Widok REWITALIZACJA I KRAJOBRAZ MIEJSKI - KWESTIA SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI

(1)

Sylwia KACZMAREK

Uniwersytet Łódzki

REWITALIZACJA

I

KRAJOBRAZ

MIEJSKI

-

KWESTIA

SPOŁECZNEJ

ODPOWIEDZIALNOŚCI

REYITALIZATION AND URBAN LANDSCAPE - THE ISSUE OF SOCIAL RESPONSIBILITY

ABSTRACT: Revitalization of postindustrial urban areas in European cities changes and redefinesthe Ur

ban landscape.The process is multidimensional: materiał, functional, spatial symbolic and aboveallsocial.

Newurban landscape of revitalized areasis perceived contextuallyby inhabitants and other users. Basedon analysisof case studies describing inliteraturę, the articlepresents direct and indirect relations identified in

urban landscape of revitalizedpostindustrial urban areas depending on the differentcontexts.The conclu-sion underlines the aspect ofthe socialresponsibility of the revitalization in the process of monitoring and

assessing it.

KEY WORDS: revitalization, urban landscape, social responsibility

Miasta jakojednostki osadnicze są organizmami, które w ciągu swego istnienia nieustanniezmieniająsię,co wyraźnie wykazuje historia ich rozwoju. Struktura prze-strzenno-funkcjonalna miast podlega modyfikacji wraz zewolucją możliwościipotrzeb żyjących w nich ludzi. Zmiany w formach działalności człowieka znajdują swoje odbicie w architekturze miast,ich układach urbanistycznych oraz w strukturzespołecznej. Ze spół elementów materialnych ispołecznych pozostających we wzajemnych relacjach, któryjest zewnętrzną formą miasta postrzeganąidoświadczaną przez mieszkańców oraz pozostałychużytkowników,możemyokreślić mianem krajobrazu miejskiego. Jest to temporalny stan przestrzeni w mieście, zależnyodpoziomu jej zorganizowania oraz sposobu użytkowania. Krajobrazmiejski za pomocą elementów: materialnych,fizycz nych (architekturaiukładurbanistyczny),społecznych(grupyludzii ichzachowania) oraz kulturowych i symbolicznych (znaki kodu przestrzennego) odzwierciedla życie społeczności, któracharakteryzuje się określonymi cechami.Jednocześnie to obecność odbiorców warunkuje odczytanie i rozumienie krajobrazu. Oni go bowiem kształ tują,doświadczają i oceniają. Odbiór krajobrazu może być zatem obiektywny, kiedy

(2)

284 Sylwia Kaczmarek

identyfikujemy, a następnie rejestrujemy materialne ispołeczne elementyskładowe, oraz subiektywny, wówczasgdy podlega on waloryzacji dokonanejprzez obserwatora zuwzględnieniem indywidualnychprzeżyć, skojarzeń. Krajobraz miejskiz naturyswej rzeczy ma charakter dynamiczny,zmienny, jest zależny nie tylko od rozmieszczenia elementów trwałych (zabudowy), ale przede wszystkim podporządkowany ruchowi ludzii pojazdów.

Możemy przyjąćdla potrzeb prowadzonych turozważań, że krajobrazmiejski jest jednocześnie efektemdziałalności planowanej orazspontanicznej, tworzy obraz mia sta,który poprzez percepcję odbiorców nabiera cechwizerunku. Istotnymelementem analizy krajobrazumiejskiego jest określenie jegospołecznegokontekstu. Każdy wyod rębniony przestrzennie fragment miastasamodzielnie bądźwpowiązaniu zsąsiednimi tworzy sekwencje krajobrazu miejskiego, które mogą być różnie postrzegane przez odbiorców. W zależności od istniejącego zagospodarowania, a zwłaszcza programu funkcjonalnego rozpatrywanego fragmentu przestrzeni miejskiej jejkrajobrazmoże być w różny sposób odbierany przez obserwatorów. Owozróżnicowanieodbioru krajobra zu uwarunkowane jest kontekstemwynikającym między innymizpozycji społecznej, wykształcenia,wiedzy, rodzaju prowadzonej działalności oraz powiązaniaz funkcjami występującymi na jego obszarze.

