Adwokaci polscy w roku Wiosny Ludów

Roman Łyczywek

Adwokaci polscy w roku Wiosny

Ludów

Palestra 15/7-8(163-164), 61-68

1971

ROMAN ŁYCZYWEK

Adwokaci polscy w roku Wiosny Ludów

,,Ż a d e n n a r ó d nie u z y s k a ł i n a c z e j d o s k o n a ł e g o d z i e ła s w e j h ist o rii o g ó l n e j , t y l k o p r z e z d ł u g i e w p r z ó d p r z y s p o s a b i a n i e m a t e r i a ł ó w n i e u c h r o n n i e d o te g o p o t r z e b n y c h ”

(H ugo K o łłą ta j)

Staw iając sobie za cel opracowanie roli, jaką odegrali adwokaci polscy w okre­ sie Wiosny Ludów, muszę krytycznie rozważyć najpierw kw estię celowości takiego ujęcia tem atu.

W ydaje się na pozór rzeczą wątpliw ą, czy można na tle interesującego nas okresu mówić o jakiejś zbiorowości adwokatów polskich, o adw okaturze polskiej. Przecież adwokaci, swą pracą zawodową tak ściśle związani z ustrojem państw o­ wym i adm inistracją, w ram ach której żyją, zostali na dawnych ziemiach pol­ skich rozdzieleni między trzy państw a zaborcze. Państw a te nie tylko wytworzyły odmienne w arunki pracy z a w o d o w e j n i e tylko starały się uniemożliwiać wszel­ kie między adw okatam i różnych zaborów kontakty, ale również prowadziły w y­ soce różną politykę narodowościową.

Nie w ygasająca przez cały okres zaborów atm osfera w alki o wolność i cele n a­ rodowe w ym agała stw orzenia jakiejś wyjściowej bazy organizacyjnej. Rolę tej bazy spełniały przede wszystkim rozm aite i zmieniające się organizacje konspiracyjne, poważną rolę spełniała tu także em igracja narodowa. Niezależnie jednak od tego punktem w yjścia dla działalności konspiracyjnej i refugium dla niej musiały zawsze stanowić pewne społeczne powiązania i form y organizacyjne, grupujące w sobie polski żywioł narodowy, a istniejące nadal w okresie zaborów. One to ułatw iały budowanie podstaw konspiracji, a w znacznej mierze stw arzały również jej szkielet i daw ały jej koloryt ochronny.

We wcześniejszym okresie zaborczym taką bazą wyjściową dla zorganizowanej działalności niepodległościowej były polskie form acje wojskowe z okresu stan i­ sławowskiego (głównie żołnierze Kościuszki) i okresu napoleońskiego (łącznie z Królestwem Kongresowym). Równolegle i nieco dłużej rezerw uarem działalności konspiracyjnej i niepodległościowej były takie silne organizacje społeczne i k la ­ sowe, jak kler, a częściowo również feudalne ziemiaństwo. Nie oznacza to oczy­ wiście, żeby te najsilniejsze naówczas organizacje działały w sposób jednoznaczny na rzecz niepodległości; w dużej części działały one w kierunku wręcz przeciw ­ nym. Faktem jest jednak, że trudno było w tym czasie podjąć działalność spo- łeczno-narodową bez częściowego oparcia się na tych środowiskach. i

i P or. S ta n isła w C a r : Zarys h isto rii a d w o k a tu ry w P o lsce, W arszaw a; S ta n isła w J a n c z e w s k i : D z ie je a d w o k a tu r y w d aw n ej P o ls c e , W arszaw a 1970.

62 R o m a n Ł y c z y w e k _{N r 7 -8 (163)}

Nieco później inicjatyw a akcji narodowej przesunęła się ku środowiskom inteli­ gencji, opartym na organizacjach i powiązaniach zawodowo-towarzyskich, oraz ku środowiskom robotniczym, opartym na systemie powiązań poprzez zakłady pracy, a łączącym budzącą się świadomość klasową ze świadomością narodową.

A dwokaturze w tym właśnie okresie przypada szczególna rola. Z natury swej funkcji społecznej i charakteru swej pracy zawodowej musi się ona stykać z naj­ trudniejszym i przejaw am i życia pod zaborami: bronić przed szykanami, więzieniem, zesłaniem, wywłaszczeniem. Stąd — znaczna liczba adwokatów polskich w okresie zaborów w ybitnie zaznaczyła się w życiu polskiej konspiracji, a zarazem uczestni­ czyła w życiu legalnych organizacji społecznych i w pracy parlam entów zabor­ czych.

Ilu stracją tego stanu rzeczy niech będzie fakt, że Zbór Główny Stowarzyszenia Ludu Polskiego w Galicji nazywany był popularnie „Związkiem Doktorów’’2, gdyż składał się w większości z adwokatów -doktorów praw a, a jeden z rządów w cza­ sie pow stania styczniowego nazyw any był „rządem adw okatów ” 3.

