Okupacyjne lata "Wiarusa Polskiego"

Cieślak, Tadeusz

Okupacyjne lata "Wiarusa Polskiego"

R ocznik H istorii C zasopiśm iennictw a Polskiego X I 3

T A D E U SZ C IE ŚLA K

OKUPACYJNE LATA „WIARUSA POLSKIEGO”

Założony w Bochum w 1890 r., przeniesiony w 1923 r. do F rancji1, ukazywał się „Wiarus Polski” przez cały okres okupacji hitlerowskiej. Nie przekształcił się w pismo konspiracyjne, lecz korzystał z opieki władz Francji Petaina i pozostawał legalnym czasopismem, lecz oczywiście m u­ siał to przypłacić zmianą oblicza politycznego. Poznanie roczników „W iarusa” z tych lat ujawnia szczególną formę kolaboracji, odmienną od znanych z praktyki w GG2. Szczegółowa analiza treści roczników „W iarusa” upoważnia do stwierdzenia, że miał on więcej możliwości prezentowania własnych poglądów niż legalne pisma w języku polskim,

ukazujące się w okupowanym kraju. Co ważniejsze ■— redakcja z tych

możliwości korzystała. Różnił sjię „W iarus” bardzo często treścią in­ formacji o w arunkach życia w kraju, mimo iż korzystał z prasy nie­ mieckiej, ale już sam dobór tekstów świadczył nierzadko o krytycznym stanowisku redakcji. W ystępują tu i podobieństwa do innych pism legal­ nych z lat okupacji, mianowicie antysem ityzm i antykomunizm, jako sztandarowe zasady.

Szczęśliwym trafem zachowane w Bibliotece КС PZPR w Warszawie zbiory „"Wiarusa” obejmują również okres w ojny przed klęską Francji i jej okupacją. W tym okresie pismo było zdecydowanie antyhitlerow ­ skie. Jednym z przykładów takiej postawy jest relacja3 pisma o m a rty ­ rologii profesorów U niw ersytetu Jagiellońskiego. Podano wiadomość o wysłaniu ich do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie zm ar­ ło 17 więźniów. W tym samym numerze znajdujem y notatkę o grabieży 1 Zob. m ój artykuł: P is m o p o ls k ic h r o b o t n i k ó w w W e s t f a l i i „ W i a r u s P o l s k i ” 1890—1923, „R ocznik H istorii C za so p iśm ien n ictw a P o lsk ie g o ”, t. X I, z. 2.

2 Zob. mój a rtyk u ł pt.: Z h i s t o r i i n i e m i e c k i e j p r a s y w j ę z y k u p o ls k im , I: „ G o ­ nie c K r a k o w s k i ” (27 X, 1939— 18 I 1945), II: H i t l e r o w s k a „ G a z e t a Ż y d o w s k a ” w K r a ­ k o w i e (23 V I I 1940— 30 V I I I 1942), „R ocznik H istorii C za so p iśm ien n ictw a P o ls k ie ­ g o ”, t. VIII, z. 4, s. 569— 588.

3 „W iarus P o lsk i” (dalej: WP) z 10 IV 194Q.

dzieł sztuki w Polsce dokonywanej przez okupanta hitlerowskiego. W in ­ nym miejscu pisze się o strasznej kaźni dokonanej przez hitlerowców w Poznaniu4. Nie ukryw ano nadziei na klęskę hitlerowców i dlatego w piśmie znaleźć możemy taki tytuł: Gdynia czeka na powrót gospoda­

rzy. Jeszcze dobitniej uzewnętrznia się antyhitlerowska postaw a redakcji

w wiadomościach o napadzie na Danię i Norwegię. Je st on nazywany napadem 5 niezależnie od tłumaczenia władz niemieckich o prew encyj­ nych zarządzeniach „ratujących” te k raje przed agresją angielsko-fran- cuską. Wielkimi nagłówkami podkreślano trudności agresora hitlerow ­ skiego, często je wyolbrzymiano i pisano np. o ucieczce hitlerowców z Oslo6. Piętnowano zbrodniczą działalność gestapo w takim np. tytule:

Bandycka działalność gestapo — kat Himmler już jest w Kopenhadze7.

Kolejny arty k u ł w stępny nosił tytuł: Wściekły pies niemiecki, co było zresztą w ykorzystaniem cytatu z przemówienia jednego z polityków8. Już w tym okresie możemy doszukać się postaw antyradzieckich pisma, chociażby w relacjach o aresztowaniach komunistów przez władze fran ­

cuskie9. ’

Dla zilustrowania zewnętrznych zmian wyglądu pisma po klęsce F ra n ­ cji odnotujmy używanie jeszcze w 1940 r. podtytułu „Niezależne Pismo Robotnicze” . W nagłówku umieszczona była ponadto data założenia pisma (1890), nazwisko dyrektora (dr Stanisław Nawrocki) i redaktorów (Wła­ dysław Budzyński, Ludmiła Brejska-Nawrocka, Ryszard Uszpolewicz, Leon Rączy). Pismo drukowane było w Lyonie i tam znajdowała się r e ­ dakcja10.

