym z wpływów otoczenia, gdyż w toku zajęć i praktyk odbywanych przez studentów asystenci nie zwracają uwagi (lub zwracają ją tylko częściowo) na higieniczne zachowania praktykantów w zakresie mycia rąk lub zakładania rękawiczek ochron- nych [16]. Niejednokrotnie też (średnio 30%) nauczyciele zawodu/asystenci nie są wzorem do naśladowania w tym. Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.!. FORUM ZAKAŻEŃ 2020;116. 303© Evereth Publishing, 2020. zakresie. Właściwa postawa osób uczących wpływa na tworzenie pozytywnych wzorców wśród studentów [16]. Jeśli asystent regularnie dezynfekuje ręce, liczba studen- tów, którzy również będą tak postępować, rośnie aż do 70% [44].. Istotną przyczyną pomijania procedur higienicznych jest fakt, że jedynie około 30% studentów kierunku lekarskiego zna i stosuje w praktyce zasadę pięciu kroków higieny rąk według WHO, a zaledwie 40% umie wskazać wszystkie sy- tuacje, w których należy dokonać dezynfekcji rąk płynem na bazie alkoholu [26]. Podobne odstępstwa stwierdza się w zakresie dezynfekcji rąk przed założeniem rękawic ochron- nych i pomiędzy badaniami kolejnych pacjentów [26].. Analizując wyniki badań dotyczących zachowań personelu medycznego, warto podkreślić, że już na etapie studiów należy kształtować prawidłową postawę przyszłych lekarzy wobec aspektu codziennej praktyki zawodowej, jaką jest nawyk prawidłowej, zgodnej z wytycznymi, techniki mycia i dezynfekcji rąk [16, 27].. Autorzy badań z obszaru higieny rąk zaobserwowali, że trudności w zakresie higieny rąk pozostają wśród lekarzy pomimo posiadania dostatecznej wiedzy na temat skut- ków jej zaniechania (jedynie 64,3% studentów kierunku lekarskiego dezynfekuje ręce z wymaganą częstotliwością) [27]. Można więc wnioskować, że prawdziwym problemem jest brak wyrobionego nawyku w tym zakresie, a nie brak wiedzy.. Porównując stosowanie procedur higieny rąk w praktyce przez studentów kierunku stomatologicznego i lekarskiego, autorzy badań stwierdzili, że higiena rąk jest przy zabiegu stomatologicznym rutyną, a prawidłowe nawyki u adeptów tego kierunku obserwuje się od początku zajęć praktycznych w gabinetach stomatologicznych. Natomiast procedury higieny rąk przez lekarzy medycyny nie są tak rygory- stycznie przestrzegane na etapie wdrażania do codziennej pracy z chorym [46, 48].. W toku obserwacji młodych adeptów sztuki medycznej uczących się zawodów potwierdzono, że prawidłowe wzorce są rzadziej obserwowane wśród studentów kierunku lekarskiego (w porównaniu ze studentami stomatologii). Prawidłowa postawa prowadzących zajęcia motywuje do przestrzegania właściwych procedur i kształtuje prawidłowe nawyki [44].. Zaobserwowano także, że jeżeli prowadzący w trakcie zajęć klinicznych przestrzegają zasad higieny rąk i stosują rękawice ochronne, studenci nabywają prawidłowych wzor- ców, a liczba osób wykonujących procedurę mycia i dezynfekcji rąk istotnie wzrasta (do 70%) [26]. Wśród całego personelu medycznego obserwuje się podobną tendencję [17].. Wydaje się, że to właśnie brak prawidłowych wzorców wśród personelu medycznego kształtuje nieprawidłowe postawy w grupie przyszłych lekarzy i pielęgniarek/pielę- gniarzy [26].. POZIOM WIEDZY I ŚWIADOMOŚĆ PERSONELU MEDYCZNEGO W ZAKRESIE REALIZACJI HIGIENY RĄK. Na poziom realizacji procedur higieny rąk wpływa: brak znajomości