Trudno dopatryw ać się przypadku w tym, że Rada A dm inistracyjna Królestwa Kongresowego dlatego odmawiała zgody na powołanie w Warszawie Rady Obroń­ czej — mimo odpowiedniego ukazu cesarskiego — gdyż uważała, że Rada taka stałaby się na pół legalnym rządem narodowym w „Przywiślańskim K raju ”.

Szalony rok 1848

M ianem „szalonego ro k u ” nazywa się niejednokrotnie rok Wiosny Ludów, ro i 1848. Szalony był on przez nagły i gwałtowny rozkw it tendencji rewolucyjnych, przez w yjątkow ą w historii atm osferę entuzjazmu, przez powszechność ideałów, które jak burze przewaliły się przez feudalne i „święte” m onarchie europejski? starego typu. „Zaniepokojone umysły z natężeniem nadsłuchiw ały łoskotu zbliża­ jącej się burzy, którą głosy prorocze raz po raz zwiastowały”. 4

Naród polski w dużym stopniu podlegał tym samym emocjom liberalizm u i dąż­ ności hum anitarnych, jakie przeżyw ała cała Europa i w ich rozpowszechnianiu na kontynencie spełnił czołową rolę. Własne przeżycia narodu polskiego były jednak pogłębione świeżą, osobistą tragedią narodową. Każde działanie polskie w ty n okresie było więc nacechowane dążeniem do odzyskania niepodległości. Unarodo­ w ieniu uległy w Polsce naw et najbardziej — zdawałoby się — kosmopolityczne ru ­ chy masońskie.

Poważną rolę w przygotowaniu w ystąpień wolnościowych w Polsce odegrał? w ersalska C entralizacja Towarzystwa Demokratycznego P olskiego5, w szczególności od chwili, gdy ważki w pływ na nią uzyskał Ludwik Mierosławski. Koncepcją Mierosławskiego, najzupełniej zresztą przez życie przekreśloną, było przygotowani? baz powstańczych w Wielkim Księstwie Poznańskim i w Galicji, a następni? wkroczenie z tych zaborów oddziałów powstańczych do zaboru rosyjskiego. Mie­ rosławski liczył na w ybuch wojny między Prusam i a Rosją.

2 L u d w ik J a b ł o n o w s k i : P a m ię tn ik i, K raków 1963, s. 236.

3 J. K. J a n o w s k i : P a m ię tn ik i o p o w sta n iu sty c z n io w y m , L w ó w 1923, t. I., s. X III. 4 B o le s ła w L i m a n o w s k i : H isto ria d em okracji p o lsk ie j, W arszaw a 1946, t. II., s. 10.'. » T o w a r z y stw o D e m o k ra ty c zn e P o ls k ie (1832—1863) p o w sta ło w w y n ik u rozłam u w K o­ m ite c ie N a ro d o w y m P o lsk im (L elew ela ). R ep rezen tow ało on o n a jb a rd ziej le w ic o w y k ie r u n e l w śród m a so w y c h o rg a n iza cji e m ig r a c y jn y c h i zw alczało p o lity k ę „ H o te lu L a m b erta ” (Czar­ to r y sk ic h ).

N r 7 - 8 (163) A dw okaci po lscy w roku W iosn y Ludów 6 ?

Sytuacja narodowa polska w każdym z zaborów przedstaw iała się niezwykle różnie, dlatego też odmiennie rozwinęły się działania organizacyjne przygotowujące pow stanie i odmienne dały one wyniki.

Musimy więc, również na zakreślonym sobie w ąskim wycinku, omawiać rozwój w ydarzeń odńębnie dla każdego z zaborów, nie zapom inając jednak o tym, że wszystkie zabory objęte były siecią emisariuszy z najw ybitniejszym i na czele w osobach gen. Wysockiego, Mierosławskiego, Libelta czy Dembowskiego. Zawsze też w założeniu i odczuciu przywódców ruchu celem była ogólna niepodległość kraju, obejmującego wszystkie zabory.

Wielkie Księstwo Poznańskie

Zabór pruski, którem u tra k ta t w iedeński nadał ustrojow ą formę Wielkiego Księ­ stw a Poznańskiego, zdawał się być najdogodniejszym terenem dla przygotowania działalności powstańczej. Ucisk zaborcy był tam początkowo słabszy, Polacy za­ chowali pew ną pozycję w adm inistracji, a książę Antoni Radziwił zajmował naw et stanow isko nam iestnika na W. Ks. Poznańskie. *

Już w okresie poprzedzającym la ta czterdzieste X IX w ieku rozwinęły działal­ ność na terenie Wielkopolski loże wolnom ularskie, zyskując stopniowo charakter w yraźnie narodowy i wiążąc się z w olnom ularstw em polskim innych zaborów (m.in. W aleriana Łukasińskiego). Wśród czynnych członków tych lóż w olnom ular- skich na terenie W. K sięstw a należy spośród adw okatów wymienić: W awrzyna Wierzbińskiego, Ignacego Milewskiego z Kalisza, Feliksa Topińskiego z Tarnowa oraz b. oficera napoleońskiego i zarazem zesłańca Jakóba S zred era.6 7