Charakteryzując krajobraz miejski jako odzwierciedlenie organizacji przestrzeni, możemyprzypisaćmu kilka atrybutów.Jest on naturalniezmiennyw czasie, kształ towanyw całym okresie istnienia miasta, odzwierciedlastrukturę społeczną, rangę i funkcje, podlega waloryzacji jako doświadczany indywidualnieipostrzegany subiek tywnie,jegoodbiór jest kontekstualny.Tymsamymmożna uznać, że krajobraz miejski oraz jego ocena dokonywana przezodbiorców - użytkowników stanowiąkonsekwencję procesów przekształceńprzestrzeni miejskiej i bezpośrednio wpływająnajakośćżycia mieszkańców i przybyszów.

Współcześnie miasta Europy i Ameryki Północnej, usytuowanew krajach dobrze rozwiniętych gospodarczo, począwszyod lat 80. XX w., podlegają znacznymprzekształ ceniom struktury przestrzenno-funkcjonalnej. Wśród wieluzmian na szczególnąuwagę zasługująprzemiany terenów poprzednio wykorzystywanych przez przemysł, którego stopniowarelokacja z obszarów wewnątrzmiejskich do pozamiejskichalbo dokrajów dysponujących tańszą siłą roboczą i mniejszymi kosztami produkcji staje się coraz powszechniejszym zjawiskiem. Początkowo obejmowało ono swoim zasięgiem przede wszystkim miasta wkrajach wysoko rozwiniętych (Wielka Brytania, Niemcy, USA, Francja), ale od połowylat 90. XX w. występuje coraz powszechniej w byłycheuropej skich krajach gospodarki centralnie planowanej, któreprzeszłytransformacjęustrojową do gospodarkirynkowej. Powszechnośćpojawiania się zdegradowanychwewnątrzmiej skich terenówpoprzemysłowychw rozwiniętychgospodarczo krajach zaowocowała procesemmodernizacyjnym, któryw literaturzeokreślanyjest mianem rewitalizacji. Istotą tego procesu przekształceń przestrzeni miejskiej jest sekwencja planowanych działań, które mają na celuożywienie gospodarcze oraz zmianę struktury przestrzennej ifunkcjonalnej zdegradowanych obszarów miasta (Kaczmarek2001, 2005).

(3)

Rewitalizacja obejmujezdefiniowany przestrzennie, zdegradowany fragment miasta, wprowadzając doń nowetypy funkcji. Zmiana programu użytkowego skutkuje nowymi formami organizacji przestrzeni, odmiennymi powiązaniamiz otaczającymi terenami oraz bardzo często wpływa na położenie przekształcanego obszaruw hierarchii waż ności terenów miejskich. Rewitalizowane obszary zyskują więc nowywymiar prze strzenny,funkcjonalny, społeczny i ekonomiczny, który oddziałujelokalnie, w miejscu dokonywanych przekształceń,ale jednocześnie wpływa pośrednionastrukturęcałego miasta.

Jakowielowymiarowy proces rewitalizacja jest przedmiotembadań miejskich osa dzonych w różnych dyscyplinach naukowych: geografii, socjologii, urbanistyce, ekono mii. W ostatnich latach powstałaobszerna literaturadokumentującaprzedewszystkim analizy przebiegu procesu w różnych miastach,jego specyfikę w zależnościod rodzaju przekształcanej przestrzeni,natomiastjeszcze w ograniczonymzakresie prezentująca konsekwencje dokonywanych zmian (Adams, Watkins2002; Berty,McGreal, Deddis 1993; Carley2002;Couch,Fraser,Percy, 2003; Irmie, Thomas 1999; Kaczmarek 2001; Lorens 2007; Topczewska 2005; Urban regeneration 1995; Roberts, Sykes2008).

Przegląd różnorodnych zrealizowanych przykładówzrewitalizowanychfragmentów europejskichmiast (Cardiff,Essen,Paryż, Londyn,Glasgow, Lizbona, Wiedeń, Ham burg, Liverpool, Kilonia, Turyn, Belfast, Manchester) pozwala uznać rewitalizację za rodzaj gryo przestrzeń, którejuczestnicy:mieszkańcy, inwestorzyzewnętrzni, lokalne władze, przedsiębiorcy, dotychczasowi użytkownicy terenu, mają różne oczekiwania związane zwynikiemprowadzonych działań.