Czerwcowa kapitulacja wojsk francuskich w 1940 r. spowodowała ogromne zmiany w samym układzie pisma oraz w jego treści11. Zniknął podtytuł, zniknęło wyliczenie nazwisk redaktorów i tylko pozostało n a­ zwisko Stanisława Nawrockiego. Objętość pisma zmniejszono do 2 stron. Pismo było wydawane w dalszym ciągu w Lyonie, który znalazł się w nie okupowanej przez hitlerowców części Francji, podporządkowanej rządowi marszałka Petaina z siedzibą w Vichy.

Najbardziej interesujące zmiany dotyczyły treści pisma. Nie przy­ 4 W P z 15 IV 1940. 5 W P z 11 IV 1940. 6 W P z 12 IV 1940. 7 W P z 17 IV 1940. 8 W P z 19 IV 1940. » W P z 21 IV 1940.

10 Trudno u sta lić w y so k o ść nakładu. Z o p u b lik o w a n y ch przez J. S k r z y p k a d o k u m en tó w M in iste r stw a S p ra w Z agran iczn ych w y n ik a , że w 1935 r. nakład p ism a w y n o s ił 16 tys. egz. Zob. Ze ź r ó d e ł do d z i e j ó w p r a s y p o l o n i j n e j , do druku podał..., „R ocznik H istorii C za so p iśm ien n ictw a P o lsk ie g o ”, t. VIII, z. 4, s. 596.

O K U P A C Y J N E L A T A „ W I A R U S A P O L S K I E G O ” ₃₉₅

brały one prostej formy zmiany postawy antyhitlerowskiej na prohitle- rowską. Pismo zaczęło zamieszczać ciekawe materiały. Należą do nich kom unikaty wojenne. Było zaskakujące, iż „W iarus” zaczął zamieszczać obok streszczeń niemieckich komunikatów również i streszczenia b ry ­ tyjskich, włoskich, a w czasie w ojny z Grecją również kom unikaty tam ­ tejszego dowództwa wojskowego12. Streszczenia te nie były dokonywane w sposób wyraźnie stronniczy i to chyba najbardziej zaskakuje. Wobec pojawienia się w późniejszych latach — w toku agresji na Związek Ra- dżiecki — streszczeń radzieckich komunikatów,s należy to zanotować ja­ ko przykład odrębności sytuacji we F rancji nie okupowanej, z czego ko­ rzystała również redakcja „Wiarusa Polskiego”. Zainteresowanie redakcji sprawami k raju nigdy nie zostało przerw ane na dłuższy okres, choć rocznik 1940 nie zawiera zbyt wielu wiadomości w porównaniu z n a­ stępnymi. Korzysta się z różnych źródeł, nie tylko niemieckich, choć one przeważają. Na podstawie analizy doboru tych źródeł wyciągnąłbym wniosek, iż pismo chciało skorygować tezy urzędowej propagandy hi­ tlerowskiej i pokazać prawdziwe fakty. Z gadzinowego „Gońca K rakow ­ skiego” zamieszczono np. arty k u ł pt. Zle zbiory w kra ju 13, obszerny a rty ­ kuł o przesiedlaniu przez SS Polaków z Poznania do Lublina14, reali­ styczne omówienie sytuacji gospodarczej k ra ju 15, ironiczne i krytyczne informacje o życiu teatralnym w k ra ju i jego organizacji przez okupan­ ta 16. Do tej samej grupy źródeł zaliczyłbym również przekład z pisma „Das Reich” o kolonizacji niemieckiej na Pomorzu Gdańskim i w yni­ kających stąd trudnościach17 lub z innego pisma niemieckiego narze­ kającego na siłę propagandy podziemnej w Warszawie18. Warto odnoto­ wać przedruk artykułu szwajcarskiego dziennikarza o Warszawie19, z któ­ rym redakcja polemizowała twierdząc, że Polska międzywojenna aż tak zła nie była; Kraków był miastem polskim, a mieszczanie niemieccy dawno się spolonizowali20. Informując o „okręgu W arty” , w oparciu o źródła niemieckie, dużo miejsca poświęca się sile polskości21. Znajdu­ jem y też kom unikat o nominacji przywódcy mniejszości niemieckiej w Polsce, senatora Wiesnera, na szefa policji w Bielsku22, o obsadzeniu