wytycznych/protokołów, brak wiedzy, doświad- czenia i edukacji oraz brak informacji naukowych odnośnie stwierdzonej zależności między poprawą higieny rąk a zaka- żeniami związanymi z opieką zdrowotną [53].. Badania potwierdzają, że – pomimo prowadzonych zajęć teoretycznych na kierunkach medycznych z zakresu zapobiegania zakażeniom szpitalnym – ponad połowa studentów stomatologii i co czwarty student medycyny nie zauważa związku przyczyno-skutkowego braku higieny rąk z rozprze- strzenianiem się HAI. Brak wiedzy w tym zakresie przekłada się na praktykę i powoduje, że zaledwie co trzeci adept kierunku lekarskiego zawsze myje ręce przed zbadaniem pacjenta, a jedynie połowa pomiędzy kolejnymi pacjentami [26].. Brak wiedzy (lub jej niedostateczny poziom) dotyczy wszystkich środowisk i zawodów medycznych uczestniczących w opiece nad chorym. Badania potwierdzają, że obok studen- tów i lekarzy także pielęgniarki/pielęgniarze nie są odpowied- nio wyedukowani odnośnie kwestii zapobiegania zakażeniom szpitalnym. Badania zrealizowane przez Sternala i wsp. wykaza- ły, że u personelu pielęgniarskiego opiekującego się chorymi na udar mózgu identyfikowano deficyty wiedzy dotyczące: sposo- bów zapobiegania zakażeniom szpitalnym, definicji zakażenia szpitalnego, stosowania odzieży ochronnej i procedury mycia rąk. Badane pielęgniarki nie znały w zadowalającym stopniu podstawowych procedur, a ich samoocena dotycząca wiedzy była o wiele wyższa niż rzeczywiste umiejętności [15, 45].. Deficyty w zakresie higieny rąk dotyczą całej grupy pra- cowników medycznych, gdyż w kolejnych badaniach (grupa lekarzy i pielęgniarek) respondenci mieli problemy ze wska- zaniem sytuacji, w których dezynfekcja rąk jest niezbędna i prezentowali przekonanie, że jednorazowe rękawice mogą zastąpić dezynfekcję rąk (31%). Dodatkowo wykazali się brakiem wiedzy dotyczącej konieczności dezynfekcji rąk przed kontaktem z pacjentem (30%) [39].. Porównując wyniki dotyczące oceny poziomu wiedzy wśród poszczególnych zawodów medycznych stwierdzono, że tylko 9% studentów medycyny i pielęgniarstwa posiada- ło wiedzę na temat higieny rąk na odpowiednim poziomie (przy znacznie lepszej wiedzy, podejściu i praktyce wśród studentów pielęgniarstwa) [35]. Według wyników badań Pi- wowarczyk i wsp. wiedzę teoretyczną na wyższym poziomie prezentował personel pielęgniarski (w porównaniu z innymi grupami pracowników medycznych) [39].. Z kolei według van de Mortela to w grupie lekarzy odno- towano najwyższe prawdopodobieństwo nieprzestrzegania zaleceń dotyczących higieny rąk, a studentów pielęgniar- stwa charakteryzowało przestrzeganie procedur higienicz- nym w wyższym stopniu niż studentów medycyny [47].. Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.!. FORUM ZAKAŻEŃ 2020;116. 304 © Evereth Publishing, 2020. Także w badaniu Azima, w którym identyfikowano wskaźniki przestrzegania higieny rąk, lepsze wyniki uzyska- no w grupie pielęgniarek [3].. Pracownicy ochrony zdrowia mają problemy z identy- fikacją sytuacji, w których higiena rąk jest zalecana lub/i konieczna, dlatego w opinii badaczy, na podstawie deklarowanej częstości prowadzenia dezynfekcji rąk przed do- tknięciem pacjenta, można sugerować z ich strony raczej skłonność do samoobrony niż do ochrony chorego przed zakażeniem [3, 24].. Z badania Piwowarczyk i wsp. wynikało