55
Copyright 2015 Psychologia Spo ecznaWybrane uj!cia zaanga"owania spo ecznego
o charakterze politycznym
Dorota Kanafa-Chmielewska
Uniwersytet Wroc awski, Instytut Psychologii
Pierwszym celem artyku u jest prezentacja modeli zaanga"owania spo ecznego o charakterze politycznym, które przyczyni y si! do lepszego zrozumienia tego zjawiska spo ecznego, ale nie zosta y szeroko opisane w polskiej literaturze przedmiotu. Drugi cel to przedstawienie propozycji autorskiego modelu zaanga"o-wania spo ecznego, który integruje przedstawione znacz#ce podej$cia zagraniczne. Samo zaanga"owa-nie spo eczne, zw aszcza to, które zaanga"owa-nie jest wynagradzane Þnansowo, ma du"e znaczezaanga"owa-nie dla podnoszenia jako$ci "ycia cz onków wielu zró"nicowanych grup spo ecznych.
S owa kluczowe: zaanga!owanie spo eczne, zaanga!owanie polityczne
Zaanga"owanie spo eczne o charakterze politycznym bywa okre$lane jako sposób zdobywania wolno$ci przez jednostki. Wskazuje si! równie", "e jest $rodkiem do spra-wowania w adzy w "yciu publicznym. Co wi!cej, stanowi %ród o szeroko rozumianego wzrostu ekonomicznego. Warto wi!c zajmowa& si! zaanga"owaniem spo ecznym, poniewa" uczestnicy "ycia spo ecznego odczuwaj# skutki zarówno jego istnienia, jak i jego braku.
Artyku ma dwa cele. Pierwszym jest prezentacja uj!& zaanga"owania spo ecznego o charakterze politycznym, które przyczyni y si! do lepszego zrozumienia tego zja-wiska. Przedstawione modele nie zosta y szeroko opisane w polskiej literaturze przedmiotu. Niniejsze opracowanie mo"e wi!c pos u"y& do upowszechnienia w$ród psycholo-gów wp ywowych teorii z pokrewnych nauk spo ecznych. Drugim celem naukowym jest przedstawienie autorskiego modelu zaanga"owania spo ecznego, opartego na zapre-zentowanych modelach zagranicznych. Zaanga"owanie spo eczne, zw aszcza to, które nie jest wynagradzane finansowo, ma du"e znaczenie dla podnoszenia dobro-stanu wielu grup spo ecznych: firm, organizacji non-profit i partii politycznych. Ogólnie bior#c, funkcjonowanie demokratycznego systemu politycznego opiera si! na spo ecznym zaanga"owaniu jednostek w jego struktury.
Artyku sk ada si! z dwóch cz!$ci. W pierwszej opisano t o historyczne bada' nad zaanga"owaniem spo ecznym. Drug# po$wi!cono zaanga"owaniu politycznemu i pre-zentacji modeli Lane’a (1959), Milbratha i Goela (1977) oraz Verby i Nie (1972). W ramach podsumowania zapro-ponowano autorski integruj#cy model zaanga"owania spo ecznego.
T o historyczne
Po drugiej wojnie $wiatowej przedmiotem bada' psy-chologicznych sta y si! takie zagadnienia, jak konfor-mizm (Asch, 1955), pos usze'stwo wzgl!dem autorytetu (Milgram, 1963) oraz wp yw sytuacji i systemu na dehu-manizacj! jednostek (Haney, Banks, Zimbardo, 1973). Dociekano, dlaczego ludzie ulegaj# innym i anga"uj# si! w dzia ania niezgodne ze swoimi przekonaniami (Aronson, Wilson, Akert, 1997; Wojciszke, 2002). Politologowie i socjologowie analizowali systemy polityczne i spo eczne, by pozna& czynniki sprzyjaj#ce dobrostanowi lub patolo-giom "ycia spo ecznego. Na tym tle badano m.in. zaan-ga"owanie spo eczne, które pozwala ludziom wp ywa& na funkcjonowanie takich wspólnot, jak rodzina, miejsce zamieszkania b#d% pa'stwo. Wiele analiz po$wi!cono zaanga"owaniu politycznemu oraz $wiadczeniu pomocy. Nale"y zaznaczy&, "e studia nad zaanga"owaniem poli-tycznym buduj# stosunkowo ca o$ciowy obraz zaanga-"owania spo ecznego. Poruszane w nich kwestie dotycz# równie" wolontariatu i wp ywu religijno$ci na aktyw-no$& obywatelsk#. Starano si! równie" sprawdzi&, czy
Dorota Kanafa-Chmielewska, Instytut Psychologii, Uniwersytet Wroc awski, ul. Dawida 1, 50–527 Wroc aw;
wyznawanie warto$ci religijnych i uczestnictwo w "yciu wspólnoty wyznaniowej wp ywa na anga"owanie si! w innych sferach "ycia zbiorowego (por. Putnam, 1995a). Ogólnie bior#c, wp yw zaanga"owania religijnego na aktywno$& spo eczn# w ramach wspólnoty wyznaniowej oraz w niektórych $wieckich organizacjach non-profit stanowi w#tek poboczny eksploracji zaanga"owania ecznego i politycznego (por. Lane, 1959; Putnam, 1995b). Modele politologiczne opracowane do lat osiemdziesi#tych XX wieku zawieraj# wiele psychologicznych odniesie' (Lane, 1959; Milbrath, Goel, 1977), co pó%niej uleg o zmianie na rzecz rozbudowanych analiz o charakterze socjologicznym (Norris, 2002; Verba, Nie, 1972).
W badaniach psychologicznych nad zaanga"owaniem spo ecznym mo"na wyodr!bni& dwa g ówne kierunki. Pierwszy #czy si! z psychologi# polityczn#, która korzysta z analiz politologii i socjologii, ale wypra-cowa a równie" w asne metody badawcze. W Stanach Zjednoczonych za pionierów tego nurtu mo"na uzna& m.in. Adorno, Levenson oraz Rokeacha (por. Adorno, Frenkel-Brunswik, Levinson, Sanford, 1950; Levenson, Miller, 1974; Ro keach, Fruchter, 1956). W Polsce wspo-mniana ga #% psychologii intensywniej zacz! a si! rozwi-ja& po transformacji ustrojowej w 1989 roku (por. Cwalina, Falkowski, 2005; Jakubowska, 2005; Reykowski, 1996, 2002; Skar"y'ska, 1999, 2002, 2005). Drugi kierunek bada' jest zwi#zany z psychologi# spo eczn#. W ramach tego nurtu s# prowadzone analizy dotycz#ce altruizmu
(Batson, 1991; Batson, Bolen, Cross, Neuringer-Benefiel, 1986; Baumann, Cialdini, Kenrick, 1981; Grzelak, 2008; Kary owski, 1982), pomocy w nag ej sytuacji (Latane, Darley, 1968) oraz zaanga"owania w organizacjach non--profit (Grube, Piliavin, 2000; Omoto, Snyder, 1995, 2002). Warto jeszcze wspomnie& o badaniach obywa-telsko$ci prowadzonych w ramach psychologii $rodowi-skowej, która w Polsce rozwija si! od niedawna (Ba'ka, 2002; Lewicka, 2005; Lewicka, Ba'ka, 2008).
W niniejszym artykule zostanie przedstawiona geneza bada' nad zaanga"owaniem politycznym. Jest ono uzna-wane za g ówny rodzaj zaanga"owania spo ecznego pojawiaj#cy si! w literaturze po$wi!conej dzia aniom w organizacjach non-profit (Gumkowska, Herbst, 2008;
Volunteering in America, 2007).
M
ODELEZAANGA!OWANIAPOLITYCZNEGO Badania prowadzone nad zaanga"owaniem politycz-nym w Stanach Zjednoczonych pozwoli y wypracowa& modele, z których trzy najbardziej znacz#ce dla rozwoju nauk spo ecznych zostan# poni"ej opisane. S# to modele: Lane’a (1959), Milbratha i Goela (1977) oraz model Verby i Nie (1972).Model behawioralny uczestnictwa politycznego Jedno z pierwszych uj!& zaanga"owania politycz-nego w po owie XX wieku przedstawi Lane (1959). W swoim paradygmacie badawczym analizowa on
Rysunek 1. Model zaanga"owania politycznego Lane’a. Opracowanie w asne na podstawie: Lane, 1959.
zachowania wyborcze (electoral behavior), stosuj#c for-mu ! S–O–R. Wspomniany autor korzysta ze zdobyczy behawioryzmu, a konkretnie teorii Hulla (1943). W jego modelu wyst!puj# równie" elementy podej$cia poznaw-czego (por. rysunek 1).