12 W P z 26 X I 1940. « W P z 2 X 1940. 14 W P z 10 X 1940. 45 W P z 12 X 1940 i 21 V 1941'. 46 W P z 21 X 1940. 47 W P z 13 I 1941. 48 W P z 14 IV 1941. 49 W P z 7 X 1940. 29 W P z 14 X i 15 X 1940. 21 W P z 4 II 1940. 22 W P z 11 I 1941.

policji w Łodzi przez tzw. volksdeutsehôw23, o skazaniu na śmierć za użycie broni palnej dwu Rzeszowian, Zygm unta Świdra i H enryka Sko­ w rona24, czy o zakazie używania nazwy Wawel25. Podobnie ujęte były krótkie komunikaty: wśród niewielu komunikatów dotyczących spraw krajow ych możemy jedynie wskazać na notki oskarżające władze hitle­ rowskie. Sądzimy, że tak odbierał je również ówczesny czytelnik. Jak inaczej mógł odczytać Polak wiadomość o wysiedleniu 2500 Polaków z Bydgoszczy26 lub o 12 wyrokach śmierci na Polaków w Poznaniu?27 Ko­ m entarz taki narzuca się przy czytaniu artykułów i wiadomości o współ­ czesnym życiu w k raju i jego problemach, ale dla_ścisłości należy zwró­ cić również uwagę na artykuły i wiadomości dotyczące terenów, włączo­ nych do Związku Radzieckiego. Wspomniałem już o antyradzieckiej po­ stawie „W iarusa” przejawianej w okresie przed klęską Francji. Nie uległa ona zmianie po napadzie Niemiec hitlerowskich na Związek Ra­ dziecki. W relacjach dotyczących Wileńszczyzny (temu terenowi po­ święcono najwięcej materiałów) rzadko odnajdziemy informację, w któ­ rej by nie potępiano nowej sytuacji politycznej28. Natomiast z reguły krytykowano radzieckie reform y29, stawiano znak równania między ów­ czesnymi w arunkam i a sytuacją z okresu carskiego30. Antyradziecka po­ stawa pisma uzewnętrzniała się też w artykułach problemowych. W cie­ kawym artykule o stosunkach radziecko-niemieckich przypominano

i podkreślano antagonizmy; zakończono arty k u ł wskazaniem na realizm

Hitlera, który na pewno ma jakąś koncepcję w zakresie stosunków

nie-miecko-radzieckich31. Bardziej zrozumiały i niekłopotliwy dla redakcji mógł być przedruk artykułu z „Das Reich” o armii radzieckiej32.

Antyradziecka postawa pisma łączyła się z antysemityzmem. T rud­ no ustalić, w jakim stopniu była ona wynikiem polityki antysemickiej narzuconej przez rząd Vichy, a w jakim — w yrażała poglądy samej re ­ dakcji. Nawet w wiadomościach z k raju inform uje się np. o zakazie po­ bytu Żydów w K rakowie83 i o tendencjach antyżydowskich w GG34. Re­ dakcja nie ujaw niła swojej własnej postawy wobec Żydów, zwłaszcza

23 Tamże.

2<* W P z 20 I 1941.

25 W P z 13 I 1941. ·

26 W P z 2 II 1941. 27 W P z 8 II 1941.

28 T aki je s t z e sta w w ia d o m o ści w „W iarusie P o lsk im ” z 27 X 1940 pt. J a k ż y j ą w i l n i a n i e . и W P z 4 X I 1940, 4 I 1941, 9 II 1941, 20 I 1941, 22 II 1941. 32 W P z 20 I 1941. 81 W P z 8 X II 1940. 32 W P z 13 I 1941. 33 W P z 13 III 1941. » W P z 9 II 1941.

O K U P A C Y J N E L A T A „ W I A R U S A P O L S K I E G O ” ₃₉₇

że hitlerowcy i ich pomocnicy zgodnie ze swoimi rasistowskimi przeko­ naniami traktow ali Polaków na równi z Żydami. Świadczy o tym cho­ ciażby ogłoszony na łamach „W iarusa” zakaz przejazdu z jednej strefy Francji do drugiej .dotyczący Żydów, Polaków, Czechosłowaków i ko­ lorowych35.

* *

- *

Redakcja „W iarusa” starała się podtrzymać dawne zainteresowania całością emigracji polskiej. Przede wszystkim najwięcej miejsca poświę­ cała Polonii francuskiej, jej problemom organizacyjnym36, ale nie za­ pominała o innych skupiskach polskich na obczyźnie. Interesowała ją Polonia będąca zarówno w zasięgu okupacji niemieckiej, jak i zamiesz­ kująca kraje, do których władza hitlerowska nie dotarła. P rzy czytaniu roczników „W iarusa” uderza duża ilość' artykułów zawierających wiado­ mości o Polonii na Węgrzech. Wiele miejsca poświęcono w nich opisom życzliwości społeczeństwa węgierskiego dla Polaków37. Znajdujem y też m ateriały o życiu Polonii w Jugosławii38, w Stanach Zjednoczonych39, a w nich wiadomości o ówczesnych przywódcach, zwłaszcza o Ignacym Paderew skim 40. Zamieszczono również informację o w ydaniu wielu ksią­ żek w Londynie41.