Wzałożeniu rewitalizacji proces ten dokonuje zmianjakościowych, których jednym zwiodących celów jest poprawa bytu lokalnychspołeczności. Jednak wprowadzenie nowej substancji materialnej, a szczególnie nowych funkcji przyciąga zazwyczaj do obszaru przede wszystkim nowych ludzi. Przybysze zjawiają się zachęceni nowymi wartościami, które wnosi poddana rewitalizacji przestrzeń. Ważnym czynnikiem stymulującymich napływ jest lokalizacja atrakcyjnego programu usługowego adreso wanego w znacznej mierze dozamożnych odbiorców posiadającychokreślone prefe rencje. Możemy tu wymienić lokalizacje eleganckichsklepów, prestiżowychobiektów gastronomicznych, ale równieżinstytucji kultury: sal koncertowych,teatrów,galerii, muzeów.

Niektórzy zgrona przybyszów użytkują zrewitalizowaną przestrzeń z racji podjęcia pracy w lokowanych naobszarze instytucjach, ichpobyt, podobnie jak klientów insty tucji usługowych, mazatemcharakterczasowy. Pewna grupa zatrudnionychdecyduje się jednakże naosiedlenie w pobliżu miejscapracy w ciekawie zaaranżowanej części miasta.Inniz kolei świadomiepodejmują decyzję osiedlenia sięw tym miejscu, mimo że pracują gdzie indziej. Ci ostatni przede wszystkimposzukują oryginalnego miejsca do mieszkania, niepowtarzalnego w swojej architektonicznej postaci ihistorycznej przeszłości, a jednocześnie nowoczesnego, zatem bardzoatrakcyjnego, zlokalizowane gonajczęściej niezbyt daleko od centrum miasta. Obie grupy przybyszów łączy pewna znamienna i bardzocharakterystyczna cecha. Należą onibowiem do zupełnie innej

(4)

klasy społecznej niżci, którzy tu dotej pory mieszkali.Przybysze są zamożni,na pewno wykształceni, dokonujący świadomych wyborów,nadto wieluz nich to ludzie młodzi. Posiadanie takichatrybutówpozwalapodejmować pracę w większościtych przedsię biorstwsektora trzeciego iczwartego,które lokują się najczęściejw zrewitalizowanej przestrzeni. Również nowoczesne mieszkania oryginalnie ukształtowane i stylowo wyposażone wymagają odbiorcyzamożnego, skłonnego zaakceptować (nabyć lub wy nająć)indywidualnie zaprojektowaneoraz niekonwencjonalnie usytuowane mieszkanie czy dom.Podobnie adresowana jest wspominana wcześniej ofertawyspecjalizowanych usług (Kaczmarek 2001, 2004).

Efektyprzestrzenne, a przede wszystkim społeczne procesu rewitalizacji znajdują zatem swoje bezpośrednieodzwierciedlenie w odmianach krajobrazu miejskiego, który powstałw wynikudokonanychprzekształceń. Możemywyróżnić krajobraz inkluzywny - przeznaczonydla wszystkich, łączący różneelementy składowe w harmonijną całość, orazekskluzywny, który jestprzeznaczonydlaokreślonej grupy osób,odgradzasięod ogółu społeczności lub od osób spoza pewnego kręgu, tym samym generuje konflikty. Inkluzywność w kształtowaniu krajobrazu miejskiego tworzy przestrzeń dostępną iprzyjaznąwszystkimużytkownikom, synergiczną, prawdziwiepubliczną w klasycz nym rozumieniu tego pojęcia. Przeciwnie - krajobraz ekskluzywnyw założeniach wprowadza segregację użytkowników zrewitalizowanego obszaru, adresując nowe formy organizacji przestrzenido ściśle określonegogrona odbiorców - wykształconych, zamożnych, młodych. Kategorie wydzielenia owychuprzywilejowanych grupbywają różne, ale ich cechą wspólnąjest zwrócenie się wkierunku ludzi sukcesu, którzy nie doświadczają istotnych problemówfinansowych.