Nadmienić tu trzeba, że na terenie Wielkopolski działała w tym okresie jeszcze bardzo nieznaczna liczba adwokatów. M otty w odniesieniu do nieco wcześniejszego okresu w ym ienia na terenie Poznania jedynie siedm iu polskich adw okatów .8

M ierosławski przygotował w Wielkopolsce wybuch pow stania na rok 1846. P rzy­ gotowania te skończyły się całkow itym niepowodzeniem. Niemcy, uzyskawszy dość szczegółowe inform acje o przygotowaniach aresztowali znaczną część spiskowców z M ierosławskim i Karolem Libeltem na czele. Również plan odbicia tych więźniów z cytadeli, podjęty przez adw. W ładysława Niegolewskiego, spełzł na niczym, do­ prow adzając na ław ę oskarżonych i samego Niegolewskiego.9

Tuż przed wybuchem rew olucji w Berlinie odbywał się przed sądem berlińskim proces 254 Polaków, oskarżonych o zdradę stanu, nazyw any w tedy „procesem ol­ brzym em ” (Riesenprozess), a później pierwszym procesem moabickim. Jako obroń­

6 A n to n i R a d ziw iłł (1775—1833), sk o lig a c o n y z p ru sk im d om em p a n u ją c y m , n a m ie stn ik W. Ks. P o z n a ń sk ie g o , z a c h o w u ją c y p o c z u c ie sw ej p o lsk o śc i, m u sia ł u stą p ić ze sta n o w isk a , g d y brat je g o został w o d zem n a c z e ln y m p o w sta n ia listo p a d o w e g o .

7 S ta n is ła w K a r w o w s k i : H isto ria W. K s. P o z n a ń sk ie g o , P ozn ań 1918, t. I., s. 76. W p raw d zie K a lisz z n a la zł s ię w g r a n ic a c h K ró lestw a K o n g reso w eg o , je d n a k ż e p o zo sta w a ł on w sta ły m k o n ta k c ie z zab orem p ru sk im .

8 M arceli M o t t y : P rzech a d zk i po m ie ś c ie , W arszaw a 1957, t. I., s. 17.

8 P or. N .W . B e r g : P a m ię tn ik i o p o lsk ic h sp isk a ch i p o w sta n ia c h , tłu m . p o lsk ie , K ra­ k ó w 1394, s. 132. W ła d y sła w N ie g o le w s k i (1819—1885), dr p ra w i a d w o k a t w P o z n a n iu , p o seł do se jm u p ru sk ieg o i se jm u R zeszy, p r z e w o d n ic z ą c y K oła P o lsk ie g o , g ło śn y w zw ią zk u ze zd e m a sk o w a n ie m w p a r la m e n c ie a fe r y p r o w o k a to r sk o -p o lic y jn e j B a e r e n sp r u n g a , u c z e st­ n ik p o w sta n ia s ty c z n io w e g o , ra n n y w 1863 r. pod Igan iam i.

€4 R o m a n Ł y c z y w e h N r 7 -8 (1 6 3 )

cy w tym procesie w ystępow ali adwokaci niemieccy i tylko jeden młody adw okat polski, H enryk S zum an.10

Osobie jednego z adwokatów niemieckich w arto poświęcić szczególną wzmiankę: nadreńskiem u adwokatowi Deycks. W procesie wykazał się on szczególną odwagą, a z momentem wybuchu rew olucji jako pierwszy udał się do króla F ryderyka W ilhelma IV, domagając się wypuszczenia Polaków na wolność. Deycks także jako pierwszy uroczyście powitał Polaków po uwolnieniu, a na zgromadzeniu ulicznym „połączone barw y narodowe Polski i Niemiec powiewały z kozła zajętego przez adw okata nadreńskiego”. 11 Znam ienny dla atmosfery tego czasu był fakt, że za sw ą obronę w procesie moabickim niemieccy obrońcy otrzymali uroczysty list uznania, podpisany przez ogół adwokatów z Nadrenii.

Na terenie Berlina została też niezwłocznie powołana polska kom pania akade­ m icka pod dowództwem wspomnianego adw. Henryka Szumana.

Na terenie Poznania w dniu wypuszczenia na wolność więźniów moabickich ujaw nił się K om itet Narodowy. W dwunastoosobowym jego składzie figurował jeden adwokat, Jak u b K ro to w sk i12, jednakże w krótkim czasie do składu K om itetu dokooptowani zostali dalsi adwokaci: Władysław Niegolewski, Michał Słomc-zewski z Kalisza i H enryk Szuman. Najwybitniejszym i postaciam i wśród nich byli K ro­ tow ski i Niegolewski, obaj reprezentujący krańcowo antyniem ieckie stanowisko.