Celem uzyskania pełnego obrazu postawy i zainteresowań redakcji „W iarusa” w artó wspomnieć o artykułach poświęconych przeszłości narodu polskiego. Można ich znaleźć bardzo dużo, a oprócz nich utw ory poetyękie, których tematem, były jakieś ważne wydarzenia z naszej przeszłości. Na tej podstawie otrzymamy złożony obraz pisma polskiego, działającego legalnie w w arunkach okupacji hitlerowskiej. Okazuje się, że we Francji- -Vichy występowała jednak łagodniejsza forma nacisku i można było pi­

35 W P z 29 IX 1940.

38 Np.: W P z 19 I 1941, art. w stę p n y S. N a w r o c k i e g o Nasze po ło żen ie ;

t e g o ż a rtyk u ł w stęp n y : J a k e m i g r a c j a spieszy z po m oc ą i zawsze s p e łn ia s w ó j ob ow iąze k, W P z 21 I 1941; w e z w a n ie o dary dla in tern o w a n y ch , W P z 14 I 1941.

37 Np.: Po r o c z n y c h do ś w ia d c z e n ia c h Ro da cy n a W ęg rzech d z ie ln ie się t r z y m a j ą ,

W P z 9 I 1941. '

38 R o da c y w J u g o s ł a w i i, W P z 22 I 1941. 38 W P z 8 X 1940.

40 W P z 1 X 1940 (P r e z . P a d e r e w s k i op u ś c ił S z w a jc a r ię , a rtyk u ł ze zdjęciem ' P ad erew sk ieg o ); W P z 8 X 1940 o ran ch o P a d e r e w s k ie g o w U S A ; W P z 7 X I 1940 (obszerny a rty k u ł i zdjęcie z ok azji 8 0-lecia P a d erew sk iego); W P z 1 II 1941 (artykuł i zdjęcie P a d e r e w s k ie g o z okazji jego im ienin); W P z 28 II 1941; W P z 2 V II 1941 (artykuł w stę p n y o śm ierci P ad erew sk ieg o ); W P z 18 V II 1941 (cały dodatek o P a d erew sk im , zdjęcia, a rtyk u ły, w iad om ości); W P z 10— 11 V II 1943 i in. (w y ją tk i z p a m iętn ik a P a d erew sk iego).

sać o narodowych sprawach znacznie więcej niż oczekiwano. P rzy n aj­ mniej taką opinię możemy przedstawić w odniesieniu do lat 1939— 1941 (a dokładnie do chwili napadu Niemców na Związek Radziecki). „W iarus” ogłosił wówczas cykl artykułów księcia Michała Poniatowskiego o na­ szym bohaterze narodowym, -marszałku Francji, księciu Józefie Ponia­ towskim42; zamieszczono też wiele portretów Tadeusza Kościuszki43. Przypominano rozważania Antoniego Chołoniewskiego na tem at w y ją t­ kowo wysokiej pozycji naszego narodu44. Opublikowano artykuł o kam ­ panii wrześniowej45, nie popadając przy tym w „czarnowidztwo” i krań- cowość zwątpienia wobec poniesionej klęski. Zamieszczono także prze­ druki artykułów z prasy niemieckiej na ten sam tem at, ale z reguły unikano ocen jednostronnie naświetlających i nie doceniających siły opo­ ru polskiego żołnierza46. Nie pominięto rocznicy plebiscytu na Śląsku47, co oczywiście przypominało również powstania śląskie. Jeden z arty k u ­ łów wstępnych poświęcony był Karolowi Miarce48, a w innym miejscu w skrócie podano historię ziemi śląskiej49. Zamieszczano artykuły w stęp­ ne o Mickiewiczu50, Kazimierzu Wielkim51, Norwidzie52, Stanisławie Mo- niuszce53, Janie Kochanowskim54, Ignacym Domeyce55. Drukowano po­ wieści i nowele Henryka Sienkiewicza56, Elizy Orzeszkowej57, Bolesława P ru sa58, wiersze Kazimierza Tetm ajera59, Jana Kasprowicza60, Kornela Ujejskiego61, Adama Asnyka62.

42 P o II w o jn ie brał a k ty w n y u d zia ł w ży ciu p o lity czn y m Francji, zw łaszcza w ruchu g a u llisto w sk im .