Nowykrajobraz jestnajbardziej czytelnymi jednoznacznym efektemrewitalizacji, zaś poszczególnewymiaryrewitalizacji (społeczny, przestrzenny, ekonomiczny, kultu rowy) w różnym stopniu wpływają również na konteksty jego odbioru.Przekształcenie substancjimaterialnej jest prostsze niż „wymiana”społeczności lokalnej. Rodzą sięna turalne konfliktymiędzy „tubylcami” i „przybyszami” gdyż interesy każdej z tych grup orazoczekiwania w zakresie efektów procesu przekształceń nie zawsze są zbieżne. Po przeprowadzonej rewitalizacjizmieniają się istniejące poprzednio struktury związków grupowych na obszarze miasta, zaburzeniu ulegają również dotychczasowe lokalne więzi społeczne. Wprowadzone nowe funkcje inowe grupyspołeczne na rewitalizo-wany obszar nie mają bezpośredniegopozytywnegooddziaływania nażyjących tutaj „tubylców” Pojawienie się „przybyszów” powoduje natomiastsegregację społeczną w przestrzeni. Mimo że „tubylcy” mają dłuższy stażżyciowyzwiązany z rewitalizowa- nymfragmentem miasta, tojednak z racji swojegopołożeniawhierarchii społecznej (poziom zamożności, wykształcenia, możliwościzatrudnienia ipodatności na bezro bocie, wreszciezdolnośćnabywcza) członkowie tej grupysą na pozycji zdecydowanie słabszej w relacjido nowych użytkowników.

Wśród „przybyszów” dominują ludzie młodzi, wysoko wykwalifikowani, dobrze wykształceni, bowiem te atuty pozwalają im znaleźć bez kłopotu pracę wnowych instytucjachulokowanych tutaj w trakcie rewitalizacji.Równieżkoszty osiedlenia się

(5)

w tego rodzaju dzielnicach (możliwość zakupu bądź wynajmowania mieszkań tupo wstających)wymagająposiadaniarelatywnie wysokich dochodów. Wskazane czynniki pozwalają zaklasyfikować grupę„przybyszów”jako wyższą klasę średnią (tzw. upper

middleclasś).Osiedlająsię oni w częściach przestrzeni miejskiej, które uprzednio, za nim dokonano w nichprocesu rewitalizacji, były im całkowicie obce, odległe, a nawet niepożądanejako miejsce do życia.

Ci, których określiliśmy mianem „tubylców”, według zastosowania tych samych kryteriów znajdują się w zupełnieinnym miejscuhierarchii społecznej, reprezentując tzw. lowerclass, czyli klasę niższą, apewna ich część (bezrobotni, źle wykształceni, bardzo biedni) towręcz tzw.underclass (podklasa). Naturalną konsekwencją jest zatem segregacja ipogłębienie podziałów społecznych w przestrzeni poddanej procesowi rewitalizacji.Przy poprzedniej funkcjiobszaru działającego jako kompleks przemysło-wo-składowy zamieszkujący ipracującytu ludziejako grupaw hierarchii społecznejnie byli zbytnio zróżnicowani.W większości należeli doniższej (mniej zamożnej iwykształ conej) klasy społecznej. Stan ten powodował więc swoistą równowagę czy też wręcz egalitaryzm w przestrzeni miejskiej. Wszyscy byli niezamożni, więc poniekąd równi. Ci, którzypragnęli znaleźć dla siebie miejsce w innym świecieczyteżdążyli do uzyskania wyższej od obecnie zajmowanej pozycji w hierarchii społecznej, zazwyczajopuszczali ten obszar miasta. Zdobycie wykształcenia ilepszych, bardziej wyspecjalizowanych kwalifikacji powodowałokonieczność poszukania odmiennego rodzaju zatrudnienia. Nowa praca topenetrowanie innegofragmentu miasta, często również zmiana miejsca zamieszkania. Obszaryprzemysłowe, wokółktórych ludzieciżyli do tej pory i które czasami były podstawąegzystencjiichrodzin przez kilka pokoleń,jużniewystarczały. Odpływ ludzi był w pewnym czasie, zwłaszcza wśródmłodych,zjawiskiem powszech nym i jednocześnie jednym z istotnychczynników warunkującychkryzys, a następnie upadek tych obszarów.