Krotowski, który krótko przed powstaniem spolszczył swe dawne niemieckie nazwisko K rauthofer, reprezentow ał w Komitecie najbardziej aktyw ne i lewe skrzydło. „Bez K rauthofera w takich czasach ogólnego konspiratorstw a nic dziać się nie mogło”. 13 Krotowski wyjeżdżał do Berlina dla porozumienia się z miejsco­ wymi kołami rewolucyjnymi, a gdy Komitet wszedł z Niemcami w pertraktacje kapitulacyjne, Krotowski zbuntował się, objął dowództwo oddziału i przez pewien czas prowadził w alkę partyzancką, organizując m.in. „Rzeczpospolitą M osińską”. Ranny i wzięty do niewoli, został postawiony przed sądem przysięgłych za zdradę stanu i uniewinniony. Również rada adwokacka, w której uczestniczył tylko jeden Polak, oddaliła wniosek władz niemieckich o skreślenie Krotowskiego z listy adwo­ kackiej. W krótce Krotowski został w ybrany posłem do sejmu pruskiego, jednakże po pewnym czasie złożył m andat uważając, że Koło Polskie prowadzi zbyt kom ­ prom isow ą politykę w stosunku do Niemców.

Równie zdecydowany w zapatryw aniach był Władysław Niegolewski, dr praw i adw okat w Poznaniu, syn płk. A ndrzeja Niegolewskiego, zdobywcy Samosierry. Niegolewski bronił Krotowskiego w procesie o zdradę stanu, sam zaś pod takim samym zarzutem staw ał trzy razy jako oskarżony. Jako młody człowiek założył w raz z dr Karolem M arcinkowskim Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Towarzystwo

io H en ry k S zum an (1822—1310), a d w o k a t w P ozn aniu , b ro n ił w p ro cesie m o a b ic k im ia k o a p lik a n t ad w . C relin gera, d o w ó d ca od d ziału w r. 1848, p o seł i przew . K oła P o ls k ie g o w se j­ m ie p ru sk im , red ak tor „ D zien n ik a P o z n a ń sk ie g o ” , prezes C en tra ln eg o T o w a r zy stw a G ospo­ d a rczeg o .

u L u d w ik M i e r o s ł a w s k i : D n ie w y z w o le n ia („ P rze g lą d W sp ó łcz esn y ” nr 12/1923, s. 367). O dalszej w sp ó łp r a c y D e y c k sa z p o lsk im i p osłam i w* p a r la m e n c ie p ru sk im w sp o m in a N i e m o j o w s k i : W sp om n ien ia, W arszaw a 1925, s. 355.

12 J a k u b K ra u th o fer-K ro to w sk i (1806—1853), ad w ok at w P o zn a n iu . B liż sz e d an e o nim w P S B (P o lsk im S ło w n ik u B io g ra ficzn y m ) oraz w art. ad w . Jan a K o czn u ra („ P a le s tr a ” nr 7—8 z 1959 r.).

13 W łod zim ierz T r ą m p c z y ń s k i : E p izod y h isto ry czn e, se ria I, W arszaw a 1914f s. 17 1 18.

N r 7 - 8 (163) Adw okaci polscy w roku Wiosny Lud ów 65

O św iaty Ludowej w Poznaniu. Następnie jako członek K om itetu Narodowego Nie­ golewski został w roku 1848 delegowany na sesję przygotowawczą parlam entu nie­ mieckiego we F rankfurcie nad Menem. Zapadła tam w praw dzie uchwała, że „zgro­ madzenie ogłasza podział Polski za haniebne bezpraw ie”, jednakże na bieg dziejów nie miało to wpływu. We Frankfurcie spotkał się Niegolewski z adw. Florianem Z iem iałkow skim 14 ze Lwowa, reprezentującym G alicyjski Komitet Narodowy. Zie- m iałkowski w pam iętnikach swych tak charakteryzuje Niegolewskiego: „Wycho­ w any we wszechnicach niemieckich, wolący naw et Moskwę niż Niem ca”. 15 *

W powiatowych K om itetach Narodowych w r. 1848 zasiadali spośród adwokatów m.in. przyszli posłowie do sejm u pruskiego: Antoni Trąm pczyński z pow. średz- kiego i Florentyn Lisiecki z Pleszewa, którego również jeszcze w 1849 bronił Nie­ golewski w procesie o zdradę stanu. Wszyscy oni zapoczątkowali długą listę póź­ niejszych adw okatów polskich, posłów do sejm u pruskiego i Rzeszy.