44 M. in.: W P z 10 X 1940.

44 M. in.: a rtyk u ł pt. W y p r z e d z a n ie E u r o p y , W P z 17 X 1940 i nast. num ery. 45 Zob. a rtyk u ł w stę p n y S tefa n a K u ryłło, W P z 26 II 1941.

46 Np. W P z 18 X 1940 (opis w rześn ia 1939 r. w W arszaw ie), W P z 28 X 1940 (opis w a lk i w dn. 1 w rześn ia 1939 r. pod C hojnicam i).

47 W P z 11 IV 1941. 48 W P z 9 V 1941. « W P z 20 II 1941. 50 N ie z n i ż a j m y lo tu . W roc z n ic ę ś m ie r c i A. M ic k i e w i c z a , W P z 26 X I 1940. 44 W P z 30 III 1941. . 52 W P z 26 V 1941. 53 W P z 6 V I 1941. 54 W P z 8 VI 1941. 35 W P z 11 V I 1941 i 22 V III 1941. 68 Np. L e g e n d y ż egla rs kie , W P z 1— 2 I 1941.

-57 L ipiec 1941 r., n astęp n e n o w e le o - 1863 r. (np. O fice r) , W P z 3 V II 1941. 58 F ragm en t A n i e l k i oraz a rty k u ł T. T w a r d o w s k i e g o B o l e s ła w Pr us ,

W P z 1·—2 I 1941; d.c. A n i e l k i , 5—δ I 1941. 88 W P z 20 II 1941.

80 Z „ K s i ę g i u b o g ic h ” , W P z 1—2 I 1941. 81K r a k ó w , W P z 1—2 I 1941.

O K U P A C Y J N E L A T A „ W I A R U S A P O L S K I E G O ” ₃₉₉

Przytoczone przykłady publikacji poświęconych sprawom narodowym świadczą o tym, iż redakcja czasopisma korzystała w ty m okresie z w ięk­ szej swobody. Dodajmy — swobody „opłacanej” w te n sposób, iż na ła­ mach pisma głoszono pochwały pod adresem polityki Petaina. Dla „Wia­ rusa”, mającego opinię pisma zachowawczego63, pochwała polityki P e ­ taina nie stanowiła ciężkiej próby historycznej. Redakcja ogłaszała nie tylko wszystkie zarządzenia, bo to przypisać można było wyłącznie przy­ musowi, ale równie często artykuły pochwalne64. Omawiano w nich hi­ storyczne znaczenie decyzji kapitulacyjnych Petaina, zapowiedziane r e ­ formy i ich zasady, które w całości odpowiadały poglądom redakcji.

Data napadu Niemiec na Związek Radziecki znajduje swoje odbicie w sytuacji prasy również i na terenach zarządzanych przez uzależniony od władz hitlerowskich rząd Vichy. Stopniowo zaostrzano nadzór nad Francją-Vichy, a w końcu obszar te n zajęła arm ia hitlerowska. Nasilenie nadzoru i przekształcenie go w jaw ny te rro r następowało etapami, które odczytać możemy z roczników „W iarusa” . Przede wszystkim zwiększa się ilość notatek o konkretnych przykładach odstraszania od .wystąpień an ty ­ hitlerowskich za pomocą drakońskich wyroków, np. podano wiadomość o rozstrzelaniu w Jugosławii 200 komunistów w odwet za zabicie jednego żołnierza niemieckiego65 albo o skazaniu dwóch Żydów w e Włocławku na śmierć za słuchanie radia angielskiego66. W kronice wiadomości z miast francuskich coraz więcej miejsca zajmowały opisy w alki z „bandytyz­ m em ”, ale czytelnik miał uzasadnione wątpliwości co do słuszności uży­ cia tego określenia we wszystkich opisywanych wypadkach. Okres k u l­ m inacyjny te rro ru przypadł na rok 1944 i w tedy na łamach „W iarusa” podawano najwięcej wiadomości o „bandytyzmie”, sądach polowych itp.67 Wśród nich była notatka o wykonaniu 23 wyroków śmierci w Paryżu (w tym 7 wyroków na obywatelach polskich)68. Jeszcze częściej i silniej niż dotychczas podkreślała redakcja swoją antyradzieckość i antysem i­ tyzm. Spotyka się więc informacje z prasy niemieckiej o Żydach w GG, rzekomo przyzwyczajanych przym usem do porządku i czystości69. Za­ mieszczono naw et makabryczny w swej wymowie arty k u ł „o Lublinie bez Żydów”, których przeniesiono do pobliskiego osiedla, nazywającego się M ajdan T atarski70. Opisywano antyżydowskie zarządzenia wydawane we

68 Zob. d ok u m en t M SZ z 1935 r., ogłoszon y przez J. S k r z y p k a (o p . cit., s. 596). 64 Np. W P z 1— 2 I 1941; W P 19 I 1941 (artykuł w s tę p n y S. N a w r o c k i e g o

Nasze położenie), W P 19 III 1941 (artyk u ł w stę p n y i zdjęcie P etaina).