z kolei, że aż 30% pracowników POZ nie zdawało sobie sprawy, że przed kontaktem z pacjentami powinni wykonać dezynfekcję rąk [39]. Wyniki te korelują z danymi uzyskanymi przez Kawalec i wsp. (zgodnie z którymi 35% personelu POZ nie dezynfekowało rąk przed kontaktem z pacjentem) oraz Wałaszek i wsp. (dezynfekcja jedynie u 39% pracowników badanej specjalności) [27, 49]. Natomiast Garus-Pakowska i wsp. wykazali, że jedynie 5,2% personelu POZ przestrzegało procedury mycia rąk przed kontaktem z pacjentem [13, 14]. Z kolei w badaniu Lytsy i wsp. potwierdzono, że 18–60% lekarzy pomija dezyn- fekcję rąk przed dotknięciem chorego [32].. Wyniki badań wskazują, że niedostateczny poziom wiedzy (lub jej brak) jest istotnym czynnikiem ryzyka niskich wskaźników higieny rąk.. NIEDOSTATECZNA EDUKACJA A POZIOM WIEDZY I BUDOWANIE NAWYKÓW W WARUNKACH RZECZYWISTEJ REALIZACJI PROCEDUR ORAZ OPIEKI NAD PODOPIECZNYMI. Poziom wiedzy w zakresie zakażeń związanych z ochroną zdrowia jest bardzo istotnym elementem, wpływającym na zdrowie i życie nie tylko pacjentów, lecz także personelu medycznego. Badania identyfikują go jako czynnik wpływający na poziom realizacji higieny rąk, wskazując niedostateczną edukację w zakresie kontroli zakażeń szpitalnych jako po- wód nieprawidłowości [23].. Badania potwierdzają, że co czwarta pielęgniarka (25,2%) nigdy nie uczestniczyła w szkoleniu lub pokazie prawidłowe- go mycia i dezynfekcji rąk, a nieco ponad połowa (54%) brała udział w takim szkoleniu w ciągu ostatnich dwóch lat. Jednak warto podkreślić, że w tym ,,ubóstwie deklarowanej dostęp- ności” szkoleń z tego zakresu więcej jest braku chęci uczestni- czenia w nich niż możliwości [15]. Budujące wydaje się natomiast, że zdecydowana większość personelu pielęgniarskiego (89,2%) wyraziła chęć podnoszenia własnych kwalifikacji, a najbardziej pożądanymi obszarami doskonalenia były: pro- filaktyka zakażeń szpitalnych oraz ochrona skóry przed szko- dliwym działaniem preparatów dezynfekcyjnych [15].. W badaniach realizowanych wśród pielęgniarek i pie- lęgniarzy wykazano także deficyty wymagające edukacji w zakresie: sposobu postępowania z wizualnie brudnymi rękami, sytuacji wymagających higieny dłoni u personelu, dodatkowych elementów dezynfekcji rąk zalecanych w procedurze, zawartości alkoholu w zalecanych przez WHO pre- paratach do dezynfekcji rąk oraz liczby etapów w schemacie higieny rąk stosowanym w opiece zdrowotnej [8].. Nieprzestrzeganie higieny rąk przez personel pielęgniar- ski, który nie respektuje zasad higieny rąk w codziennej pracy z pacjentem (podobnie jak lekarze), w znacznym stopniu wynika z przeciętnego poziomu wiedzy dotyczącej tego aspektu [4, 8]. Problemem jest także fakt, że personel pielęgniarski przecenia swoją wiedzę na temat zakażeń szpitalnych i profilaktyki wiążącej się z higieną rąk, pomimo niskich wskaźni- ków stosowania ich w praktyce [15].. W związku z powyższym istnieje konieczność ciągłego doskonalenia praktycznych umiejętności studentów kierun- ków medycznych oraz personelu medycznego w zakresie higieny rąk, a także ciągłego pogłębiania i aktualizacji wiedzy w tym obszarze, gdyż jest ona niewystarczająca [26, 28].. Ważnym elementem możliwości poprawnego stosowania higieny rąk w praktyce jest także szkolenie wstępne personelu medycznego. Badanie przeprowadzone wśród