396
R E C E N Z JEnia rów nież autor ciekawej postaci podkanclerzego i ,jksię-dzaчраtrrioty” Franciszka Krasińskiego, który um iał mieć w łasn e zdanie i zachować zasadniczą uczciwość (przy w ielkiej tolerancyjności). Zamiast „Mentowato” winno być „M entovato” (s. 87). ProspeT Provana nie był Polakiem , lecz Włochem osiadłym w Polsce (s. 153), zamiast „U rlich” m a być „Ulrich” <s. 154), Kasper Kłodziński n ie był chyba starostą „oleśnickim ”, ale błońskim (za A. Bonieckim, s. 201).
Najpow ażniejszym brakiem książki jest chyba niejasne i pruderyjne potrak tow anie choroby w enerycznej Zygmunta Augusta (s. 28 n., 196, 19®, 203), który zmarł w praw dzie na gruźlicą, ale całe dziesięciolecia dręczyły go dolegliwości w eneryczne, które nazyw ano też chyba euiem inistycznie podagrą. Coś tu skre śliła redakcja, bo na s. 198 w spom ina Cynarski, że jiuż dawniej tłum aczył, iż Barbara Radziw iłłówna nie zaraziła króla, lecz się w tekście nie doszukałem. W każdym razie ostatni z Jagiellonów był bezpłodny najprawdopodobniej z po wodu choroby wenerycznej (jakiej?). Moim zdaniem syfilis poczynając od Jana Olbrachta i kardynała Fryderyka Jagiellończyka * zniszczył dynastię Jagiellonów, Wazów i S ob iesk ich 5; niezdrowie Zygmunta A ugusta wym agałoby w ięc specjalnej i w nikliw ej monografii. Gdyby nie w ym arły trzy nasze dynastie, nie byłoby może rozbiorów Polski.
Z drobiazgów „Nibschitz” (s. 34) powinien być nazyw any za PSB Nipszycem, nie był on czystej krwi Niem cem . Starosta żmudzki „Maciej Janowicz” (s. 40) to znów raczej Maciej W ojciechowicz Janowicz Kłodzko*. Oddawanie przez autora tekstów staropolskich jest nieraz niekonsekw entne: m ieszanina transkrypcji z trans literacją (s. 115, 116, 174).
Mimo w szystkich krytycznych uwag książka S. Cynarskiego stanowi dzieło dużej w agi. Jest to bardzo cenne podsumowanie faktów, jakie w końcu X X stu lecia znam y o ostatnim z Jagiellonów (z w yjątkiem może jego stanu fizycznego). Brak też w książce jakiegokolw iek w odolejstw a, a nawet niektóre m yśli zostały wyrażone w sposób zbyt skondensowany.
W acław Urban
Jacqueline B o u c h e r , La cour de Henri III, Editions Ouest-Fran- ce, Rennes 1986, s. 218.
Książka Jacqueline B o u c h e r interesuje nie tylko dlatego,, że w roku 1989 m ija czterysta lat od śm ierci króla Francji i Polski, co przypomina ciek aw y epi zod -panowania W alezjusza w naszym kraju. Dwór pozwala obserwować różne dziedziny życia politycznego, ustrojowego, społecznego i religijnego oraz kultural nego ów czesnej Francji. Autorka podkreśla, iż król był centralną postacią dworu i punktem odniesienia dla w szystkich układów funkcjonowania państwa. Postać Henryka W alezego, mimo licznej na jego temat literatury publicystycznej \ z na szego pierwszego bezkrólewia, nie jest czytelnikow i polskiem u zbyt dobrze znana. N ajczęściej podkreśla się jego odm ienność w sposobie bycia, kultury czy ubioru.
4 Opis choroby tego ostatniego przekazał pierwszy nasz wenerolog Maciej M iechowita (an. 1523).
• S yfilis do stadła Sobieskich w niósł Jan „Sobiepan” Zamoyski, pierwszy mąż królow ej Marysieńki.
• J. W o l f f , Senatorow ie i dygn itarze W ielkiego K sięstw a L itew skiego 1386 —1795, Kraków 1686, s. 92, 338.
1 Pism a polityczn e z czasów pierw szego bezkrólew ia, wyd. J. C z u b e k , Kra ków 1906.
R E C E N Z JE
397
K r ó tk ie p a n o w a n ie W ale zeg o w P o lsce i jeg o p o ta je m n a u c ie c z k a s p r z y ja ły po w s ta n i u n e g a ty w n e g o s te r e o ty p u . I n te r e s u ją c a b io g r a fia H e n r y k W ale zeg o p ió ra S ltan isław a G r z y b o w s k ie g o, p r a c a M a c ie ja S e r w a ń s k i e g o o p o ls k im e p iz o d z ie W alezego, e s e j J a n u s z a T a z b i r a w „P o c z c ie k ró ló w i k s ią ż ą t p o l s k ic h ” , czy w c z e śn ie jsz a p r a c a W in c e n te g o Z a k r z e w s k i e g o * — są to cen n e, a le i n ie lic z n e p r a c e p r z y b liż a ją c e tą p o sta ć w sp ó łc z e s n e m u c z y te ln ik o w i.