W modelu Lane’a (1959) jednostka ma osobowo$&, potrzeby i postawy, kszta towane pod wp ywem bod%ców. Lane podkre$la, "e relacja pomi!dzy sygna ami ze $rodo-wiska a odbieraj#cym je cz owiekiem opiera si! na per-cepcji, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Oznacza to prawdopodobie'stwo wyst#pienia ró"nego rodzaju znie-kszta ce' w postrzeganiu, które wynikaj# np. z selektyw-nej uwagi. Model przedstawiony na rysunku 1 jest jedynie uproszczeniem procesu, w którego trakcie zachodzi wiele relacji zwrotnych. Osobowo$& jednostki nieustannie zmie-nia si! pod wp ywem internalizacji niektórych bod%ców z otoczenia. +rodowisko ulega przeobra"eniom w efek-cie oddzia ywania cz owieka, a skutki reakcji podmiotu zwrotnie oddzia uj# na niego samego. Istot# tego modelu jest hierarchiczno$& zachowa' politycznych. Lane zak a-da , "e je"eli kto$ anga"uje si! w bardziej wymagaj#ce i wyspecjalizowane, tzn. rzadziej wyst!puj#ce w danej spo eczno$ci zachowania polityczne, to anga"uje si! te" w ogólniejsze, czyli powszechniejsze, prostsze dzia a-nia. Wiedz#c, "e jednostka namawia do g osowania na konkretnego kandydata, z du"ym prawdopodobie'stwem mo"na zak ada&, i" równie" ona uczestniczy w wybo-rach. Zale"no$& ta nie jest jednak zwrotna, tzn. je$li kto$ g osuje, to nie mo"na przyjmowa&, "e jest on cz onkiem jakiej$ organizacji politycznej. Podobnie udzia w spotka-niach przedwyborczych nie uprawnia do twierdzenia, "e ich uczestnik uprawia agitacj! wyborcz# (por. rysunek 2).
Lane (1959) przedstawia g osowanie jako jedno z naj-ogólniejszych zachowa' wyborczych, które na kontinuum umie$ci by pomi!dzy aktywnymi a pasywnymi formami zaanga"owania politycznego. Autor modelu hierarchicz-nego zastrzega, "e zaproponowana przez niego struktura latentna wzorca zachowa' politycznych mo"e by& praw-dziwa tylko w niektórych populacjach. Co wi!cej, nawet w tych, w których ona si! sprawdza, istniej# takie prze-jawy zaanga"owania politycznego, które do jego modelu nie pasuj#, np. wsparcie finansowe kampanii wyborczej, rozmowy o polityce, czytanie i s uchanie materia ów wyborczych.
Model hierarchiczny uczestnictwa politycznego Recepcja hierarchicznego modelu Lane’a (1959) jest widoczna w pracy Political participation Milbratha i Goela (1977), nale"#cej do kanonu literatury z zakresu zaanga"owania politycznego. Milbrath i Goel definiuj# zachowania polityczne za Dahlem (1963) w odniesieniu do systemu politycznego, który jest „jakimkolwiek wzorcem relacji mi!dzyludzkich, których znacz#cymi elementami s# si a, rz#dzenie i w adza” (s. 6). W sk ad systemu poli-tycznego wchodz# partie, grupy nacisku oraz zachowania wp ywaj#ce na decyzje rz#du. Wp yw polityczny obywa-teli polega za$ na tym, "e rz#dz#cy dzia aj# na korzy$& pozosta ych cz onków systemu politycznego, poniewa" uwa"aj#, "e post!puj#c inaczej, naraziliby si! na jaki$ rodzaj straty. W takim uj!ciu fakt wp ywu jest zale"ny od percepcji rz#dz#cych, nie od stanu $wiadomo$ci obywateli (Almond, Verba, 1963; Dahl, 1963). Przy czym, zgodnie z przedstawion# definicj#, do systemu politycznego nie nale"# takie organizacje, jak ko$cio y czy firmy. Polityka za$ jest procesem, w którym podejmowane s# decyzje, aby uzyska& po"#dane efekty rz#dzenia. Natomiast par-tycypacja polityczna to zachowania obywateli, które maj# na celu nacisk lub wsparcie rz#du i polityki (Dahl, 1963).
W pocz#tkowym okresie bada' nad zaanga"owaniem politycznym koncentrowano si! g ównie na aktywno$ci wyborczej obywateli. W pierwszym wydaniu Political
participation Milbrath (1965) przedstawi
jednowymia-rowy model intensywno$ci (trudno$ci) partycypacji. Zaznaczy jej hierarchiczny charakter, który manifestuje si! przez to, "e jednostka anga"uj#ca si! w dzia ania trudniejsze (intensywniejsze), mo"e równie" wykony-wa& te atwiejsze. Korzystaj#c z analogii do igrzysk sta-ro"ytnego Rzymu, wyró"ni : apatycznych (apathetics), widzów (spectators) i gladiatorów (gladiators). Apatyczni to jednostki, które nie uczestnicz# w "yciu politycznym. Widzowie to osoby zaanga"owane politycznie w mini-malnym stopniu, np. tylko dokonuj#ce aktu g osowania. Gladiatorzy za$ najintensywniej partycypuj# w "yciu
Rysunek 2. Cykl przyczynowy zaanga"owania w wybory. Opracowanie w asne na podstawie: Lane, 1959.
politycznym; s# to np. kandydaci startuj#cy w wyborach. „Niewielka grupa gladiatorów walczy, by usatysfakcjonwa& widzów, którzy w zamian wiwatuj#, klaszcz#c w d o-nie, by w ko'cu zdecydowa&, kto zwyci!"y . Apatyczni za$ w ogóle nie ogl#daj# walki” (Milbrath, Goel, 1977, s. 11). Przytoczony sugestywny opis wydaje si! wiernie oddawa& emocje, jakie wzbudzaj# konwencje wyborcze w USA.
Warto podkre$li&, "e Milbrath i Goel (1977), tak jak Lane (1959), czerpi# ze zdobyczy psychologii behawio-ralnej i poznawczej. Ich zdaniem, takie czynniki dyspo-zycyjne jak postawy, przekonania i cechy osobowo$ci s# istotnym wyznacznikiem zaanga"owania politycznego.
Zanim zostan# opisane wymiary zaanga"owania poli-tycznego, nale"y wyja$ni& dwa poj!cia: wk ady (inputs) oraz wyniki (outputs, outtakes). Wk ady odnosz# si! do zachowa' jednostek, którymi próbuj# one wywrze& wp yw na decyzje rz#dz#cych. Zalicza si! do nich np. g osowanie, prowadzenie kampanii wyborczej czy protest (por. tabela 1). Od systemu politycznego podmiot oczekuje wyników, np. poczucia sprawiedliwo$ci, bezpiecze'stwa albo swobód obywatelskich (Milbrath, Goel, 1977).
Opisywany model okre$la rodzaje zaanga"owania poli-tycznego na wymiarze aktywno$ci, dziel#c je na aktywne, pasywne wspieraj#ce i apatyczne. Kolejny wymiar odnosi si! do konwencjonalno$ci wk adów (inputs), przez któr# rozumie si! zgodno$& zachowa' z obowi#zuj#cym pra-wem. Konwencjonalno$& mo"e zmienia& si! w czasie i zale"e& od uwarunkowa' kulturowych (por. Topf, 1995a, 1995a,b). Z czasem mianem zaanga"owania poli-tycznego zacz!to okre$la& szersze spektrum zachowa'. Uwzgl!dniono dzia ania zachodz#ce w sferze organizacji pozarz#dowych, takich jak zwi#zki wyznaniowe, zrzesze-nia hobbystyczne, grupy wolontarystyczne a tak"e aktyw-no$& we wspólnotach lokalnych (Milbrath, Goel, 1977). Wyniki bada' wskaza y, "e partycypacja polityczna jest wielowymiarowa i prawid owo$& ta zosta a zaobserwo-wana nie tylko w USA, ale równie" np. w Austrii, Indiach, Japonii, Holandii czy Nigerii (Verba, Nie, Kim, 1971). Z tego wzgl!du Milbrath i Goel uzupe nili model wk a-dów–wyników o trzeci wymiar partycypacji, sk adaj#cy si! z siedmiu stylów zaanga"owania politycznego (polskie nazwy sposobów partycypacji nada a autorka artyku u; tabela 1).