Przeprowadzana następnie rewitalizacja,którejcelem nadrzędnymbyło polepszenie sytuacji ekonomiczno-społecznej obszaru, powinna zatrzymać ten odpływ. Niestety, nie w każdymprzypadku tak siędzieje.Zazwyczaj nowe miejsca pracyinowe możli wościzatrudnieniaprzyciągnęły zupełnie nowych ludzi. Pogłębiło się rozwarstwienie społeczne, doszłodo wyraźnejsegregacji w przestrzeni i konfliktówo różnym nasileniu między „nowym”a„starym”. Możliwości,jakie niesie ze sobą rewitalizacja, tylko w bar dzo ograniczonym stopniu wpływają nażycielokalnych społeczności. Paradoksalnie można nawetstwierdzić, że to właśnie rewitalizacjazaburzyłapoprzedni stan egali taryzmu w przestrzeni społecznej i wprowadziła w zamian zróżnicowanie jakościowe terenów miejskich i wyraźnie występujące zjawisko nierównościspołecznej.

W większości poddanych rewitalizacji obszarów z punktu widzenia „tubylców” można byuznać,że rewitalizacjaprzyniosła im „społeczną niesprawiedliwość" w prze strzeni miejskiej. Oczekiwalioni bowiem przede wszystkim bezpośredniej poprawy swoichwarunków życia(czylilepszych mieszkań, łatwiejszego dostępu do miejsc pracy iusług). Niestety tak się nie dzieje. Nowa zabudowa wznoszona w rewitalizowanym obszarzejest zbyt droga dla „tubylców”, a przez to nieosiągalne staje się nabycie czy

(6)

nawetwynajęciemieszkania. Podobnie, nowe rodzajelokowanych usług adresowane są do ludzi zamożnych. Choćwięc w wymiarze przestrzennymobszar zyskujenowe wartości i dzięki rewitalizacjipodlega pozytywnym zmianom, to w kontekście spo łecznympogłębia ona rozwarstwienie i nierówność, tworząc tzw.obszarywykluczenia społecznego.

Z kolei dla „przybyszów” miejsce, gdzie zdecydowali siężyć (mieszkać,pracować), jestobszarem nowym,który traktują jako przestrzeń przez nich zagospodarowywaną czywręcz zawłaszczaną,tak materialnie, jak i emocjonalnie.Niemają bezpośrednich powiązańz historyczną tożsamościąobszaru, w którymsięznaleźli, odbierająjedynie jego nowy wizerunek, stworzony przez rewitalizację iwłaśnie do nich adresowany - przesłanie nowoczesnej, funkcjonalnej iatrakcyjnej przestrzeni miejskiej.

Można zatem uznać, żekwestia integracjiludzi w przestrzeni jest podstawowym aspektem społecznego wymiaru procesu rewitalizacji. W przypadku „przybyszów” ich przystosowanie się i akceptowanie nowego miejsca iwarunków życia przebiegaza zwyczaj sprawnie. Zamieszkiwanie przez nich obszarów zrewitalizowanych przyczynia sięrównież doswoistego„uszlachetnienia” (gentrificatioii) tej przestrzeni. Koncepcja gentryfikacji, czyli działań dążących do uszlachetniania zdegradowanych fragmentów przestrzeni miejskiej poprzez zmianę populacji zamieszkującej, znana jestjuż od lat60. XXw.Interesujący opis historii tego zjawiskawraz z zestawieniem różnychkoncepcji, które próbują je wyjaśniać,pojawia się wielokrotnie w literaturze dotyczącej społecz nych aspektów problematyki miejskiej(Atkinson, Bridge 2005; Kaczmarek2004;Lees, Slater,Wyły 2008; Maginn 2004; Moore, Scott 2005; Moulaert 2000; Paleń 1984; Patillo 2007). Jednak niewątpliwie efektem tegorodzaju działaniastaje się całkowita zmiana populacji zamieszkującej podlegające uszlachetnieniu fragmenty miasta, czyli elimi nacjabiednych. W przypadku procesu rewitalizacji natomiast obie grupy żyją wciąż razem, obok siebie, w tej samej przestrzeni. Harmonijne realizowanie tego procesu powinno więc ponad wszelką wątpliwośćzmierzać do konsekwentnego eliminowania tzw. obszarów wykluczenia społecznego powstających w przekształcanych kwartałach. Tworzą je ci, którzy bez pomocy zewnętrznej niepotrafią znaleźć się w nowychwa runkach istniejących w zmienionym miejscu.Wielu badaczyanalizujących społeczny aspektprzekształceńprzestrzenimiejskiej podejmuje tę kwestię wskazując jej wagę w skuteczności realizowanych procesów (Atkinson, Bridge2005;Brindley,Rydin, Sto- ker 1996;Carley 2002; Kaczmarek 2005; MacLaran 2003;MacCarthy 2007; Mangen 2004;Nelson, Sanchez, Dawkins 2007;Savitch, Kantor 2004).Istnieje więc konieczność spójnego i planowego działania,które pomożelokalnej społeczności zaakceptować ideę rewitalizacji,aby odbierała onaówproces jako przede wszystkim doniejadresowany i aby mogła w pełni korzystaćzjego rezultatów.