85 W P z 27 X 1941. -«« W P z 11 II 1942. 67 Np. W P z 22—23 I 1944. «s W P z 23 II 1944. e® W P z 27—28 X I I 1941; 6 V II 1942; 30 III 1943. 7° W P z 29 IV' 1942.

Francji71. Przedrukowywano z prasy niemieckiej artykuły o „porządku” wprowadzanym na okupowanych ziemiach radzieckich, o rzekomym po­ pieraniu ku ltu ry przez hitlerowców, o konieczności zwalczania komuniz­ m u 72. Zgodnie z tezą propagandy hitlerowskiej podjęto sprawę K atynia73. Oprócz tych tematów wiele miejsca zajmowały spraw y tradycji naro­ dowych. A rtykuły w stępne poświęcano m. in. zagadnieniu: Jak mówić

i pisać po polsku7i. Przypominano wybitnych Polaków, choć już bez do­

wódców wojskowych73. Nadal drukowane były powieści Henryka Sienkie­ wicza76, wiersze Adama Mickiewicza77, Leopolda Staffa78, Kazimierza T et­ m ajera79, Miriama80, Stanisława Wyspiańskiego81. Pojawiły się nowele Norwida82, powieści O rkana83, Makuszyńskiego84. Publikowano, co p raw ­ da rzadko, artykuły zajmujące się dorobkiem wybitnych Polaków lub ważnymi wydarzeniami w naszej, historii85. Zwiększyła się ilość arty k u ­ łów, i wiadomości o kraju, które były przedrukam i z prasy niemieckiej86. Redakcja „W iarusa” miała tu mniej możliwości wyrażania własnych po­

71 Np. W P z 8 I 1943; 16— 17 I 1943 (o ochronie rasy w e Francji).

72 Np.: W P z 2—3 V 1942 (Z a d a n i a U k r a i n y — z w ie lo m a cy ta ta m i z E richa Kocha), W P z 13 I 1943 (D o s t a w y u k r a i ń s k i e d la Rzeszy — sp raw ozd an ie Kocha), W P z 20—21 II 1943 (p ochw ała rząd ów h itle r o w sk ic h na ziem i b iałostock iej), W P z 25 II 1943 (E u r o p a wo be c nieb ez piec z eń s tw a b o ls z e w iz m u), W P z 26 III 1943

( W s z y s tk o d la w o j n y — n i c d la n a r o d u oraz G d y k o m u n i z m po stę p u je — c y w i l i ­ z ac ja się cofa), W P -z 25 III 1943 (artykuł: D y k t a t u r a p r o l e t a r i a t u s tała się d y ­ k t a t u r ą n a d p r o le t a r ia t e m ) , W P z 30 III 194.3 (O t w a r c i e w y s t a w y a n t y b o l s z e w i c k ie j ) ,

W P z 11 V I 1943 (L e g i o n a n t y b o l s z e w i c k i w G a l i c j i ) , W P z 19 VII 1943 (Z y c ie w K i j o w i e), W P z 11 V III 1943 (W z r o s t p r o d u k c j i c u k r u n a U k r a in i e ) .

73 Np. W P z 19 IV 1943, 21 IV 1943 i nast. 74 W P z 23 V II 1941. .

75 W P z 1 V III 1941 (artykuł w stę p n y o A n to n im D ob row olskim ), W P z 3 V III 1941 (artykuł w stę p n y M an fred a K ried la o W a cła w ie Berencie), W P z 30—31 I 1943 (o w ie lk ic h o d k ryw cach Polakach).

76 W P z 9 X II 1942, p oczątek druku Quo Vadis? '

77P a n i T w a r d o w s k a , W P z 6 I 1943, P a n Tadeusz, od 13 IX 1943. 78 W P z 8— 9 V 1943. . 79 Tam że. 80 Tamże. 81 W P z 12— 13 VI 1943 ( V e n i C re at or). 82 Tam że, n o w e la S t y g m a t. 83K o m o r n i c y , od nru z 26 V II 1943. 84Sza ta n z 7 - m e j k la s y , od n u m eru z 25 V 1944. 85 Np. W P z 30 III 1943 ( B is k u p I g n a c y K r a s i c k i), W P z 9 IV 1943 (M. P a - l a m a r c z y k , H i s t o r i a P o l s k i w ob raza ch M a t e j k i ) , W P z 25 V 1943 (S. D o - . b г у с z, S t a n o w i s k o k o b i e t y w Polsce p r z e d P i a s t a m i i za P ia s tó w ), W P z 5 X 1943 (M. S k r z y p e k , 50 -lecie p r a c y n a u k o w e j p r o f. S. G rabs ki eg o).