Zaanga"owanie polityczne protestuj#cych ma charakter aktywny i niekonwencjonalny. W latach 70. ubieg ego wieku odnotowano wzrost popularno$ci tego typu party-cypacji. Pó%niejsze wydarzenia, szczególnie ataki terro-rystyczne we wrze$niu 2001 roku, zdaj# si! potwierdza& narastaj#c# sk onno$& do niekonwencjonalnego uczestni-ctwa. Jednocze$nie taki styl zaanga"owania politycznego nie wyklucza dzia a' konwencjonalnych, np. g osowania
czy bycia liderem partii. W polskich warunkach ten wzo-rzec zachowa' mo"na zidentyfikowa& np. u dzia aczy „Samoobrony”. *#czenie zaanga"owania niekonwencjo-nalnego z konwencjonalnym mo"na porówna& do wszech-stronnego ubezpieczania si! na wypadek braku wp ywu na rz#dz#cych (Milbrath, Goel, 1977).
Inny styl dzia ania maj# aktywi$ci spo eczno$ciowi. Warto podkre$li&, "e okre$lenie „spo eczno$ciowi” infor-muje o $rodowisku ich dzia ania, które ma charakter lokalny, w przeciwie'stwie do okre$lenia „spo eczni”, odnosz#cego si! do otoczenia globalnego. Aktywi$ci spo eczno$ciowi anga"uj# si! w sposób konwencjonalny. Bywa, "e nie s# $wiadomi politycznego aspektu swoich dzia a' lub wr!cz neguj# jego istnienie. Nie ulega jednak w#tpliwo$ci, "e wp ywaj# oni na polityk! samorz#dów. Oddzia uj# poprzez aktywno$& w organizacjach nasta-wionych na rozwi#zywanie lokalnych problemów oraz kontakty z politykami i urz!dnikami. Z tego powodu wi$ci spo eczno$ciowi s# cz!sto porównywani do akty-wistów partyjnych (Milbrath, Goel, 1977; Skar"y'ska, 2005)1.
Kolejna charakterystyka zaanga"owania politycznego dotyczy aktywistów partyjnych. Grupie tej po$wi!cono wiele uwagi we wczesnych badaniach konwencjonalnej partycypacji politycznej. Aktywi$ci partyjni mog# by& liderami, jak te" wykonawcami polece' innych. Pierwsi zazwyczaj startuj# w wyborach jako kandydaci, nato-miast drudzy wspieraj# sztaby wyborcze w asn# prac# albo $rodkami finansowymi. Aktywi$ci partyjni maj# dobre rozeznanie w sprawach politycznych. Nierzadko, ich dzia anie s u"y realizacji partykularnych interesów (Milbrath, Goel, 1977).
1 W anglosaskiej politologii „polityka” mo"e mie& dwa
znacze-nia. „Du"a polityka” (politics) okre$la proces zachodz#cy w syste-mie spo ecznym, który nie ogranicza si! do jednego pa'stwa, lecz ma charakter globalny. Proces ten to selekcja i ustanawianie hierar-chii celów systemu spo ecznego, na podstawie ich wagi i mo"liwo$ci realizacji. Dokonuje si! tego, maj#c na wzgl!dzie istniej#ce zasoby spo eczne i okre$lone warunki czasowe. Gdy cele s# sformu owane, wybiera si! $rodki ich realizacji. Nast!pnie jest podejmowana decy-zja, wciela si! j# w "ycie, kolejnym za$ etapem jest kontrola dzia a' o charakterze wykonawczym. Polityka zagraniczna i wewn!trzna (np. gospodarcza, socjalna, finansowa, rolna) to przyk ady poli-tics. Natomiast policy ma miejsce na poziomie lokalnym, gdzie politycy wdra"aj# plan dzia ania w $ci$le okre$lonych granicach swoich uprawnie' (Sobkowiak, 1996, s. 296–297). Wybieraj# oni cele i metody ich osi#gania, na które przeci!tny obywatel mo"e mie& wp yw. Policy bywa te" terminem stosowanym do okre$lenia polityk sektorowych, np. fiskalnej, zagranicznej. Zaanga"owanie spo eczne polegaj#ce np. na pisaniu petycji do w adz, spotkaniach z radnymi czy organizowaniu wieców ulicznych mo"e oddzia ywa& na realizacj! decyzji politycznych w danej spo eczno$ci.
T ab el a 1 W y m ia ry z a a n g a !o w a n ia p o li ty c zn eg o ( n a p o d st . M il b ra th , G o el , 1 9 7 7 ) W k a d y W y n ik i w y m ia ry za a n g a !o w a n ie Aktywni niekonwencjonalne p ro te st u j c y (p ro te st o rs ) – b io r" u d zi a w d e m o n st ra cj a ch u li cz n y ch – b io r" u d zi a w r o zr u ch a ch – si ln ie p ro te st u j" , j e #l i r z" d r o b i c o # n ie m o ra ln e g o – b io r" u d zi a w s p o tk a n ia ch p ro te st a c y jn y ch – o d m a w ia j" p o d p o rz "d k o w a n ia s i$ n ie sp ra w ie d li w y m p rz e p is o m (r ó w n ie ! a k ty w n i n a i n n y ch w y m ia ra ch ) – !" d a j" b a rd zo a k ty w n e g o r z" d u – sz cz e g ó ln ie z a le !y i m n a o ch ro n ie p raw o b y w a te ls k ic h i z a p e w n ie n iu m o !l iw o #c i e k o n o m ic zn y ch konwencjonalne a k ty w i! c i s p o "e c zn o !c io w i (c o m m u n it y a c v is t) – p ra cu j" z i n n y m i n a d r o zw i" za n ie m l o k a ln y ch p ro b le m ó w – tw o rz " z e sp o y r o zw i" zu j" ce l o k a ln e p ro b le m y – a k ty w n ie u cz e st n ic z" w o rg a n iz a cj a ch i st n ie j" c y ch w d a n e j s p o e cz n o #c i – k o n ta k tu j" s i$ z u rz $ d n ik a m i w s p ra w a ch s p o e cz n y ch ( ró w n ie ! g o su j" d o #% r e g u la rn ie ) – p re fe ru j" # w ia d cz e n ie u s u g s p o e cz n y ch p rz e z o rg a n iz a cj e n o n -p ro Þ t ( p o za rz "d o w e ) n i! p rz e z in st y tu cj e r z" d o w e a k ty w i! c i p a rt y jn i (p a rt y a n d c a m p a ig n w o rk e rs ) – a k ty w n ie p ra cu j" w s zt a b a ch w y b o rc zy ch p a r& i l u b k a n d y d a tó w – p rz e k o n u j" i n n y ch , j a k m a j" g o so w a % – u cz e st n ic z" w s p o tk a n ia ch i k o n w e n cj a ch p a rt y jn y ch – w sp ie ra j" Þ n a n so w o p a r& e l u b k a n d y d a tó w – w st $ p u j" d o p a r& i p o li ty cz n e j i j " w sp ie ra j" – st a rt u j" w w y b o ra ch ( ró w n ie ! g o su j" r e g u la rn ie ) – b ra k s zc ze g ó ln y ch w y m a g a ' p o in fo rm o w a n i (c o m m u n ic a to rs ) – s" n a b ie !" co w s p ra w a ch p o li ty cz n y ch – a n g a !u j" s i$ w d y sk u sj e p o li ty cz n e – p is z" l is ty d o g a ze t – w y sy a j" l is ty p o p a rc ia l u b n o ty p ro te st a c y jn e d o l id e ró w p o li ty cz n y ch (r ó w n ie ! g o su j" d o #% r e g u la rn ie ) – o b se rw u j" , o m a w ia j" i k ry ty k u j" d zi a a n ia r z" d u – k o n tr o lu j" d zi a a n ia r z" d u (w a tc h d o g p o st u re ) o p e ra ty w n i (c o n ta ct s p e ci a li st s/ o ! ci a ls ) – k o n ta k tu j" s i$ z w a d za m i s a m o rz "d o w y m i ( lo ca l) , w o je w ó d zk im i (s ta te ) i k ra jo w y m i ( n a o n a l) w s p ra w ie r o zw i" za n ia p a rt y k u la rn y ch p ro b le m ó w ( n ie s " a k ty w n i w i n n y s p o só b ) – p o sz u k u j" z a sp o k o je n ia r a cz e j o so b is ty ch , a n ie sp o e cz n y ch p o tr ze b Pasywni wspieraj"cy g "o su j c y i p a tr io c i (v o te rs a n d p a tr io ts ) – re g u la rn ie g o su j" w w y b o ra ch – k o ch a j" s w ó j k ra j – d e m o n st ru j" p a tr io ty zm p rz e z w y w ie sz a n ie ß a g i, u d zi a w p o ch o d a ch – p a c" p o d a tk i – o cz e k u j" t ra d y c y jn e g o o g ra n ic zo n e g o r z" d u – p o rz "d k u s p o e cz n e g o , b e zp ie cz e ' st w a , p rz y w ó d zt w a i s p ra w ie d li w o #c i Apatyczni b ie rn i (i n a c v e ) – b ra k – n ie s " z n a n e
W ramach konwencji demokratycznej mie$ci si! równie" partycypacja tzw. poinformowanych. S# oni doskonale zorientowani w poczynaniach rz#du, o których dyskutuj#, i w zale"no$ci od w asnych preferencji chwal# je lub gani#. Poinformowani bior# udzia w debacie publicznej, a ich postaw! mo"na nazwa& kontroln#. Z racji predyspozycji styl ten zazwyczaj preferuj# osoby gruntownie wykszta -cone oraz liderzy opinii. W Polsce do poinformowanych mo"na zaliczy& dziennikarzy demaskuj#cych afery gospo-darcze i polityczne. Grup! t! zasila inteligencja, cz!sto afiliowana politycznie lub jawnie sympatyzuj#ca z okre-$lonymi partiami. Do polskich poinformowanych mo"na te" zaliczy& liderów organizacji spo eczno$ciowych i spo ecznych, szczególnie zajmuj#cych si! pomaganiem (Milbrath, Goel, 1977).