H e n ry k II I w k sip ż c e J a c q u e lin e B o u c h e r ja w i się ja k o w ład ca; o rzadkilch w ła ś c iw o ś c ia c h d u c h a , w s z e c h s tro n n ie u ta le n to w a n y , m a ją c y o g ro m n e m o żliw o ści in te le k tu a ln e , a ta k ż e (w ibrew sc h e m a to m p o ls k ie j h is to r io g r a f ii k r e u j ą c e j tę p o s ta ć n a czo ło w eg o p r z e d s ta w ic ie la k o n tr r e f o r m a c ji) w ła d c a r a c z e j to le r a n c y jn y . O so b a k r ó la p r z e d s ta w ia n a je s t z p e w n ą dozą m e la n c h o lii — b y ł to w s z a k o s ta tn i p a n u ją c y z r o d u W a le z ju sz y . O sią g n ię c ia p o lity c z n e i z a b ie g i z m ie rz a ją c e do o s ła b ie n ia ro li s ta r y c h ro d ó w sz la c h e c k ic h a w z m o c n ie n ia w ła d z y k ró la n ie m o g ły w ięc sta ć się sc h e d ą d la jeg o p o to m s tw a . P o s ta ć k ró la , m im o p r z y z n a n ia m u n a le ż n e g o , g łó w n e g o m ie js c a w s tr u k tu r z e d w o ru , n ie p r z e s ła n ia o b ra z u cało ści. P o za o so b ą H e n r y k a b a d a n ia a u to r k i p o szły w k ie r u n k u o k r e ś le n ia w e w n ę trz n y c h u k ła d ó w is tn ie ją c y c h n a d w o rz e ; jeg o w p ły w u n a w ła d z ę , w p ły w u w ła d ż y p a ń s tw o w e j n a fu n k c jo n o w a n ie d w o ru . K o le jn e ro z d z ia ły z a w ie r a ją r o z w a ż a n ia n a t e m a t ż y c ia w e w n ę trz n e g o d w o ru . J e d e n z n ic h z a s ta n a w ia się czy o p ła c a ło s ię p r z e b y w a ć n a d w o rz e . A u to r k a p o r ó w n u je d w ó r do w ie lk ie g o ta r g o w is k a , n a k tó ry m w s z y s tk o m o ż n a k u p ić i p r a w ie w sz y stk o sp rz e d a ć . K o n k lu d u je , że d ro g a a w a n s u p o p rz e z d w ó r b y ła c z ę s ta i o p ła c a ln a , i to n ie je d y n ie d la s y n ó w s ta r y c h ro d ó w s z la c h e c k ic h , a le ta k ż e dla p o to m k ó w sz la c h ty św ieżo n o b ilito w a n e j, b ą d ź w rę c z p leb eju S zy . A u to r k a z a u w a ż a o g ro m n y w p ły w k u lt u r y w ło s k ie j n a d w ó r H e n r y k a I I I ; p o św ię c a te ż c a ły ro z d z ia ł a n a liz ie je j o d d z ia ły w a ń , p o z y ty w n y c h i n e g a ty w n y c h . P rz e c h o d z i s tą d do ro z w a ż a ń n a te m a t ży cia in te le k tu a ln e g o d w o m . J e s t to c h y b a n a jc ie k a w s z a część p ra c y B o u c h e r. A u to rk a w n ik liw ie w id z i n ie ty l k o b o g a c tw o p rz e m ia n in te le k tu a ln y c h ; d o s trz e g a ró w n ie ż sz e re g w e w n ę trz n y c h sp rz e c z n o śc i i z ró ż n ic o w a ń . C e n ą w y ra fin o w a n e g o ży cia in t e le k tu a ln e g o d w o ru b y ło z je d n e j s tro n y tw o rz e n ie się b a r ie r y m ięd zy ż y c ie m u m y s ło w y m te g o ś ro d o w i s k a a ż y cie m in te le k tu a ln y m re s z ty sp o łe c z e ń s tw a ; z d ru g ie j s tro n y d w ó r b y ł m ie j sc e m o tw a r ty m d la k a r ie r y lic z n y c h lu d z i p ió ra : lite r a tó w , h is to ry k ó w , p u b lic y stó w , filo zo fó w . O w a o tw a rto ś ć b y ła , z d a n ie m a u to r k i, d z ie łe m i z a s łu g ą p o lity k i k ró le w sk ie j, k tó r a z n a jd o w a ła m ie js c e w ż y c iu in te le k tu a ln y m d w o ru ró w n ie ż d la lu d z i n ie b ę d ą c y c h p r a w d o p o d o b n ie sz c z e ry m i c h rz e ś c ija n a m i (m a m tu n a m y ś li m.Łn. J a n a B o d in a).