88 W P z 23 X 1941 ( G o s p o d a rk a ż y w n o ś c io w a w G G — p o ch w a ła w p ro w a d zen ia porządku przez h itlero w có w ), W P z 8— 9 X I 1941 (GG — ja k o p rz e dp ole Rzeszy),

W P z 26 X I 1941 (z „K rakauer Z eitu n g ” o ustroju GG), W P z 2 I 1942 (z „K ra­ kauer Z eitu n g ” o ży ciu P rzem yśla), W P z 28—29 III 1942 (z „K rakauer Z eitu n g ”

O K U P A C Y J N E L A T A „ W I A R U S A . P O L S K I E G O ” ₄₀₁

glądów, choć i takie przypadki możemy odnotować87. Nie porzucono za­ interesowań ośrodkami polskimi w różnych krajach88. Było w dalszym ciągu nieco materiałów zaskakujących, choć ich ilość w m iarę nasilania się terro ru ulegała stałemu zmniejszeniu, jak chociażby podawanie fron­ towych komunikatów radzieckich lub naw et wiadomości z „Czerwonej Gwiazdy” o zamachach na pociągi niemieckie89.

Naciskowi niemieckiemu można przypisać zamieszczanie nieprzychyl­ nych informacji o różnych poczynaniach emigracyjnego rządu polskie- go90, ale czym tłumaczyć zamieszczenie wiadomości o zgonie Stanisława Piaseckiego i Stanisława Dubois?91 A skąd arty k u ł o wystawie połsko-

-norweskiej w Sztokholmie?92 .

Warto tutaj także ukazać zainteresowania historyczne redakcji „Wia­ ru sa”. Opublikowano całą serię artykułów poświęconych dawnym czaso­ pismom warszawskim i ich najsławniejszym redaktorom 93. A następnie o P o lsk im K o m itec ie P om ocy), W P z 17 IV 1942 (o d ostarczeniu przez GG do R z e ­ szy 665 tys. robotników ), W P z 7 V 1942 (z „Krakauer Z eitu n g ” — o d zie r ż a w ie z iem i w GG i pracy kultu raln ej w G alicji), W P z 27 V 1942 (artykuł o d z ie n n ik a ­ rzach fra n cu sk ich zw ie d z a ją c y c h G órny Śląsk), W P z 7 I 1943 (o szk o len iu k e ln e ­ r ó w w K rakow ie, r o ln ic tw ie n a L u b elszczy źń ie — w sz y stk o pod k ą tem w p r o w a ­ dzenia p rzez h itle r o w c ó w porządku), WP z 1 II 1943 (o o b ow iązk ach r o ln ik ó w w GG, przyd ziale tkan in dla ro b o tn ik ó w w L u b lin ie itp.), W P z 5 II 1943 (organ i­ zacja są d o w n ic tw a w GG i inne), W P z 20—21 II 1943 (p ochw ała rzą d ó w h it le ­ ro w sk ich na ziem i b iałostockiej), W P z 7 IV 1943 (odbudow a G dańska), W P z 21 V 1943 (o b ib liotek ach w GG), W P z 13 I 1944 (o p łacach ro b otn iczych w W arszaw ie), W P z 12— 13 V III 1944 (o m ia sta ch nad W isłą). ■

87 T ak i charakter m ożn a p rzyp isać p rzed ru k ow i a rty k u łu z p rasy n iem ieck iej o „V olk sliste” (WP z 25 V 1942) z racji w y s u n ię t y c h w n im zastrzeżeń w o b ec zg ła s z a ­ jących się bez żadnego u zasadnienia. M oże p rzyp ad k ow o w c u d z y słó w u jęto n a zw ę » p r z y ja c ie le ” przy w ia d o m o ści o za łożeniu w B erlin ie przez dra H an sa F ranka t o ­ w a r z y stw a p rzy ja ció ł GG (WP z 3 IX 1942). M oże też w y k a z z p rasy n iem ieck iej m ie jsc o w o śc i na P om orzu G dańskim , k tó ry m nadano n o w e n a zw y n ie m ie c k ie (W P z 1 X 1942). M oże a rtyk u ł w stę p n y pt. R e p r e z e n t a c y j n e - n a r c ia r s k a r o d z in a — o M a ­ r u s a r z a c h s łó w k i l k a (WP 8—9 I 1944).

88 Np.: W P z 29 IV 1942 (o F un d acji K o ściu szk o w sk iej w U SA ), W P z 15 I 1943 (o d w óch p ism a ch p o lsk ich w T eheranie), W P z 16 III 1943 (o n aszej m u z y c e w S zw ecji), W P z 26 III 1943 i 29 V I 1943 (o P o la k a ch na W ęgrzech), W P z 28 V 1943 (o P o la k a ch w A rg en ty n ie), W P z 28— 29 V III 1943 (o P o la k a ch w A fryce).