Jeszcze inny styl zaanga"owania politycznego Mil brath i Goel (1977) przypisali operatywnym. Jednostki te kon-taktuj# si! z w adzami ró"nych szczebli w celu rozwi#za-nia swoich problemów, np. przyznarozwi#za-nia mieszkarozwi#za-nia komu-nalnego, naprawy drogi na osiedlu czy zakazu budowy hipermarketu, który doprowadzi ich ma y sklep do ban-kructwa. Jest to do$& efemeryczna grupa, gdy" mog# j# tworzy& osoby na co dzie' przejawiaj#ce jeden z sze$ciu innych stylów zaanga"owania politycznego. Nawet bierni mog# sta& si! operatywni, je$li osobisty problem b!dzie dla nich bardzo dotkliwy.
Jednym z najbardziej typowych sposobów konwencjonalnej partycypacji jest g osowanie. Oprócz aktu wype -nienia karty wyborczej mo"e by& patriotyzmem demon-strowanym np. przez wywieszenie flagi lub sumienne p acenie podatków z my$l# o przeznaczeniu ich na cele pa'stwowe. W tym przypadku zaanga"owanie polityczne jest wi!c nie tyle aktem wywierania wp ywu na "ycie polityczne, ile demonstracj# poparcia dla systemu. Ma ono charakter wspieraj#cy, cho& pasywny.
Siódmy styl zaanga"owania charakteryzuje biernych, których dominuj#cym sposobem reagowania na system polityczny jest apatia. Nie wnosz# wk adów, trudno równie" okre$li&, jakich wytworów oczekuj# (Milbrath, Goel, 1977). Na pytanie o znaczenie bierno$ci nie ma jednej odpowiedzi. Niektórzy autorzy twierdz#, "e akt g osowania lub absencji wyborczej mo"e mie& wzgl!dem systemu politycznego charakter afirmuj#cy lub neguj#cy. Je$li wspomnian# tez! rozszerzy& na inne rodzaje zaan-ga"owania politycznego, to mo"na wysnu& dwa wnioski. Pierwszy, "e ludzie przez partycypacj! polityczn# daj# wyraz zadowoleniu z polityki rz#du. Drugi postulat jest przeciwny – uczestnicz#, poniewa" chc# zmiany. Podobnie ma si! rzecz z jednostkami apatycznymi. Nie anga"uj# si!, bo kontestuj# system. Odmienne wyt umaczenie jest takie, "e s# zadowoleni z polityki rz#du i nie chc# w ni#
ingerowa&, albo s#dz#, "e inni partycypanci ten po"#dany stan podtrzymaj# (por. Chmielewski, 2008).
Model Milbratha i Goela (1977) jest wielowymiarowy i hierarchiczny. Zdaniem jego autorów, osoby, które rea-lizuj# dzia ania trudniejsze, mog# by& równie" sk onne do zachowa' atwiejszych. Ponadto niektóre style s# na podobnym poziomie zaanga"owania, co wi!cej mog# wspó wyst!powa&, np. aktywi$ci totalni maj# w swoim repertuarze zachowania partycypacyjne przypisane do wszystkich stylów, g osuj#cy i patrioci preferuj# tylko jeden sposób anga"owania si!, a jeszcze inni dzia aj# w kilku stylach i s# jednocze$nie np. aktywistami par-tyjnymi i protestuj#cymi. Nawi#zuj#c ponownie do ana-logii staro"ytnego Rzymu, mo"na za o"y&, "e istnieje ranking gladiatorów, niezró"nicowana grupa widzów i rzesza apatycznych, którzy nie chodz# na widowiska (por. rysunek 3).
Model specjalizacji uczestnictwa politycznego Model Milbratha i Goela wydaje si! stosunkowo ade-kwatnie odzwierciedla& rzeczywisto$& polityczn# USA w latach 70., a nawet we wspó czesnej Polsce. Mimo to prawdziwo$& hierarchicznego podej$cia od pocz#tku wzbu-dza a wiele w#tpliwo$ci. Ostatecznie od takiego postrzega-nia zaanga"owapostrzega-nia politycznego odeszli Verba i Nie (1972). Przez polityczn# partycypacj! rozumiej# oni „dzia ania, których celem jest wp ywanie na decyzje rz#du” (Verba, Nie, 1972, s. 2). Wp yw ten mo"e polega& na wywiera-niu presji lub komunikowawywiera-niu preferencji obywateli. Si ! odczuwanej presji mo"na mierzy& stopniem, w jakim poli-tyk jest sk onny spe nia& oczekiwania obywateli, by unik-n#& ewentualnych negatywnych konsekwencji. Verba i Nie wy #czaj# ze swojej definicji akty symbolicznego poparcia,
Rysunek 3. Hierarchia zaanga"owania politycznego. Opracowanie w asne na podstawie: Milbrath, Goel, 1977.
np. udzia w paradach czy wywieszanie flagi. Wykluczaj# równie" aktywno$& w organizacjach pozarz#dowych, je$li jej bezpo$rednim celem nie jest wp yw na decyzje rz#du. Ponadto, w przeciwie'stwie do Lane’a (1959) oraz Milbratha i Goela (1977), Verba i Nie deklaruj# unikanie cz!stych nawi#za' do zmiennych psychologicznych jako wyznaczników partycypacji.
Verba i Nie zajmowali si! zaanga"owaniem politycz-nym o charakterze konwencjonalpolitycz-nym. Badali aktywno$& wyborcz# i niewyborcz# oraz takie wymiary partycypacji, jak konflikt, zasi!g wyniku oraz wymagana inicjatywa. Przez konflikt rozumieli sprzeczno$& interesów, która ujawnia si! w sytuacji zabiegania o po"#dane zasoby. Zasi!g wyniku odnosi si! do liczebno$ci jego beneficjen-tów, natomiast inicjatyw! mo"na uzna& za synonim trud-no$ci dzia ania (Verba, Nie, 1972).
Verba i Nie okre$lili typy aktywno$ci, agreguj#c zacho-wania polityczne, które zaobserwowali w badaniach empi-rycznych. Ka"da z aktywno$ci (patrz tabela 2) niesie inny adunek presji i informacji dla polityków. Zatem g osowa-nie wi#"e si! z du"# presj#, ale osowa-nie dostarcza informacji o konkretnych wynikach pracy rz#du, których oczekuj# wyborcy. Podobnie jest z aktywno$ci# w kampanii wybor-czej, jednak w tym przypadku adunek informacyjny jest nieco wi!kszy. Aktywi$ci wspó pracuj# z parti# lub kandydatem i t# drog# mog# przekazywa& swoje prefe-rencje. Kooperacja cz onków danej wspólnoty ma du"# warto$& informacyjn#, poniewa" koncentruj# si! oni na istotnym dla nich problemie. W tym przypadku si a presji zale"y od liczebno$ci i statusu spo ecznego aktywnych jednostek. Kontakt z w adzami z inicjatywy obywateli pozwala dostarczy& du"y adunek informacji, cho& presja jest stosunkowo niska, gdy" problem zazwyczaj dotyczy jednostki, a nie wi!kszej wspólnoty.