studentów medycyny przez Różańską i wsp. pozwoliło ustalić, że praktyka zawodowa 22,9% uczniów nie była poprzedzona żadnym szkoleniem z zakresu higieny szpitalnej, a w 28% przypadków szkolenie nie obejmowało procedur higieny rąk [41].. PODSUMOWANIE. Wielu autorów prac badawczych podkreśla zbyt niski poziom wykonywania procedury higieny rąk w stosunku do rzeczywistych potrzeb [34, 51]. Na podstawie badań można stwierdzić, że jedynie mniej niż połowa pracowni- ków służby zdrowia myje lub dezynfekuje ręce odpowied- nio często, a wskaźniki dezynfekcji rąk są niskie i wynoszą od 16 do 81%, przy ogólnej średniej 40% [27, 29, 38]. Jed- nocześnie zwraca uwagę ogromna rola wieloaspektowego podejścia we wprowadzaniu działań na rzecz poprawy higieny rąk [1, 18, 20].. Autorzy badań za kluczowe czynniki sukcesu w zakresie poprawy poziomu higieny rąk uznają: kampanie edukacyjne i promujące organizowane ze wsparciem władz, wprowadzenie standaryzowanych narzędzi oceny higieny rąk oraz do- stępność do materiałów edukacyjnych. Z dostępnych źródeł można wywnioskować, że wielomodalna strategia promocji higieny rąk może przynieść duże korzyści w zwiększeniu przestrzegania zaleceń przez pracowników służby zdrowia oraz – co za tym idzie – spadku występowania zakażeń związanych z opieką zdrowotną.. Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.!. FORUM ZAKAŻEŃ 2020;116. 305© Evereth Publishing, 2020. Wprowadzenie płynu dezynfekującego oraz prowadzenie powtarzalnych szkoleń wydają się być kluczem do dawno oczekiwanego sukcesu, zwiększającym szanse na wzrost wiedzy i świadomości personelu medycznego, które przeło- żą się na wzrost liczby dezynfekcji rąk.. Większą uwagę powinno zwrócić się na higienę rąk jako cel badań z randomizacją, aby zwiększyć znaczenie otrzy- manych wyników, które posłużą jako materiał edukacyjny [50]. Zakres szkoleń powinien być szeroki, gdyż personel medyczny uznaje, że dezynfekcję rąk może zastąpić stosowanie rękawiczek [11, 19, 42].. Nieprawidłowości w procedurze higieny rąk wynikają z faktu nadużywania rękawic do zabiegów niskiego ryzyka, braku ich zmiany pomiędzy zabiegami, braku wykonywania dezynfekcji rąk po ich użyciu lub ich zabrudzeniu jeszcze przed użyciem [21, 22, 25, 31]. Jest to istotne w świetle wyni- ków badań – 34% pracowników ochrony zdrowia nie uczest- niczyło w specjalistycznym szkoleniu z higieny rąk [43].. W związku z powyższym można uznać, że higiena rąk jest i będzie obszarem wymagającym ustawicznego dzia- łania i permanentnej edukacji personelu ochrony zdrowia oraz odbiorów świadczeń zdrowotnych. Wymaga wprowa- dzenia obligatoryjnych szkoleń oraz metod egzekwowania od personelu właściwej higieny rąk [36].. Wykaz czynników powodujących niskie przestrzeganie higieny rąk wymaga ciągłej aktualizacji, gdyż w miejscu po- twierdzonych i weryfikowanych poprzez działania naprawcze powodów niskich wskaźników w tym obszarze będą pojawiać się coraz to nowsze, specyficzne dla aktualnej sytuacji.. KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.. PIŚMIENNICTWO 1. Allegranzi B, Pittet D. Role of hand hygiene in healthcare-associated infection. prevention. J Hosp Infect 2009;73(4):305–315. 2. Ansell Protects. Clinical bulletin: hand hygiene and glove compliance for heal-. thcare workers; https://www.ansell.com/pl/pl 3. Azim S, McLaws ML. Doctor, do you have a moment? National Hand Hygiene. Initiative compliance in Australian hospitals. Med J Aust 2014;200(9):534–537. 