Z ło żo n o ść ży cia relig ijn eg o · F r a n c j i X V I s tu le c ia , w o jn y r e lig ijn e , g łę b o k ie z a k o rz e n ie n ie p o lity k i w k w e s tia c h w y z n a n io w y c h , z n a jd u je te ż o d z w ie rc ie d le n ie na d w o rz e . H e n r y k II I, s p o tw a r z a n y i k r y ty k o w a n y w h is to r io g r a f ii f r a n c u s k ie j, w g ru n c ie rz e c z y sw o im d z ia ła n ie m w s p r a w a c h w ia r y p rz y g o to w a ł g r u n t p o d p o g łę b ie n ie się, u z e w n ę trz n ie n ie się ży cia re lig ijn e g o w e F r a n c ji. W k o n s e k w e n c ji jeg o d z ia ła n ia m i li ta r n e w w o jn a c h r e lig ijn y c h są m n ie j is to tn e z p e rs p e k ty w y h is to ry c z n e j n iż — z d a n ie m a u to r k i — p o g łę b ie n ie się w ia ry , je j u d u c h o w ie n ie i p e w n e g o ro d z a ju in te le k tu a liz a c ja , ja k ie d o k o n a ły się d z ię k i p a n u ją c e m u .
W k o n k lu z ji B o u c h e r u k a z u je p o z y ty w n e o d d z ia ły w a n ie d w o ru w ży c iu p o li ty c z n y m i r e lig ijn y m e p o k i. S tw ie r d z a też, że o d k ry c ie to d la n ie j s a m e j b y ło z a sk o c z e n ie m .
* W . Z a k r z e w s k i , P o ucieczce H enryka. D zieje bezkrólew ia 1574— 1575
K ra k ó w 1878; M. S e r w a ń s k i , H enryk III W alezy w P olsce, K ra k ó w 1976
J . T a z b ir, H enryk W alezy, [w :] P oczet k rólów i książąt polskich, W a rs z a w a 1978
398
R E C E N Z JEK s ią ż k a je s t c e n n a n ie ty lk o ze w z g lę d u n a tre ś c i; in te r e s u ją c y w y d a je się też je j u k ła d w e w n ę trz n y . P ie r w s z y ro z d z ia ł d o ty c z ą c y k ró la i d r u g i p re z e n tu ją c y s t r u k tu r ę d w o ru , p rz y b liż a ją c z y te ln ik o w i u k ła d y w e w n ę trz n e i z e w n ę trz n e , ja k ie d a w a ły g r u n t d la p rz e ja w ó w jeg o d z ia ła ln o ś c i, a ta k ż e łą c z y ły to śro d o w isk o ze ś w ia te m z e w n ę trz n y m . K o le jn e ro z d z ia ły d o ty c z ą ró ż n y c h d z ie d z in d z ia ła ln o ś c i d w o ru : ży cia u m y sło w e g o , re lig ijn e g o , k u ltu ra ln e g o , a ta k ż e d w o ru ja k o m ie js c a z e tk n ię c ia się p r z e d s ta w ic ie li ró ż n y c h ś ro d o w isk sp o łe c z n y c h i p o lity c z n y c h . D w ó r p r z e d s ta w io n y je s t ta k ż e ja k o m ie js c e k a r ie r y , p o z y s k a n ia d o b re g o s ta n o w is k a , a le ta k ż e s p r z e d a n ia m o żliw o ści w ła s n e g o ta le n tu . N a su w a to re f le k s je co do k o n ie c z n o śc i k o n f r o n ta c ji s y tu a c ji n a d w o rz e fr a n c u s k im z in n y m i d w o ra m i e u ro p e js k im i w ty m o k re sie . B r a k ta k ie g o p o ró w n a n ia je s t p o d s ta w o w y m m a n k a m e n te m p ra c y . J a k in te r e s u ją c e b y ły b y teg o ty p u k o n fr o n ta c je , s u g e r u je ch o ćb y z e s ta w ie n ie d a n y c h lic z b o w y c h s ta n u o so b o w eg o d w o ru fr a n c u s k ie g o p re z e n to w a n y c h p rz e z J a c q u e lin e B o u c h e r ze z n a le z io n y m i p rz e z S ta n is ła w a K u t r z e b ę w B ib lio th è q u e N a tio n a le , z a w a r ty m i w „ W y k azie u rz ę d ó w i słu ż b y d w o ru k ró le w s k ie g o w P o lsce z c z a só w H e n r y k a W ale zeg o ” . A u to r k a p o d a je , że w 