Mimo deklarowanego unikania „psychologizacji” aktywno$ci politycznej, Verba i Nie (1972) odwo uj# si! do wielu czynników o charakterze psychologicznym. W opisie wzorca aktywno$ci zaanga"owanych politycznie
wyst!puje np. zaanga"owanie psychologiczne, a poczucie skuteczno$ci politycznej w ich uj!ciu w zasadzie niczym si! nie ró"ni od poczucia w asnej skuteczno$ci wed ug Bandury (1982). Uogólnione zaanga"owanie psycholo-giczne w polityk! odnosi si! do stopnia, w jakim jednostka wyra"a zainteresowanie i po$wi!ca uwag! sprawom politycznym. Skuteczno$& polityczna i zasób informacji $wiadcz# o umiej!tno$ciach i kompetencjach przydatnych w dzia alno$ci politycznej. Aktywno$& charakteryzuje równie" zaanga"owanie w konflikt i roz am. W sk ad tego wymiaru wchodz#: poparcie wybranej partii, zaj!cie sta-nowiska w sytuacji konfliktowej oraz skrajno$& pogl#dów dotycz#cych okre$lonych kwestii politycznych. Kolejny element wzorca aktywno$ci to my$lenie obywatelskie, czyli stopie', w jakim jednostka czuje si! odpowiedzialna za dobrobyt wspólnoty, w której funkcjonuje. Verba i Nie w swoim modelu wyró"nili sze$& typów partycypacji poli-tycznej, które w du"ym stopniu koresponduj# ze stylami opisanymi przez Milbratha i Goela (1977). Nale"# do nich bierni, specjalizuj#cy si! w g osowaniu, operatywni pro-wincjusze, gracze zespo owi i uczestnicy kampanii (por. tabela 3).
O aktywistach totalnych Milbrath i Goel (1977) równie" wspominali, zainspirowani prac# Verby, Nie i Kim (1971). W modelu Verby i Nie z 1972 roku brak protestuj#cych, poniewa" partycypuj# oni w sposób niekonwencjonalny, a tego rodzaju uczestnictwa wspomniani autorzy nie brali pod uwag!. Drug# znacz#c# ró"nic# jest odej$cie od modelu hierarchicznego w kierunku specjalizacji. Zdaniem Verby i Nie jednostki zazwyczaj wybieraj# jeden styl zaanga"owania politycznego i si! w nim specjalizuj# (por. tabela 4).
Mimo korespondencji dwóch wspomnianych modeli, polskie nazwy stylów zaanga"owania s# jednakowe tylko w przypadku biernych. Pozosta e nieco si! ró"ni#, by odda& specyfik! odmiennych podej$& zaproponowanych przez autorów modeli (por. tabele 1 i 4). Na uwag! zas uguje fakt, "e na dwóch biegunach zaanga"owania w polityk!
Tabela 2
Sposoby i wymiary partycypacji (na podst. Verba, Nie, 1972)
Aktywno#% Konßikt Zasi$g wyniku Wymagana inicjatywa
Aktywno#% wyborcza g osowanie konßiktowe kolektywny ma a
udzia w kampanii wyborczej konßiktowe kolektywny #rednia Aktywno#% niewyborcza kooperacja zwykle niekonßiktowe kolektywny #rednia lub du!a
kontakt z w adzami z inicjatywy obywateli
niekonßiktowe kolektywny lub partykularny
Tabela 3
Charakterystyka wzorca aktywno"ci zaanga!owanych politycznie (na podst. Verba, Nie, 1972)
Typ Elementy sk adowe
zaanga!owanie psychologiczne
umiej$tno#ci i kompetencje
zaanga!owanie w konßikt i roz am my#lenie obywatelskie skuteczno#% informacje poparcie
wybranej par&i stronniczo#% w konßikcie ekstremizm kwes&i Bierni N N N N N N N Specjalizuj"cy si$ w g osowaniu N N N W N N N Operatywni prowincjusze N W W N N N N
Gracze zespo owi W W W N N N W
Aktywi#ci partyjni W (/W (/W W W W N/(
Aktywi#ci totalni W W W W W W W
W – wysokie, N – niskie, + – $rednie.
Tabela 4
Wk ady i wyniki zaanga!owania politycznego (na podst. Verba, Nie, 1972) Typ partycypacji Wzorzec aktywno#ci Teoretyczny wymiar
wzorca aktywno#ci
Wiod"ce orientacje Charakterystyka spo eczna
Bierni (inac ves) – brak – niezaanga!owani, brak, umiej$tno#ci, poczucia kompetencji, zainteresowania konßiktem – nadreprezentacja ni!szych klas spo ecznych i czarnych, osób m odszych, starszych (nie w #rednim wieku) oraz kobiet
Specjalizuj cy si# w g"osowaniu
(vo ng specialists)
– g osuj" regularnie, ale nie robi" nic ponadto
– wytwory dost$pne szerokiej rzeszy odbiorców, rywalizacja i ma a inicjatywa – silna identyÞkacja z par&", ale stosunkowo ma e zaanga!owanie, s abe umiej$tno#ci i kompetencje
– nadreprezentacja ni!szych klas spo ecznych, starsi, mieszka'cy du!ych miast, niedoreprezentacja osób ze wsi Operatywni prowincjusze (parochial par cipants) – kontaktuj" si$ z w adzami w sprawie rozwi"zania partykularnych problemów, nie s" aktywni w inny sposób
– wytwory dla jednostek, brak konßiktu, du!a inicjatywa – pewne umiej$tno#ci polityczne (dysponowanie informacjami), brak innego rodzaju zaanga!owania – nadreprezentacja ni!szych klas spo ecznych, czarni podreprezentowani, raczej katolicy ni! protestanci, raczej z du!ych miast ni! z ma ych Gracze zespo"owi (communalists) – kontaktuj" si$ z w adzami w sprawach
spo ecznych, anga!uj" si$ w kooperacj$, g osuj" stosunkowo regularnie, ale unikaj" kampanii wyborczych
– wytwory o charakterze kolektywnym, cho% nie dla tak licznej rzeszy odbiorców, jak w przypadku wyborów, du!a inicjatywa, relatywny brak konßiktu – wysokie poczucie dzia ania na rzecz wspólnoty, zaanga!owanie w polityk$, umiej$tno#ci i kompetencje, nie nale!" do par&i i unikaj" konßiktu
– nadreprezentacja wy!szych klas spo ecznych, czarni niedoreprezentowani, raczej protestanci ni! katolicy, nadreprezentacja mieszka'ców obszarów wiejskich i ma ych miast, niedoreprezentacja du!ych miast
ci#g dalszy tabeli 4 z poprzedniej strony
Typ partycypacji Wzorzec aktywno#ci Teoretyczny wymiar wzorca aktywno#ci
Wiod"ce orientacje Charakterystyka spo eczna
Aktywi!ci partyjni (campaigners) – du!a aktywno#% podczas kampanii, g osuj" regularnie – wytwory dost$pne szerokiej rzeszy odbiorców, inicjatywa #rednia lub wysoka, stosunkowo konßiktowe – zaanga!owanie polityczne, stosunkowo uzdolnieni i kompetentni, cz onkowie par&i, zaanga!owani w konßikt, niewielkie poczucie udzia u we wspólnocie – nadreprezentacja osób o wy!szym statusie spo ecznym, czarni i katolicy niedoreprezentowani, raczej mieszka'cy du!ych miast i przedmie#% ni! ma ych miast i wsi
Aktywi!ci totalni (complete ac vists) – aktywni na wszystkie sposoby – wszystkie charakterystyki wszystkich dzia a' – zaanga!owani w polityk$ na ró!ne sposoby, wysoko uzdolnieni i kompetentni
– silna nadreprezentacja osób o wy!szym statusie spo ecznym, starsi i m odsi niedoreprezentowani
plasuj# si! bierni i aktywi$ci totalni. Specjalizuj#cy si! w g osowaniu s# skoncentrowani na partii, któr# popie-raj#, a operatywni prowincjusze na sobie, konkretnie na czynnikach, które pozwol# im rozwi#za& w asny problem. Interesuj#c# grup! stanowi# gracze zespo owi, bo intere-suj# si! polityk#, nie anga"uj#c si! w konflikt i roz am potencjalnie wi#"#cy si! z sympatyzowaniem z wybranym ugrupowaniem politycznym. Gracze zespo owi maj# kom-petencje i informacje pozwalaj#ce im realizowa& interesy bior#ce pod uwag! dobrostan spo eczno$ci. Innymi s owy, charakteryzuje ich my$lenie prospo eczne. Natomiast w przypadku aktywistów partyjnych zwraca uwag! ich stosunkowo ma a dba o$& o dobro publiczne (por. tabela 4). Trójpoziomowy model partycypacji wyborczej
Zaprezentowane trzy modele partycypacji politycznej wesz y do kanonu nauk spo ecznych. Poniewa" nie zosta y szeroko opisane w literaturze polskiej, ich charaktery-styka jest nieco bardziej szczegó owa. Nale"y jednak zaznaczy&, "e w literaturze funkcjonuje równie" wiele innych uj!& czynników kszta tuj#cych zakres partycy-pacji politycznej (Cze$nik, 2007; Markowski, 1993; Topf, 1995a,b; Wolfinger, Rosenstone, 1980). Najbardziej kom-pletne odnosz# si! do determinant uczestnictwa politycz-nego wyst!puj#cych na poziomach: makro, mezo i mikro (Norris, 2002).