4. Bilski B, Kosiński B. Analiza wybranych zachowań w zakresie higieny rąk w wy-. branej populacji personelu pielęgniarskiego. Med Pr 2007;58(4):291–297. 5. Boscart VM, Fernie GR, Lee JH, Jaglal SB. Using psychological theory to inform. methods to optimize the implementation of a hand hygiene intervention. Im- plement Sci 2012;7:77.. 6. Boyce JM, Pittet D, Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee; HICPAC/SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. Guideline for hand hygiene in health-care settings. Recommendations of the Healthcare Infection Con- trol Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/APIC/IDSA hand hygiene task force. Society for Healthcare Epidemiology of America/Association for Professionals in Infection Control/Infectious Diseases Society of America. MMWR Recomm Rep 2002;51(RR-16):1–44.. 7. Cheng VCC, Wong LMW, Tai JWM et al. Prevention of nosocomial transmission of norovirus by strategic infection control measures. Infect Control Hosp Epi- demiol 2011;32(3):229–237.. 8. Cichońska M, Ciemienga E, Maciąg D, Borek M. Poziom wiedzy personelu pielęgniarskiego na temat procedury higieny rąk. Forum Zakażeń 2019;10(4):227–231.. 9. Denisiewicz B. Rola dezynfekcji i mycia rąk personelu medycznego – ręce jako rezerwuar drobnoustrojów – rola dozowników medycznych w zachowaniu higieny rąk. Zakażenia XXI wieku 2018;1(3):125–128.. 10. Erasmus V, Brouwer W, van Beeck EF et al. A qualitative exploration of reasons for poor hand hygiene among hospital workers: lack of positive role models and of convincing evidence that hand hygiene prevents cross-infection. Infect Control Hosp Epidemiol 2009;30(5):415–419.. 11. Fuller C, Savage J, Besser S et al. “The dirty hand in the latex glove”: a study of hand hygiene compliance when gloves are worn. Infect Control Hosp Epide- miol 2011;32(12):1194–1199.. 12. Garus-Pakowska A. Wpływ obciążenia pracą na przestrzeganie procedur higienicznych przez personel medyczny. Med Pr 2011;62(4):369–376.. 13. Garus-Pakowska A, Sobala W, Szatko F. Observance of hand washing proce- dures performed by the medical personnel before patient contact. Part I. Int J Occup Med 2013;26(1):113–121.. 14. Garus-Pakowska A, Sobala W, Szatko F. The use of protective gloves by medical personnel. Int J Occup Med Environ Health 2013;26(3):423–429.. 15. Garus-Pakowska A, Szatko F. Wiedza pielęgniarek na temat zakażeń związa- nych z opieką zdrowotną. Probl Hig Epidemiol 2009;90(1):62–66.. 16. Gawron-Skarbek A, Nowacka E, Łaszek M, Szatko F. Negatywne wzorce zacho- wań studentów. Część III. Respektowanie norm higienicznych w kontakcie z materiałem zakaźnym. Probl Hig Epidemiol 2011;92(3):466–473.. 17. Ghezeljeh T.N, Abbasnejad Z, Rafii F, Haghani H. Nurses’ knowledge, beliefs and practices towards hand hygiene. Hayat 2015;21(1):79–93.. 18. Goślińska-Kuźniarek O, Karpiński TM. Znaczenie higieny rąk u pracowników służby zdrowia. Forum Zakażeń 2014;5(2):79–84.. 19. Haas JP, Larson EL. Compliance with hand hygiene guidelines: where are we in 2008? Am J Nurs 2008;108(8):40–44.. 