W tym ujęciu krajobraz miejski, będąc odzwierciedleniem procesu rewitalizacji, a więc modernizacji przestrzeni miejskiej, odbierany jest w różnych kontekstach. Stanowiąone punkt odniesieniaprzy ocenie dokonanychprzekształceńipowinny być ztej racji identyfikowane ze szczególną uwagą. W aspekcie kontekstów krajobrazu miejskiego możemy wskazać te, które wynikają zrelacji lokalizacjii pozycji

(7)

poszczę-gólnych grup społecznych, zaangażowanych w proces rewitalizacji i doświadczających jego efektów. Znajdą się tutaj: mieszkańcy miasta, użytkownicy nowego zagospodaro wania przestrzeni, przybysze - turyści, inwestorzy, władze lokalne, a także społeczność wykluczonych. Wspólnym elementem łączącym te grupy jest nowe zagospodarowanie zrewitalizowanego obszaru, czyli jego przeznaczenie.

Funkcjonowanie zrewitalizowanej przestrzeni generuje również drugą grupę kon tekstów, które wynikają z powiązań pomiędzy grupami uczestników procesu będących następnie odbiorcami nowego krajobrazu miejskiego. Wskazać tutaj możemy: inicja torów zmian, organizatorów przestrzeni miejskiej, beneficjentów walorów nowego zagospodarowania oraz przegranych. Każda z tych grup posiada odrębne oczekiwania wobec nowego krajobrazu i w różnym stopniu partycypuje w jego wykorzystaniu.

Istotnym wyzwaniem, które stoi obecnie przed badaczami, ale również i praktykami rewitalizacji, będzie wybranie i wskazanie porównywalnych parametrów, które pozwolą ocenić wpływ rewitalizacji na życie miasta w wymiarze ekonomicznym, przestrzennym i społecznym. Postulatywne do tej pory opracowania ogólne nabierają innego wymiaru - wskazują pozytywy i piętnują negatywy coraz częściej na podstawie szczegółowych studiów zrealizowanych projektów w różnych miastach europejskich i północnoame rykańskich.

Harmonijne realizowanie tego procesu powinno więc ponad wszelką wątpliwość zmierzać do konsekwentnego eliminowania tzw. obszarów wykluczenia społecznego w przekształcanych kwartałach. Tworzą je ci, którzy bez pomocy zewnętrznej nie po trafią znaleźć się w nowych warunkach powstających w zmienionym miejscu. Istnieje więc konieczność spójnego i planowego działania, które pomoże lokalnej społeczności zaakceptować ideę rewitalizacji, aby odbierała ona ów proces jako przede wszystkim do niej adresowany i aby mogła w pełni korzystać z jego rezultatów. Powinna to być zatem rewitalizacja społecznie odpowiedzialna, która uwzględnia potrzeby i oczekiwania różnych grup społecznych, dąży do zachowania zróżnicowanej struktury społecznej na obszarze, integruje terytorialnie zróżnicowaną społeczność, a także daje szansę ko- abitacji, czyli organizuje wspólnotę w przestrzeni, inaczej mówiąc - kształtuje miejski krajobraz inkłuzywny.

Bibliografia

Adams D.,WatkinsC., 2002, Greenfields, Brownfields and Housing Development, Blackwell Publishing,

Oxfbrd.

AtkinsonR., BridgeG.,2005, Gentrification ina Global Context. The New Urban Colonialism,Routledge/ Taylor & Francis Group,London-New York.