Poziom makro obejmuje procesy d ugookresowe i odnosi si! do re"imu politycznego wraz z jego instytucjami. Mog# one u atwia& lub utrudnia& partycypacj!, wp ywaj#c na wielko$& #cz#cych si! z ni# kosztów (zob. Nagel, 1987). Na poziomie mezo mo"na wyja$nia& ró"nice w zakresie uczestnictwa obserwowane mi!dzy krajami o podobnym poziomie rozwoju i zbli"onych rozwi#zaniach instytucjo-nalnych. Chodzi o dzia alno$& podmiotów mobilizuj#cych, takich jak partie polityczne, ko$cio y, zwi#zki zawodowe,
ruchy spo eczno-polityczne oraz $rodki masowego prze-kazu (Norris, 2002). Zró"nicowany poziom uczestnictwa w konkretnym systemie politycznym, czyli w warunkach kszta towanych przez dany poziom rozwoju, jednakowe instytucje i te same agencje mobilizuj#ce, mo"na wyja$-nia& dzia aniem czynników na wymiarze indywidual-nym. Badania na poziomie mikro skupiaj# si! wi!c na indywidualnych zasobach, takich jak umiej!tno$ci, czas wolny, zamo"no$& (model socjoekonomiczny), a tak"e na motywacji osoby, a zw aszcza jej zainteresowaniu poli-tyk# i poziomie zaufania do innych ludzi (Milbrath, Goel, 1977; Wolfinger, Rosenstone, 1980; Verba, Nie 1972). Z perspektyw# mikro wi#"e si! tak"e analiza postaw, przekona' i niektórych cech osobowo$ci cz onka systemu politycznego (Chmielewski, 2008; Milbrath, Goel, 1977). Na tym poziomie bywa rozpatrywany wp yw w asnej skuteczno$ci politycznej na partycypacj! (por. Milbrath, Goel, 1977; Verba, Nie, 1972).
Zatem partycypacja, która ma na celu wsparcie poli-tycznego status quo lub zmiany (Skar"y'ska, 2005), mo"e mie& charakter konwencjonalny lub niekonwencjonalny i ró"ni& si! intensywno$ci#. Oznacza to, "e niektórzy obywatele wybieraj# dzia ania rytualne (np. g osowanie) lub symboliczne (np. wywieszanie flagi), inni preferuj# bardziej wymagaj#cy styl partycypacji, jak cz onkostwo w ugrupowaniu politycznym. Ludzie ró"ni# si! pod wzgl!dem my$lenia obywatelskiego, czyli poczucia, "e dzia aj# równie" dla dobra innych. Na sposób partycypa-cji politycznej maj# wp yw uwarunkowania systemowe (np. re"im polityczny), jednostkowe (np. cechy osobowo-$ci, status spo eczny) oraz historyczno-kulturowe zwi#-zane np. z tradycj# (Lewicka, 2008; Skar"y'ska, 2005). Dotyczy to w tym samym stopniu stabilnych demokracji, co systemów politycznych, które zacz! y si! demokraty-zowa& pod koniec XX wieku.
M
ODELW"ASNYZAANGA!OWANIASPO"ECZNEGO Podsumowaniem powy"szego przegl#du jest propo-zycja autorskiego modelu zaanga"owania spo ecznego, uwzgl!dniaj#cego uwarunkowania jednostkowe, kultu-rowe i systemowe. Bior#c pod uwag! wzorce zaanga"o-wania spo ecznego, nale"a oby wyró"ni&: protestuj#cych – partycypacja niekonwencjonalna; aktywistów, mini-malistów oraz biernych – partycypacja konwencjonalna (rysunek 4).Do protestuj#cych zaliczy& mo"na osoby aktywne, aj#ce poza ustalonymi i przewidzianymi prawem proce-durami. Byliby to zarówno terrory$ci, jak i demonstranci, którzy nie wyst#pili o zgod! na przemarsz ulicami miasta. Charakteryzowaliby si! niskim zaufaniem wobec systemu politycznego i wysokim poczuciem w asnej skuteczno$ci w sferze zaanga"owania spo ecznego.
Aktywi$ci korzystaliby z mo"liwo$ci, które daje im ustrój polityczny. Cechuje ich wysoki poziom zaufania wobec systemu oraz wysokie poczucie w asnej skuteczno-$ci. Przy czym mo"na wyró"ni& aktywistów spo ecznych, spo eczno$ciowych i politycznych. Aktywi$ci spo eczni dzia aj# na poziomie krajowym i anga"uj# si! w aktywno-$ci w za o"eniu swym niepolityczne, np. w dobroczynno$&.
Aktywi$ci spo eczno$ciowi operuj# w sferze lokalnej i nie zajmuj# si! kwestiami politycznymi. Z kolei aktywi$ci polityczni dzia aj# w sferze politycznej zarówno w ca ym kraju, jak i lokalnie.
Minimalistami zosta y nazwane osoby realizuj#ce niezb!dne minimum, którego oczekuje od nich pa'stwo, spo eczno$& lokalna lub wymusz# na nich okoliczno-$ci (np. ró"nego typu awarie lub sytuacje kryzysowe), zarówno w sferze politycznej, jak i spo ecznej. Minimalista b!dzie wi!c g osowa w wyborach politycznych, wybiera w internetowej sondzie, które z projektów obywatelskich zostan# zrealizowane w jego mie$cie lub zdecyduje si! poprze& s#siedzk# inicjatyw! naprawy zdewastowanych domofonów.
Przy czym minimalistów mo"na podzieli& na party-kularnych i prospo ecznych. Minimali$ci partykularni realizuj# przede wszystkim w asny interes, ich dzia a-nie bezpo$rednio przek ada si! bowiem na popraw! ich jako$ci "ycia (np. rodzic kilkulatka g osuj#cy za budow# placu zabaw przed jego blokiem). Minimali$ci eczni dzia aj# na rzecz dobra ogó u (np. emeryt niema-j#cy wnuków, g osuniema-j#cy za budow# placu zabaw przed jego blokiem). Zgodnie z powy"szym g osowanie by oby aktem prospo ecznym. Mo"na przypuszcza&, "e minimali-$ci maj# raczej wysokie zaufanie wobec systemu i niezbyt wysokie poczucie w asnej skuteczno$ci odnosz#cej si! do zaanga"owania spo ecznego.
Z kolei bierni nie anga"uj# si! w "adne dzia ania. Do -konuj#c klasyfikacji na podstawie powodów ich apatii, mo"na wyró"ni& biernych zadowolonych, kontestuj#cych oraz indolentnych. Bierni zadowoleni nie czuj# potrzeby anga"owania si!, poniewa" odczuwaj# satysfakcj! ze sta-tus quo. Mog# to by& osoby o ró"nym poziomie w asnej skuteczno$ci i wysokim zaufaniu wobec systemu politycz-nego. Bierni kontestuj#cy traktuj# swoj# apati! jako form! antysystemowego buntu. Ich zaufanie wobec systemu jest niskie, a poczucie w asnej skuteczno$ci mo"e by& zró"ni-cowane. Bierni indolentni nie rozumiej# systemu politycz-nego i mo"liwo$ci, które ten im oferuje. W zwi#zku z tym maj# niskie zaufanie wobec niego oraz niskie poczucie w asnej skuteczno$ci.