20. Helder OK, Brug J, Looman CW, van Goudoever JB, Kornelisse RF. The impact of an education program on hand hygiene compliance and nosocomial infection incidence in an urban neonatal intensive care unit: an intervention study with before and after comparison. Int J Nurse 2010;47(10):1245–1252.. 21. Hitoto H, Kouatchet A, Dubé L et al. Factors affecting compliance with glove removal after contact with a patient or environment in four intensive care units. J Hosp Infect 2009;71(2):186–188.. 22. Hughes KA, Cornwall J, Theis J, Brooks HJL. Bacterial contamination of unused, disposable non-sterile gloves on a hospital orthopaedic ward. Australas Med J 2013;6(6):331–338.. 23. Jang JH, Wu S, Kirzner D et al. Physicians and hand hygiene practice: a focus group study. J Hosp Infect 2010;76(1):87–89.. 24. Jansson MM, Syrjälä HP, Ohtonen PP, Meriläinen MH, Kyngäs HA, Ala-Kokko TI. Simulation education as a single intervention does not improve hand hygiene practices: a randomized controlled follow-up study. Am J Infect Control 2016;44(6):625–630.. 25. Kampf G, Lemmen S. Disinfection of gloved hands for multiple activities with indicated glove use on the same patient. J Hosp Infect 2017;97(1):3–10.. 26. Kasperczyk J, Szczurek W, Szczurek D et al. Wiedza, praktyka i postawy studen- tów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego wobec higieny rąk. Probl Hig Epidemiol 2016;97(3):229–235.. 27. Kawalec A, Kawalec A, Pawlas K. Przestrzeganie procedur higienicznych przez studentów wydziału lekarskiego. Med Pr 2014;65(5):593–599.. 28. Klimberg A. Wiedza studentów medycyny nt. higieny rąk w zakładach opieki zdrowotnej. Probl Hig Epidemiol 2007;88(1):60–63.. 29. Lam BCC, Lee J, Lau YL. Hand hygiene practices in a neonatal intensive care unit: a multimodal intervention and impact on nosocomial infection. Pedia- trics 2004;114(5):e565–e571.. 30. Laskowska A, Krajewska-Kułak E, Łukaszuk C et al. Analiza wiedzy pielęgnia- rek na temat zakażeń związanych z opieką zdrowotną. Probl Hig Epidemiol 2007;88(3):348–353.. 31. Loveday HP, Lynam S, Singleton J, Wilson J. Clinical glove use: healthcare workers’ actions and perceptions. J Hosp Infect 2014;86(2):110–116.. 32. Lytsy B, Melbarde-Kelmere A, Hambraeus A, Liubimova A, Aspevall O. A joint, multilateral approach to improve compliance with hand hygiene in 4 coun- tries within the Baltic region using the World Health Organization’s SAVE LIVES: Clean Your Hands model. Am J Infect Control 2016;44(11):1208–1213.. 33. Mathur P. Hand hygiene: back to the basics of infection control. Indian J Med Res 2011;134(5):611–620.. 34. Miętkiewicz S, Siczyńska B, Dyk D. Higiena rąk a redukcja zakażeń. Czy warto podejmować działania na rzecz poprawy higieny rąk? Probl Hig Epidemiol 2014;95(3):580–585.. Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.!. FORUM ZAKAŻEŃ 2020;116. 306 © Evereth Publishing, 2020. 35. Nair SS, Hanumantappa R, Hiremath SG, Siraj MA, Raghunath P. Knowled- ge, attitude, and practice of hand hygiene among medical and nursing students at a Tertiary Health Care Centre in Raichur, India. ISRN Prev Med 2014;2014:608927.. 36. Najwyższa Izba Kontroli. Zakażenia w szpitalach poważnym problemem. Naj- wyższa Izba Kontroli (online) 2018; https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/zaka- zenia-w-szpitalach-powaznym-problemem.html. 37. Pittet D, Allegranzi B, Boyce J; World Health Organization World Alliance for Patient Safety First Global Patient Safety Challenge Core Group of Experts. The World Health Organization Guidelines on Hand Hygiene in Health Care and their consensus recommendations. Infect Control Hosp Epidemiol 2009;30(7):611–622.. 