1574 r. d w ó r fr a n c u s k i z a tr u d n i a ł 1064 d w o rz a n , p oza 312 d w o rz a n a m i z a jm u ją c y m i się o rg a n iz a c ją p o lo w a ń i n ie w lic z a ją c do te j su m y ta k ż e ż o łn ie rz y z g w a r d ii k ró le w s k ie j. D a n e te d o ty c z ą je d y n ie d w o ru H e n ry k a II I , d w ó r k ró lo w e j m a tk i to n a s tę p n y c h 435 osób (d a n e z 1578 r.), a w 1575 r. lic z b a d w o rz a n k ró lo w e j L u iz y w y n o s iła 297 osób (s. 40). W m o m e n c ie u c ie c z k i W ale zeg o z R z e c z y p o sp o lite j liczb a u rz ę d n ik ó w o p ła c a n y c h ze s k a r b u k ró la w y n o s iła 66 osób, nie w lic z a ją c w to F ra n c u z ó w p r z y b y ły c h z k ró le m czy te ż osób czaso w o p rz e b y w a ją c y c h n a d w o rz e , n ie u tr z y m y w a n y c h je d n a k z k ie s y k ró le w s k ie j, a n i o d d z ia łó w p r z y b o c z n y c h s. Z n a n e p o ls k im h is to ry k o m ,A r ty k u ł y m a r s z a łk o w s k ie d w o ru k r ó l a S te f a n a B a to re g o ” * z s ie rp n ia 1576 r . z d a ją się su g e ro w a ć su ro w o ść , sk ro m n o ść i p o w śc ią g liw o ść w ży ciu d w o ru p o ls k ie g o te j e p o k i. N ie w y d a je się to b y ć je d y n ie r e a k c ją n a o s tro k r y ty k o w a n ą p o d czas p ie rw sz e g o , a n a w e t jeszcze i d ru g ie g o b e z k ró le w ia , d z ia ła ln o ś ć d w o ru Z y g m u n ta A u g u s ta , ra c z e j s u g e r u je ś w ia d o m ą p o lity k ę k ró le w s k ą . N ie do p o m y ś le n ia w y d a je się b y ć w e F r a n c ji, w ś w ie tle p ra c y B o u c h e r, s y tu a c ja ja k a m ia ła m ie js c e n a d w o rz e p o ls k im w r o k u 1578, k ie d y w z w ią z k u z b r a k ie m tłu m a c z a tu r e c k ie g o ( J a n Z a m o y sk i b y ł c h w ilo w o n a d w o rz e n ie o b e c n y ), k ró l m u s ia ł p o słom o d p o w ia d a ć po w ę g ie rs k u 6.
P r a c a B o u c h e r o p a rta je s t n a sz e ro k ie j b a z ie ź ró d ło w e j. Z w ra c a u w a g ę z w ła s z cza k o re s p o n d e n c ja K a ta r z y n y M e d y c e js k ie j, H e n ry k a II I i je g o ż o n y L u izy . A u to r k a o p a rła się ta k ż e n a p u b lic y s ty c e b a d a n e g o o k re s u , a ta k ż e n a d z ie ła c h X V I- i X V II-w ie c z n y c h h is to ry k ó w , filo zo fó w i p is a rz y , z w łaszcza p u b lic y stó w z a jm u ją c y c h się k w e s tia m i re lig ijn y m i. B ib lio g ra fia w y k o rz y s ta n y c h p ra c w sp ó ł c z e sn y c h h is to ry k ó w f r a n c u s k ic h je s t im p o n u ją c a , je s t te ż c e n n ą w s k a z ó w k ą d la b a d a c z y p o ls k ic h z a jm u ją c y c h się s to s u n k a m i fr a n c u s k o -p o ls k im i w d ru g ie j p o ło w ie X V I w.
Ewa D ubas-U rw anow icz » W ykaz u rzędów i słu żby dw oru królew skiego w Polsce z czasów H enryka W alezego, w y d . S. K u t r z e b a , K ra k ó w 1902.
1 A r ty k u ły m arszałkow skie dw oru króla Stefana Batorego, W arszaw a 16 aug. 1576, [w :] Źródła d ziejo w e t. IV , w y d . A. P a w i ń s к i, W a rs z a w a 1877, s. 53— 57. 5 L ist od jednego przyjaciela od dw oru do pana m arszałka koronnego, P rze m y śl 1 październ ika 1578, [w :] S p ra w y w ojenne króla Stefana Batorego, w y d .
I. P o l k o w s k i , A cta historica t. X I, K ra k ó w J887, s. 145 n. (a u to re m te g o listu