Galicja

W latach bezpośrednio poprzedzających Wiosnę Ludów działało na terenie za­ boru austriackiego szereg organizacji konspiracyjnych. Niestety, stru k tu ra społecz­ na tych organizacji była wysoce niedoskonała, co umożliwiło zaborcy rozbicie tych organizacji w latach czterdziestych, a w szczególności w roku rabacji chłopskiej (1846 r.). Najszerszy zasięg wśród inteligencji zdobyło sobie Stowarzyszenie Ludu Polskiego 1,) którego kom órki organizacyjne zostały jednak rozbite w latach 1841— 1845. W szeregu procesów z tego okresu została skazana za pracę w Stowarzyszeniu znaczna liczba adwokatów. Na karę śmierci skazani zostali między innymi: Do­ m inik G em barzew ski17 * *, Rudolf Hefern 1S, Leon K o reck i1S, Tomasz R a y sk i20, Karol S ch n eid er21, Franciszek S m o lk a22, późniejszy długoletni prezydent parlam entu aus­

h F lo r ia n Z iem ia łk o w sk i (1817—1900), a d w o k a t w e L w o w ie , w ię z io n y w la ta c h 1841—1845 i 1863—1865 (za d z ia ła ln o ść na rzecz p o w sta n ia sty c z n io w e g o ), in te r n o w a n y w 1849 r., p o sta ­ w io n y przed sąd w o je n n y w 1852 r., p o seł n a se jm g a lic y jsk i w 1867 r., b u rm istr z L w ow a w 1871 r., m in iste r dla G a lic ji w 1873 r., au tor „ P a m ię tn ik ó w ” (v i d e przyp. 15).

15 F lo r ia n Z i e m i a ł k o w s k i : P a m ię tn ik i, L w ó w 1904, t. II., s. 27.

ic S to w a r z y sz e n ie L udu P o ls k ie g o p o w sta ło w K ra k o w ie w r. 1835. R ep rez en to w a ło ono te n d e n c je d e m o k r a ty c z n o -lib e r a ln e ; u le g ło lik w id a c ji w n a stę p stw ie m a so w y c h areszto w a ń p o 1841 r.

17 D o m in ik G em b a rzew sk i (1812—1833), a d w o k a t w e L w o w ie , sp isk o w ie c , c z ło n e k R ady N aro d o w ej w 1848 r. (por. w y ż e j J a b ł o n o w s k i : op. c it., s. 236 oraz P S B ).

ic R u d olf H efern (1812—1891), a d w o k a t w e L w o w ie , cz ło n e k C entr. R ad y N a ro d o w ej w 1848, z a ło ż y c ie l „ D zien n ik a P o ls k ie g o ” , u c z e stn ik p o w sta n ia sty c z n io w e g o . B liż sz e d an e o nim w P SB oraz w p a m ię tn ik a c h J a b ło n o w sk ie g o , H o ro szk ie w icza i B o g d a ń sk ieg o .

is L e o n K o reck i (1809—1876), a d w o k a t w e L w o w ie , d zien n ik a rz (b liższe d a n e o n im w P SB ).

20 T om asz R a y sk i (1811—1885), a d w ok at w e L w o w ie , a r e sz to w a n y w la ta c h 1841—1845, o k a z a n y na śm ierć i u ła sk a w io n y , p r z y ja c ie l W in cen teg o P o la , w s p o m n ia n y w p a m ię tn i­

k a ch W. P o la .

21 K arol S ch n e id e r (v el S zn ajd er), a d w o k a t w e L w o w ie , cz ło n e k Zboru G łó w n e g o S to w . L u d u P o lsk ie g o , sk a za n y na śm ierć, w sp o m n ia n y w p a m ię tn ik a c h J a b ło n o w sk ie g o i B o g ­ d a ń sk ie g o .

22 F ra n ciszek S m olk a (1810—1899), a d w o k a t w e L w o w ie , czło n ek S to w . L u d u P o l., sk a za ­ n y na śm ierć, u ła sk a w io n y p o te m , w r. 1848 p rezy d en t p a rla m en tu w W ied n iu i K rom ie- r y ż u , w la ta c h 1881—1893 p re z y d e n t iz b y p o słó w , w s p o m in a n y w e w s z y s tk ic h źró d ła ch te g o •okresu. P or. c ie k a w e d an e w „ D zien n ik u F ra n ciszk a S m o lk i” , w y d a n y m p rzez je g o syn a S ta n is ła w a S m o l k ę .

66 R o m a n Ł y c z y w e k N r 7 -8 (163>

triackiego, Florian Ziemiałkowski, późniejszy m inister rządu austriackiego, f Leon M azurkiew icz23, skazany już przedtem na karę śmierci przez sąd rosyjski.

Na terenie K rakow a skazany został w 1847 r. późniejszy poseł do parlam entu austriackiego oraz dziekan Rady Adwokackiej w Krakowie, Mikołaj K a ń sk i24 za aktyw ny udział w organizowaniu pow stania chochołowskiego i za w spółpracę z Edwardem Dembowskim.