89 W P z U II 1942.

90 Np.: W P z 10— 11 V II 1943 (o śm ierci gen. S ikorskiego), W P z 24 I 1944 (o k o n flik cie rządu em ig ra cy jn eg o ze Z w ią z k ie m R adzieckim ), W P z 3 III 1944 (o proteście rządu e m ig ra cy jn eg o p r z e c iw p o tw a rzo m K o m itetu P o lsk ieg o w M o ­ skw ie), W P z 4 I 1944.(o w y je ź d z ie M ik ołajczyk a do USA).

91 W P z 5 II 1943. A n i sło w a o p rzy czyn ach śm ierci. Tu błęd n a w ia d o m o ść o śm ierci G. M orcinka.

92 W P z 21 I 1943.

93 Np.: W P z 19 II 1942 (o redaktorach: K uczu, C zapelskim , Fryzem ), W P z 24 II 1942 (o reportażu w „K urierze W a rsza w sk im ”), W P z 18 III 1943 (T. D o ­ ta г у с z, M ie js c e u r o d z i n „ M ł o d e j P r a s y W a r s z a w s k i e j ” ).

jeszcze dłuższy cykl artykułów zajmujących się historią i znaczeniem te atru polskiego94. „W iarus” próbował odegrać pewną rolę w kształceniu dziennikarzy. Na jego łamach ogłaszano kolejne zadania dla uczestników: korespondencyjnego kursu dziennikarskiego95, ale nie podano dokładnych informacji o liczbie uczestników, zwłaszcza tych, którzy w ytrw ali do końca kursu.

Pismo podpisywane było tylko przez, dyrektora Stanisława Nawrockie­ go. Inni, znani nam z wcześniejszych numerów, redaktorzy (np. Ludmiła Brejska-Nawrocka) pojawiają się na łamach „W iarusa”, co praw da b a r­ dzo rzadko jako autorzy artykułów 96. Przy wielu artykułach podaje się nazwiska autorów, ale nie wiadomo, czy za ich zgodą97. Wiele nazwisk występowało bardzo często, zapewne osoby te były stałym i współpra­

cownikami pisma. Do nich należał Tadeusz Twardowski, czasami podpi­ sujący się jako Ogończyk, a niekiedy jako Ogończyk-Twardowski. Pisał

poem aty98, eseje99 i artykuły historyczne100. .

W miarę zwiększania się trudności wojennych zmniejszała się obję­ tość pisma. Od grudnia 1943 r. o połowę obcięto objętość jednokartkow e­ go numeru, zachowując rozbudowany dział informacji, w którym coraz więcej było notatek o wyrokach. Ostatni znany mi num er nosił datę 12— 13 sierpnia 1944 r. Zawierał artykulik pt. Miasta nad Wisłą i opo­ wiadanie Aleksandra Sienkiewicza. Nic w nim nie wskazuje na bliską klęskę Niemiec.

* *

*

Poznanie roczników „Wiarusa Polskiego” z lat wojny rzuca pewne światło na odrębność władzy hitlerowskiej nad Francją-Vichy. Ilustrują one pewne odmienności te rro ru hitlerowskiego, ale w ym agają oczywiście uzupełnienia danymi z życia gospodarczego, wspomnieniami osób walczą­ cych z okupantem, obrazem legalnej prasy francuskiej z tego terytorium . Wojenne roczniki „W iarusa” stanowią ciekawe źródło do poznania rządów okupanta hitlerowskiego, choć zawsze w ym agają one wielostronnej kon­ frontacji.

94 W P z 20— 21 V I 1942 (z d z ie jó w teatru na w y ch o d źstw ie), W P z 16—17 1943 (o teatrach w a rsza w sk ich ), W P z 1—2 I 1944 (T e a t r i je go znaczenie).

95 M. in. WP: z 19 II 1942, 24 II 1942, i inne.

98 Np. B r e j s k a - N a w r o c k a w n -ra ch z 2—3 X I 1943, 19 V 1944 i innych. 97 M. in.: I. P i o t r o w s k a (o m łodej plastyce), W P z 13— 14 II 1943; K. P r u - s z y ń s k i , T r ę b a c z z S a m a r k a n d y , W P z 3— 4 V I 1943; M. W a ń k o w i c z , L i s t y p e r s k i e ... nie M on te s k iu s z a , W P z 11 II 1944, i nast.

98 Np. pt. N i e patrz..., W P z 18 III 1943.

99 Np. N a t u r a l i z m w p o w ie ś c i p o ls k ie j, W P z 9 III 1943. wo P l o n l i t e r a c k i po 1831 r., W P z 20 I 1943, i nast.