Podkre$li& nale"y, "e klasyfikacja do wzorców po winna odbywa& si! po uwzgl!dnieniu uwarunkowa' kulturo-wych oraz ustrojokulturo-wych. Na tej podstawie bowiem mo"na okre$li&, czy partycypacja ma charakter konwencjonalny, czy te" nie, i jakie wzorce zachowa' stanowi# minimum zaanga"owania. Przedstawiony model jest propozycj#, która wymaga empirycznego sprawdzenia i dalszego dos-konalenia. P a rt y c y p a cj a n ie k o n w e n cj o n a ln a Protestuj cy
zaufanie wobec systemu politycznego: niskie
poczucie w asnej skuteczno#ci: wysokie P a rt y c y p a cj a k o n w e n cj o n a ln a Aktywi!ci – spo eczni – spo eczno#ciowi – polityczni
zaufanie wobec systemu politycznego: wysokie
poczucie w asnej skuteczno#ci: wysokie
Minimali!ci
– partykularni – prospo eczni
zaufanie wobec systemu politycznego: wysokie
poczucie w asnej skuteczno#ci: przeci$tne lub niskie
Bierni
– zadowoleni – kontestuj"cy – indolentni
zaufanie wobec systemu politycznego: zró!nicowane
poczucie w asnej skuteczno#ci: zró!nicowane
D
YSKUSJAW$ród zagranicznych badaczy, których modele prezen-towano w niniejszym artykule, panuje zgodno$& w kwestii celu zaanga"owania spo ecznego o charakterze politycz-nym i jest nim wywarcie nacisku na rz#dz#cych lub prze-ciwnie, wsparcie rz#dz#cych oraz ich polityki. Ponadto, przyk adem typowego i konwencjonalnego zaanga"owa-nia politycznego jest akt g osowazaanga"owa-nia. Wszystkie zapre-zentowane modele zawieraj# charakterystyki osób anga-"uj#cych si! politycznie oraz biernych. Co si! za$ tyczy odniesie' do psychologii w opisie i prognozowaniu zaan-ga"owania politycznego, to s# one obecne we wszystkich modelach, cho& w niejednakowym zakresie. Najbardziej „psychologiczny”, jest model Lane’a (1959), do psychologii odwo uj# si! równie" Milbrath i Goel (1977), z kolei Verba i Nie (1972) od"egnuj# si! od takiej perspektywy, ale nie potrafi# jej unikn#&. Wszystkie modele bazuj# wi!c na wiedzy z zakresu psychologii, zw aszcza behawioralnej i poznawczej. Model w asny zawiera partycypacj! kon-wencjonaln# i niekonkon-wencjonaln#. Zoperacjonalizowano w nim ka"d# z charakterystyk zaanga"owania na pod-stawie zaufania wobec systemu politycznego i poczucia w asnej skuteczno$ci.
Przedstawione modele ró"ni# si! przede wszystkim stopniem szczegó owo$ci i podej$ciem do zró"nicowa-nia repertuaru zaanga"owazró"nicowa-nia politycznego u jednostki. Model Lane’a (1959) jest stosunkowo ogólny, podczas gdy Milbrath i Goel (1977) oraz Verba i Nie (1972) stwo-rzyli szczegó owe typologie zaanga"owania politycznego, zreszt# w wielu punktach zbie"ne. Z kolei o hierarchiczno-$ci zaanga"owania politycznego jednostek s# przekonani Lane oraz Milbrath i Goel. W swoich modelach postuluj# wnioskowanie na podstawie zaanga"owania po li tycznego, które uznaj# za intensywniejsze, czyli trud niejsze, o zacho-waniach atwiejszych, np. je$li kto$ agituje za jakim$ ugru-powaniem, to pewnie uczestniczy w spotkaniach przedwy-borczych. Od hierarchiczno$ci odeszli Verba i Nie, zamiast niej widzieliby specjalizacj!, tj. wybór jednego wzorca zaanga"owania politycznego. Model w asny wymaga em pirycznej weryfikacji, w zwi#zku z tym przed etapem bada' trudno w nim opowiedzie& si! za hierarchiczno$ci# lub specjalizacj# zaanga"owania politycznego.
W zaprezentowanych modelach zagranicznych s# widoczne pewne braki. Wydaje si!, "e nie do$& uwagi po$wi!cono niektórym uczestnikom systemu politycz-nego. Model w asny, cho& bazuje na modelach zagranicz-nych, to uwzgl!dnia szerokie spektrum zachowa', które dotychczas nie by y przedmiotem zainteresowania bada-czy. Chodzi mianowicie o biernych, którzy s# grup# zró"-nicowan# i w pewnych warunkach mog# zasila& szeregi
zarówno partycypuj#cych w sposób konwencjonalny, jak i niekonwencjonalny. Drug# grup# s# minimali$ci, którzy wymagaj# wydzielenia spo$ród rzeszy osób zaanga"owa-nych politycznie, poniewa" mo"na zak ada&, "e to w a$nie oni utrzymuj# systemowe status quo.
Ponadto zaprezentowane modele zagraniczne kon-centruj# si! na partycypacji konwencjonalnej zwi#zanej z aktem g osowania i zaanga"owaniem politycznym, które do niego prowadzi (np. Verba, Nie 1972). Zdarza si! jednak, "e pomijaj# przejawy zaanga"owania równie" z tego zakresu. Przyk adowo do modelu Lane’a (1959) nie pasuj# wsparcie finansowe kampanii wyborczej czy rozmowy o polityce. Autor ten nie w #cza do systemu politycznego organizacji religijnych oraz firm. Z kolei Verba i Nie z przejawów zaanga"owania politycznego wy #czaj# akty symbolicznego poparcia, takie jak udzia w paradach czy wywieszanie flagi.
Z analizy braków przedstawionych modeli wy aniaj# si! kierunki dalszych bada'. Wi!cej uwagi nale"a oby po$wi!ci& zaanga"owaniu politycznemu w organizacjach wyznaniowych oraz firmach. Zachowania polityczne s# bowiem jednym z rodzajów zachowa' organizacyjnych, o czym ju" od dawna wiadomo, cho& temat ten nie jest szeroko eksplorowany w naukach o zarz#dzaniu (por. Griffin, 2004). Po drugie, akty symbolicznego poparcia s# indykatorem nastrojów spo ecznych. Powinny wi!c by& badane, zw aszcza w kulturach wysokokontekstowych, w których s# wa"nym elementem komunikacji mi!dzy-ludzkiej. Polska kultura ma charakter wysokokontek-stowy. Po trzecie, w psychologii wa"nym tematem bada' powinny by& jednostkowe uwarunkowania zaanga"owa-nia politycznego. Jak wcze$niej wspomzaanga"owa-niano, mo"na do nich zaliczy& zaufanie i poczucie w asnej skuteczno$ci, ale równie" poczucie kontroli socjopolitycznej (Kanafa--Chmielewska, 2009) czy poczucie obowi#zku obywa-telskiego (Chmielewski, 2008). Zbada& nale"y zw asz-cza przyczyny zaanga"owania biernych i minimalistów z powodów, które wcze$niej opisano. Ogólnie bior#c, wszystkie badania prowadzone nad zaanga"owaniem politycznym powinny odwo ywa& si! do uwarunkowa' kulturowych oraz ustrojowych.
Na koniec warto odnotowa& praktyczne konsekwencje wzrostu i spadku zaanga"owania politycznego. Uwa"a si!, "e je$li ludzie uczestnicz# w polityce, zw aszcza w sposób konwencjonalny, zwi!ksza si! prawomocno$& systemu politycznego. Innymi s owy, zak ada si! wi!ksze przy-zwolenie spo eczne na mandat zdobyty dzi!ki 60-procen-towemu uczestnictwu ni" gdy poparcie wynios o 30%. Po drugie, wi!ksze zaanga"owanie polityczne jednostek pozwala wierzy&, "e wi!cej potrzeb i wymaga' intere-sariuszy b!dzie uwzgl!dnionych. Z tym z kolei #czy si!
przekonanie, "e ludzie zaanga"owani w formy aktywno$ci dopuszczalne w ramach danego systemu nie b!d# mieli sk onno$ci do dzia a' antysystemowych. Dzi!ki temu np. konflikty b!d# rozwi#zywane na drodze pokojowej. Spadek zaanga"owania politycznego powoduje przeciwne konsekwencje. Nale"# do nich: mniejsza legitymizacja; b !dy w decyzjach, w$ród których mo"na wymieni& syndrom grupowego my$lenia i s aby kontakt urz!dni-ków ró"nych szczebli z rzeczywisto$ci# spo eczn# oraz potrzebami obywateli; jak równie" wybuchy konfliktów spo ecznych o silnym nat!"eniu i gwa townym przebiegu.