Niezwłocznie po w ybuchu rewolucji w Wiedniu punktem w yjścia dla rew olucji marcowej 1848 r. we Lwowie stał się memoriał napisany w kancelarii adw. F ra n ­ ciszka Smolki przez niego i jego współpracowników, adwokatów H eferna i Zie- miałkowskiego. Memoriał zdradzał rękę praw ników ; były tam m.in. postulaty powszechnej am nestii politycznej, rew izji konstytucji, zniesienia cenzury i publicz­ nego, ustnego sądownictwa z sądami przysięgłych.

Memoriał ten został przedstaw iony przez delegację najpierw we Lwowie guber­ natorow i Stadionowi, a następnie w Wiedniu cesarzowi Franciszkowi Józefowi. W obu delegacjach uczestniczyli adwokaci: w delegacji lwowskiej — adw. P io tr R om anow icz25 * i K arol M alisz2S, a w delegacji wiedeńskiej — tenże adw. Malisz, adw. M aksym ilian M achalski27 z Tarnow a i jako sekretarz delegacji adw. Florian Ziemiałkowski.

Do Rady Narodowej we Lwowie weszli w r. 1848 ponadto adw. Dominik G em ba- rzewski, adw. Michał G no iń sk i28 29, późniejszy pierwszy burm istrz i prezydent Lwo­ wa, jego honorowy obywatel, adw. M aurycy K a b a t28, późniejszy rektor U niw ersy­ tetu Lwowskiego, i adw. Albin R u eb en b au er30.

Na terenie K rakow a wyróżnił się w przygotowaniu rewolucji apl. adw. Jacek G u d rajczy k 31, reprezentujący skrajnie lewe skrzydło w Stowarzyszeniu Ludu P ol­ skiego. Do Kom itetu Obywatelskiego, a następnie do Komitetu Narodowego wszedł adw. Adam Gołemberski 32 33,S1.

23 L e o n M a zu rk iew icz (1818—1867) a d w o k a t w R adom iu, n a c z e ln ik p o w sta n ia w R adom ­ sk ie m , po r. 1848 o sia d ł w P a ry żu , czło n ek S ta łe g o K o m itetu E m ig ra cji P o lsk ie j (por. M. T y r o w i c z : T o w a r z y stw o D e m o k ra ty c zn e P o lsk ie , W arszaw a 1964, s. 425 i n ast.).

24 M ikołaj K ań sk i (1818—1898), a d w ok at w K ra k o w ie, organ izator sp isk ó w stu d e n c k ic h w e L w o w ie i W ied n iu , zw ią za n y z E d w ard em D e m b o w sk im , w r. 1847 sk a z a n y na śm ierć, w 1848 r. p o seł do p a rla m en tu w ie d e ń sk ie g o , czło n ek K o m isji P ra w n iczej P o l. A k. U m iej, (por. P S B oraz a r ty k u ł ad w . Jan a K oczn u ra — „ P a le str a ” nr 12 z 1961 r.).

25 P io tr R om an ow icz, a d w o k a t w e L w o w ie , w r. 1848 w o js k o w y n a c z e ln ik m ia sta (w sp om ­ n ia n y w p a m ię tn ik a ch H o ro szk ie w icza , Z ie m ia łk o w sk ie g o i Z aw ad zk iego).

2« K arol M alisz (1808—1873), a d w o k a t w e L w o w ie , p o eta , sla w ista (w sp o m in a n y w pa­ m ię tn ik a c h Z a w ad zk iego).

27 M a k sy m ilia n M ich alsk i (1818—?), a d w o k a t w T arn ow ie, p o seł na se jm g a lic y jsk i i do R ady P a ń s tw a , czło n ek P o l. A k. U m iej.

28 M ich ał G n o iń sk i (1805—1885), a d w o k a t w e L w o w ie , w r. 1848 c zło n ek W ydz. Bezp. R ady N a r o d o w e j, w la ta c h 1864—1881 p r ezy d en t Izby A dw . (uide PSB ).

29 M au rycy K abat (1814—1890), a d w o k a t w e L w o w ie , p o seł do se jm u k r a jo w e g o i Rady P a ń stw a , rek to r U n iw . L w o w sk ie g o (uide P SB ).

30 A lb in R u eb en b a u er (1816—1883), a d w o k a t w e L w o w ie , a d iu n k t U n iw e r s y te tu , u su n ięty po r. 1848, czło n ek R ady N a ro d o w ej, d o w ó d ca k o m p a n ii L e g ii A k a d em ic k ie j, p rzew . Cehtr. K o m itetu A k a d em ic k ie g o (por. „ D z ie n n ik ...” S m olk i, „ P a m ię tn ik i” J a b ło n o w sk ieg o ).

31 J a c e k G u d ra jczy k , apl. adw . w K ra k o w ie, czło n ek S tów . L udu P o l. O je g o działal­ n o śc i b liżej por. „ N u r ty L e w ic o w e w d o b ie p o lsk ich p ow stań n a ro d o w y ch , 1794—1849” , Wro­ c ła w 1961, S . 257—259.