38. Pittet D. Improving compliance with hand hygiene in hospitals. Infect Control Hosp Epidemiol 2000;21(6):381–386.. 39. Piwowarczyk J, Kawalec AM, Kawalec A, Pawlas K. Higiena rąk wśród pracow- ników ochrony zdrowia – wiedza teoretyczna a skuteczność mikrobiologiczna dezynfekcji rąk w praktyce. Studia Medyczne 2019;35(3):217–223.. 40. Rolka H, Laskowska A, Krajewska-Kułak E et al. Poziom wiedzy pielęgniarek na temat zakażeń szpitalnych. Pol Med Rodzin 2004;6(1):505–509.. 41. Różańska A, Wójkowska-Mach J, Bulanda M. Praktyka zawodowa i staż pracy w ochronie zdrowia a wiedza studentów kierunków medycznych o wybranych procedurach higieny rąk. Med Pr 2016;67(5):623–633.. 42. Scheithauer S, Lemmen SW. How can compliance with hand hygiene be improved in specialized areas of a university hospital? J Hosp Infect 2013;83(Suppl. 1):S17–S22.. 43. Silva D, Andrade O, Silva E. Perspective of health professionals on hand hygiene. Aten Primaria 2014;46(Suppl. 5):S135–S139.. 44. Snow M, White GL, Alder SC, Stanford JB. Mentor’s hand hygiene practices influence student’s hand hygiene rates. Am J Infect Control 2006;34(1):18–24.. 45. Sternal D, Franek G, Pieńkus D. Wiedza pielęgniarek na temat profilaktyki zakażeń szpitalnych u chorych po udarach mózgu. Pielęg Neurol Neurochir 2014;3(2):58–63.. 46. Suchitra JB, Lakshmi Devi N. Impact of education on knowledge, attitudes and practice among various categories of healthcare workers on nosocomial infections. Indian J Med Microbiol 2007;25(3):181–187.. 47. van De Mortel TF, Kermode S, Progano T, Sansoni J. A comparison of the hand hygiene knowledge, beliefs and practices of Italian nursing and medical students. J Adv Nurs 2012;68(3):569–579.. 48. Von Lengerke T, Lutze B, Graf K et al. Psychosocial determinants of self-reported hand hygiene behaviour: a survey comparing physicians and nurses in intensive care units. J Hosp Infect 2015;91(1):59–67.. 49. Wałaszek M, Kołpa M, Wolak Z, Różańska A, Wójkowska-Mach J. Poor hand hygiene procedure compliance among Polish medical students and physicians – the result of an ineffective education basis or the impact of organizational culture? Int J Environ Res Public Health 2017;14(9):1026.. 50. Wanke M. Kontrola zakażeń szpitalnych – higiena rąk. Aktualności Narodowe- go Programu Ochrony Antybiotyków 2014;1:1–5.. 51. Wetzker W, Bunte-Schönberger K, Walter J, Pilarski G, Gastmeier P, Reichardt C. Compliance with hand hygiene: reference data from the national hand hygiene campaign in Germany. J Hosp Infect 2016;92(4):328–331.. 52. World Health Organization. Guidelines on hand hygiene in health care. First global patient safety challenge clean care is safer care. WHO (online); http:// apps. who.int/iris/bitstream/10665/44102/1/9789241597906_ eng.pdf. 53. World Health Organization. Wytyczne WHO dotyczące higieny rąk w opiece zdrowotnej – podsumowanie; https://www.cmj.org.pl/clean-care/higiena- -rak-wytyczne-who-draft.pdf. 54. World Health Organization. Hand Hygiene – why, how and when? WHO (online) 2009; https://www.who.int/. Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.!