L
ITERATURACYTOWANAAdorno, T. W., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D. J., Sanford, R. N. (1950). The authoritarian personality. New York: The Norton Library.
Almond, G., Verba, S. (1963). The civic culture. Boston: Little, Brown & Co.
Aronson, E., Wilson, T. D., Akert, R. M. (1997). Psychologia spo eczna, prze . A. Bezwi'ska i in. Pozna': Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Asch, S. E. (1955). Opinions and social pressure. Scientific American, 11, 32.
Bandura, A. (1982). Self-Efficacy Mechanism in human agency. American Psychologist, 37 (2), 122–147.
Ba'ka, A. (2002). Spo eczna psychologia "rodowiskowa (t. 9 serii: Wyk ady z Psychologii). War szawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Batson, C. D. (1991). The altruism question: Toward a social- -psychological answer. Hillsdale, NY: Erlbaum.
Batson, C. D., Bolen, M. H., Cross, J. A., Neuringer-Benefiel, H. E. (1986). Where is the altruism in the altruistic person-ality? Journal of Personality and Social Psychology, 50, 212–220.
Baumann, D. J., Cialdini, R. B., Kenrick, D. T. (1981). Altruism as hedonism: Helping and self-gratification as equivalent responses. Journal of Personality and Social Psychology, 40, 1039–1046.
Chmielewski, T. (2008). Uczestnictwo wyborcze a postawy wobec system politycznego (na przyk adzie elektoratu awskiego). Studia Polityczne, 21, 7–41.
Cwalina, W., Falkowski, A. (2005). Marketing polityczny. Gda'sk: Gda'skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Cze$nik, M. (2007). Partycypacja wyborcza w Polsce: per -spek tywa porównawcza. Warszawa: Wydawnictwo Nauko we Scholar.
Dahl, R. A. (1963). Modern political analysis. Englewood Cliffs: Prentice-Hall.
Darley, J. M., Latané, B. (1968). Bystander intervention in emer-gencies: Diffusion of responsibility. Journal of Personality and Social Psychology, 8, 377–383.
Griffin, R. (2004). Podstawy zarz#dzania organizacjami. War-szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Grube, J. A., Piliavin, J. A. (2000). Role identity, organiza-tional experiences and volunteer performance. Personality and Social Psychology Bulletin, 26, 1108–1119.
Grzelak, J. (2008). Motywacja w sytuacjach wspó zale"no$ci interesów. W: D. Rutkowska, A. Szuster (red.). O ró!nych obliczach altruizmu (s. 99–109). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Gumkowska, M., Herbst, J. (2008). Polski sektor pozarz#dowy 2008. Najwa!niejsze pytania, podstawowe fakty. Warszawa: Stowarzyszenie Klon/Jawor.
Haney, C., Banks, C., Zimbardo, P. (1973). Interpersonal dynam-ics in a simulated prison. International Journal of Cri mi-nology and Pemi-nology, 1 (1), 69–97.
Hull, C. (1943). Principles of behavior. New York: AppletonCen -tury-Crofts.
Jakubowska, U. (2005). Ekstremizm polityczny. Gda'sk: Gda'-skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kanafa-Chmielewska, D. (2009). Poczucie kontroli socjopoli-tycznej – wybrane korelaty i konsekwencje. Wroc aw, nie-publikowana praca doktorska.
Kary owski, J. (1982). Socjalizacyjne determinanty endo-/egzo-centryzmu moralnego. Studia Psychologiczne, 20, 73–88. Lane, R. E. (1959). Political life. New York: Free Press. Levenson, H., Miller, J. (1974). Development of a current scale
to measure conservatism-liberalism. Journal of Psychology, 88, 241–244.
Lewicka, M. (2005). Ways to make people active: The role of place attachment, cultural capital, and neighborhood ties. Journal of Environmental Psychology, 25, 381–395.
Lewicka, M. (2008). Dwu$cie"kowy model aktywno$ci ecznej: kapita spo eczny czy kulturowy? W: D. Rutkowska, A. Szuster (red.). O ró!nych obliczach altruizmu (s. 245–275). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Lewicka, M., Ba'ka, A. (2008). Psychologia $rodowiskowa. w: J. Strelau, D. Doli'ski (red.). Psychologia (t. 2, s. 497–544). Gda'sk: Gda' skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Markowski, R. (1993). Polscy non-voters. Cz!$& II: Elementy $wiadomo$ci spo ecznej a partycypacja wyborcza, Studia Polityczne, 1–4 (5), 7–27.
Milbrath, L. W. (1965). Political participation. Chicago: Rand McNally College Publishing Company.
Milbrath, L. W., Goel, M. L. (1977). Political participation. Chicago: Rand McNally College Publishing Company. Milgram, S. (1963). Behavioral study of obedience. Journal of
Abnormal and Social Psychology, 67, 371–378.
Nagel, J. (1987). Participation. Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Norris, P. (2002). Democratic Phoenix. Reinventing political
activism. Cambridge: Cambridge University Press.
Omoto, A. M., Snyder, M. (1995). Sustained helping without obligation: Motivation, longevity of service, and perceived attitude change among AIDS volunteers. Journal of Per-sonality and Social Psychology, 68 (4), 671–686.
Omoto, A. M., Snyder, M. (2002). Considerations of commu-nity: The context and process of volunteerism. American Behavioral Scientist, 45 (5), 846–867.
Putnam, R. D. (1995a). Demokracja w dzia aniu, prze . J. Szacki. Warszawa, Kraków: Znak, Fundacja im. Stefana Batorego.
Putnam, R. D. (1995b). Tuning in, tuning out: The strange dis-appearance of social capital in America. Political Science and Politics, 28 (4), 664–683.
Reykowski, J. (1996). Egocentryzm politycznego my$lenia a rozwi#zywanie spo ecznych zada' koordynacyjnych. Cza -sopismo Psychologiczne, 2 (1), 7–30.
Reykowski, J. (2002). My$lenie polityczne. W: K. Skar"y'ska (red.), Podstawy psychologii politycznej (s. 110–139). Pozna': Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Rokeach, M., Fruchter, B. (1956). A factorial study of dogmatism and related concepts. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 53 (3), 356–360.
Skar"y'ska, K. (2005). Cz owiek a polityka. Zarys psychologii politycznej (t. 13 serii: Wyk ady z Psychologii). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Skar"y'ska, K. (red.) (2002). Podstawy psychologii politycznej. Pozna': Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Skar"y'ska, K. (red.) (1999). Psychologia polityczna. Pozna': Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Sobkowiak, L. (1996). Polityka. W: A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon politologii (s. 296–297). Wroc aw: atla2.
Topf, R. (1995a). Beyond electoral participation. W: D. Fuchs, H.-D. Klingemann (red.), Citizens and the state (s. 52–91). Oxford: Oxford University Press.
Topf, R. (1995b). Electoral participation. W: D. Fuchs, H.-D. Klin-gemann (red.), Citizens and the state (s. 27–51). Ox ford: Oxford University Press.
Verba, S., Nie, N. H. (1972). Participation in America. Political democracy and social equality. Chicago: The University of Chicago Press.
Verba, S., Nie, N. H., Kim, J. (1971). The modes of democratic participation: A cross-national comparison. Beverly Hills, California: Sage.
Volunteering in America: 2007 State Trends and Rankings in Civic Life (2007). Washington: Corporation for National and Community Service, Office of Research and Policy Deve-lopment.
Wojciszke, B. (2002). Cz owiek w"ród ludzi (t. 8 serii: Wyk ady z Psychologii). Warszawa: Wy dawnictwo Naukowe Scholar. Wolfinger, R., Rosenstone, S. (1980). Who votes? New Haven:
Yale University Press.
Selected approaches to political social involvement
Dorota Kanafa-Chmielewska,
Wroc aw University, Institute of Psychology
A
BSTRACTThe article reviews theoretical approaches to political social involvement that help better understand the phenomenon in question but have not been discussed in the relevant Polish literature. Based on this, the author proposes a model of social engagement that integrates the existent theories. It is claimed that the non-proÞt social involvement is a signiÞcant predictor of well-being among members of various social groups. Keywords: social involvement, political involvement
Z o"ono tekst: 21.03.2013
Z o"ono poprawiony tekst: 12.07.2013/23.01.2014 Zaakceptowano do druku: 25.01.2014