Berry J„ McGreal S.,DeddisB. (eds.), 1993, Urban Regeneration. Property InvestmentandDevelopment,

Chapmann and Hall,London.

Brindley T., Rydin Y., Stoker G., 1996, Remaking Planning, Routledge,London.

Carley M., 2002, Urban Regeneration through Partnership: a Study inNinę Urban Regions in England, Wales and Scotland, PolicyPress, Bristol.

(8)

Imrie R., ThomasH. (eds.), 1999,British Urban Policy: an Evaluationofthe Urban Development Corporations, Sagę Publications,Thousand Oaks.

Kaczmarek S., 2001, Rewitalizacja terenów poprzemysłowych.Nowy wymiarw rozwoju miast, Wyd. Uni wersytetuŁódzkiego, Łódź.

Kaczmarek S„ 2004,Urban Landscape and Quality ofLife in Residential Areas, [w:] I. Sagan, M. Czepczyński

(red.), Featuring the QualityofUrban Life in Contemporary Cities ofEastern and Western Europę, Bogucki

WydawnictwoNaukowe, Poznań-Gdańsk.

KaczmarekS., 2005, The Space of Exchange:Revitalisation of PostindustrialAreas in ModernCities, [w:]

Y. Murayama, G. Du (eds.),Cities inGlobalPerspective: Diversity and Transition, Rikkyo University with IGU Urban Commission, Tokyo.

Lees L., Slater T., WyłyE.K., 2008, Gentrification,Routledge/Taylor & Francis Group, New York.

LorensP.,2007, Rewitalizacja miast w Polsce. Pierwsze doświadczenia, Urbanista, Warszawa.

MacCarthy)., 2007, Partnership, Collaborative PlanningandUrbanRegeneration, Ashgate, Aldershot.

MacLaranA. (ed.), 2003,Making Space: Property Development and UrbanPlanning, Arnold Publication, London.

Maginn P.J., 2004, Urban Regeneration, Community Power and the (Injsignificane of 'Race’, Ashgate,Alder shot.

Mangen S.P., 2004, SocialExclusion and Inner City Europę. Regulating UrbanRegeneration, Palgrave

Mac-millan, Handmills.

Moore N., Scott M., 2005,Renewing UrbanCommunities: Environment, Citizenship andSustainability in Ireland,Ashgate, Aldershot.

Moulaert E,2000, Globalization and Integrated Area Development in European Cities, Oxford University Press,Oxford.

Nelson A.C.,SanchezT.M., DawkinsC.J., 2007, TheSocial Impact ofUrbanContainment, Ashgate,Bur lington.

PaleńJ.J., 1984, Gentrification,Displacement and Neighborhood Revitalization,State University of New York Press, Albany.

Patillo M.E.,2007, Blackon the Błock: thePolitics ofRace and Class in theCity, Universityof Chicago Press, Chicago.

Roberts P.,SykesH. (eds.),2008,Urban Regeneration. AHandbook, Sagę, London.

SavitchH.V.,KantorP., 2004, Cities in theInternationalMarketplace,thePoliticalEconomy ofUrban Deve-

lopmentin NorthAmerica and West Europę,Princeton University Press, Woodstock.

Topczewska T., 2005, Rewitalizacja miasta, działaniasamorządów lokalnych, Instytut Gospodarki Prze strzennej i Mieszkalnictwa,Warszawa.

Urban regeneration, 1995, H.M.S.O., London.

REWITALIZACJA I KRAJOBRAZ MIEJSKI - KWESTIA SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI

ABSTRAKT: Procesy rewitalizacyjne terenów poprzemysłowych - przeprowadzane w Europie coraz liczniej

- przekształcająkrajobraz miejski. Zmiany te mają charakter wielowymiarowy:materialny, funkcjonalny, społecznyisymboliczny. Nowy krajobrazzrewitalizowanychfragmentówmiastaodbieranyjestkontekstu - alnieprzez mieszkańców i użytkowników. W artykule omówione zostaną relacje bezpośrednie i pośrednie

występujące w krajobrazie miejskim zrewitalizowanych terenów poprzemysłowych.Napodstawie wybranych

studiówprzypadku zaproponowany zostaniemodel wykorzystania tego typuanaliz domonitoringu i oceny skutecznościdokonanej rewitalizacjiwkontekście jejspołecznej odpowiedzialności.