32 A dam G o łem b e rsk i (1801—1865), a d w o k a t w K ra k o w ie, w r. 1848 c zło n ek K om itetu O b y w a te lsk ie g o i K o m itetu N a ro d o w eg o (w y m ie n ia n y w „ P a m ię tn ik a c h k ra k o w sk iej rodzi­ n y L o u isó w ” , K raków 1962).

33 w p o w ia to w y c h rad ach n a ro d o w y ch za sia d a li m .in. ad w ok aci: A n to n i J a n o ch a w Sta­ n isła w o w ie , K lem en s R u tk o w sk i w T a r n o w ie , T ad eu sz S ta r zew sk i i T eodor S zem eleV sk i w S am b orze.

N r 7 - 8 (163) Adwokaci polscy w roku Wiosny Ludów 6 7

Zaznaczenia wymaga jeszcze w ybitna rola, jaka przypadła w okresie Wiosny Ludów na terenie Cieszyna adw. Ludwikowi K luckiem u. 2i Związany od szeregu la t z konspiracją, został Klucki w r. 1848 kom endantem G w ardii Narodowej w Cieszynie, założył tam „Tygodnik Cieszyński”, a w krótce później został burm i­ strzem Cieszyna.

Z szerszej działalności adwokatów w Galicji w r. 1848 wymienić należy udział adw okatów w zjeździe panslawistycznym w Pradze (adw. Karol Malisz i adw. Jó ­ zef G arnysz)34 35 36, oraz wysłanie adw. Ziemiałkowskiego na sejm Rzeszy do F ra n k ­ furtu.

W rew olucyjnym parlam encie austriackim w Kromieryżu w 1848 r. najw ybit­ niejszą rolą w śród posłów polskich spełnił adw. Franciszek Smolka, obejm ując tam stanowisko prezydenta parlam entu ogólnoaustriackiego, które następnie zajmował przez lat kilkanaście.

Królestwo Kongresowe

Na terenie zaboru rosyjskiego w okresie poprzedzającym Wiosnę Ludów istnia­ ły szczególnie nie sprzyjające w arunki do działalności konspiracyjno-narodow ej, a jednocześnie tendencje pozytywistyczne nie miały jeszcze poważniejszego oparcia w polskim społeczeństwie.

Upadek pow stania listopadowego usunął od działalności na terenie zaboru zna­ czną większość najaktyw niejszych jednostek. Część z nich, zdekonspirowana wobec zaborcy, udała się na emigrację, część zaś poddana została prześladowaniom poli­ tycznym (w w ielu w ypadkach zesłaniu na Sybir). Zarówno wśród uczestników emigracji, jak i wśród zesłańców znajdowało się w ielu adwokatów.

System w ykonyw ania władzy przez cara M ikołaja I i nam iestnika Królestwa Kongresowego feldm arszałka Paskiewicza bardzo u trudniał działalność organiza­ cyjną. W planach powstańczych Towarzystwa Demokratycznego Polskiego przew i­ dywało się na terenie Kongresówki jedyni« zorganizowanie przyczółków partyzan­ ckich, które miały być zasilone przez wejście oddziałów z pozostałych zaborów.

Znam ienny dla tego okresu działalności konspiracyjnej na terenie zaboru rosyj­ skiego jest niezwykle młody wiek uczestników tej konspiracji.

Rok 1846 przyniósł na terenie K rólestw a nieznaczne jedynie działania o cha­ rakterze zbrojnym. W najszerzej pomyślanym, a nieudanym zaatakow aniu Siedlec wzięło udział trzech aplikantów sądowych: Stanisław Kopiszewski, Władysław Ż ar­ ski i Jan L ityński; dwaj pierwsi z nich zostali w następstw ie powieszeni z roz­ kazu Paskiewicza 3®.

Całkowitą reorganizację rozbitych grup konspiracyjnych przeprowadził w la­

34 L u d w ik K lu ck i (1801—1877), a d w o k a t w C ieszyn ie, K sa w e ry P r e k („C zasy i lu d z ie ” , W rocław 1939) ta k p isze o nim : „Mąż n ie p o sp o lity c h zd o ln o ści, p ełen o g n ia i n a ro d o w o śc i o jc z y ste j całą duszą o d d a n y ” (s. 328). U dra K lu ck ieg o b y ł a p lik a n te m z a słu ż o n y p o te m d zia­ ła c z z ie m i c ie sz y ń sk ie j adw . A ndrzej C in ciała (v i d e P SB ).

35 J ó z e f G a rn y sz (1800—1371), a d w o k a t na W ołyn iu , u cz e stn ik p o w sta n ia listo p a d o w e g o , u c z e stn ik Z jazdu S ło w ia n w P rad ze, c zło n ek K o m itetu E m ig ra cji P o ls k ie j, p o eta , tłu m a cz d zieł so c ja lis tó w u to p ijn y c h (por. T y r o w i c z : op. c it., s. 176).

68 R o m a n Ł y c z y w e k N r 7 -8 (1 6 3 )

tach 1847—1848 Henryk K ra je w sk i37, który mając lat 22 objął funkcje naczelnika Związku Głównego, działającego pod auspicjami Towarzystwa Demokratycznego. K rajew ski, w tym okresie aplikant sądowy, potem trzykrotny zesłaniec, następnie przez wiele lat adw okat w Warszawie, uważany powszechnie za „głowę” adw oka­ tury w arszaw skiej, był jednostką wybitną tak pod względem zdolności, jak i — bardziej jeszcze — charakteru. Historyk Związku Głównego tak charakteryzuje Krajewskiego: „Nieugiętego charakteru zamknięty w sobie, klasycznie w czynach konsekw entny, skłonny do milczenia, choć darem krasomówczym obdarzony, konspi­ ra to r tw ardy, baczący pilnie na istotne zakonspirowanie związku, trzym ał on w młodzieńczym swym ręku ludzi spiskowych38”. Poważny pam iętnikarz w latach późniejszych tak opisał Krajewskiego: „Jeden to z ludzi, których wspominam z n a j­ większą czcią, który we mnie wielokrotnie budził niemal podziw. Podziwiałem jego życie rodzinne, jego pracowitość i sumienność zawodową, statek i skromność w życiu, w ielki rozum, jego panowanie nad żywym, powiedzieć można, nam iętnym tem peram entem , jego uczucia chrześcijańskie wobec ludzi, wielkie wyrozumienie obok surowości w ym agań” 39.

Uderzający, choć zrozumiały ze względu na powiązania osobiste jest fakt, że w kręgach konspiracji Krajewskiego znalazła się stosunkowo duża liczba młodych praw ników . Gdy po niepowodzeniu planów powstańczych nastąpiły później aresz­ tow ania w organizacji i gdy sam Krajewski został w r. 1850 aresztowany, w pierw ­ szej grupie oskarżonych, na 77 osób zatrzymanych 21 osób stanowili młodzi apli­ kanci, asesorzy, adwokaci i urzędnicy sądow i40.

W Radomskiem do składu pięcioosobowego kierownictwa zamierzonego pow sta­ nia należał adw. Leon Mazurkiewicz, związany poprzednio ze spiskiem księdza Ściegiennego, a następnie zastępca Edwarda Dembowskiego. Skazany był przez Rosjan zaocznie na karę śmierci, a następnie na taką sam ą karę skazali go A ustriacy. Uwolniony został przez rewolucję w r. 1848.

W lubelskiem kierownictwo konspiracji znalazło się w rękach adw. A leksandra K arpińskiego41. Zdołał on nawiązać stałe kontakty z Wielkopolską i z W arszawą, a pośrednie z Centralizacją Tow. Demokratycznego w Wersalu. Aresztowany, oka­ zał tak ą odporność w zeznaniach, że zyskał sobie miano „żelaznego człowieka” 42. Na zesłaniu przebywał 16 lat.

Jakkolw iek ogólny układ sytuacji politycznej ograniczył na terenie Królestwa Kongresowego bardzo znacznie efektywne działania organizacji niepodległościo­ wych, to jednak atm osfera ideowa, jaka w ich przygotowaniu istniała, zapewniła dalszy rozwój polskiej myśli wolnościowej na tym terenie.

A tm osfera ta otworzyła przed adwokaturą polską w najbliższych dziesięciole­ ciach jedną z najpiękniejszych k a rt jej historii.

37 H en ry k K rajew sk i (1824—1897), ad w ok at w W arszaw ie, trzy k ro tn ie z e sła n y na k atorgę, w rzą d zie T r a u g u tta d y rek to r S p raw Zagranicznych (bliższe d an e o nim w P S B ). A lek sa n ­ der K r a u s h a r („ P a lestra w a r sz a w sk a ” , W arszawa 1919, s. 124) p isze o n im , że „ n a j­ w ięk sz ą tro sk ą K r a jew sk ieg o b y ło d ą żen ie do p od n iesien ia g o d n o ści a d w o k a tu r y ” . P or. też: C ezary P o n i k o w s k i : S y k r e ty obrończe, W arszawa 1933, str. 21—36.

38 A nna M i n k o w s k a : O rgan izacja sp isk ow a 1848 r. w K r ó le stw ie P o lsk im , W arsza­ w a 1923, s. 23/24.

39 Ig n a c y B a r a n o w s k i : P a m ię tn ik i, Poznań 1923, s. 266. <0 A nna M i n k o w s k a : op. c it., s. 97 i* nast.

41 A lek sa n d er K arp iń sk i (1818—1905), adw okat w L u b lin ie, sz e f sp isk ó w w gu b . lu b e l­ sk ie j. B liż sz e d an e o n im w P SB oraz u H. K a m i e ń s k i e g o : P a m ię tn ik i i w izeru n k i, W rocław 1951.