F ran cesco Q u a r a n t a , Preti sposati nel medioevo. C inque apologie, Piccola bib lio teca teologica, 53, C lau d ian a, T o rin o 2000, s. 148.
Celibat nie stanowi! jednego z aspektów pierwotnych kapłaństw a chrześcijańskiego, w swojej istocie istnieje od drugiej połowy X I w. i przypisany jest chrześcijaństwu zachodniemu. W ielka reform a Kościoła, nazwana później reform ą gregoriańską, dążyła do uzdrowienia m oralnego kleru, koncentrując się początkowo na dwóch ważnych problem ach: symonii i nikolaityzmie, czyli właśnie związkach małżeńskich bądź konkubinacie księży. Słynny spór o inwestyturę, który przyćmił pozostałe postulaty reform atorskie obozu gregoriańskiego, w rzeczywistości wybuch! dopiero po 1075 r.; początkowo p apieże-reform atorzy i ich stronnictwa skupiali się na odnowie obyczajowej Kościoła, a zwłaszcza kleru. W alka z symonią generalnie nie wywołała aż tak wielkich dyskusji i kontrowersji, jak zakaz zawierania małżeństw przez kapłanów. W okół nikolaityzmu toczyła się zażarta dyskusja, powstały liczne pisma polemiczne; kilkom a z nich zajął się bliżej autor prezentow anej pracy.
Francesco Q u a r a n t a zamieści! w swojej książce pięć opatrzonych kom entarzem tłum aczeń tekstów, broniących praw a kapłanów do życia w związkach m ałżeńskich. Są to teksty autorów zarówno łacińskich, jak też greckich, pochodzące z okresu od połowy X I aż po początek wieku X III; wyrażają one w barwny i różnorodny sposób opozycję wobec gruntow ania się nowego zwyczaju, jakim był celibat. Pierwszym z nich jest napisany w 1060 r. list biskupa Ulryka z Imoli, adresowany do papieża M ikołaja II, w którym au to r krytykuje uchwalony na soborze rzymskim w 1059 r. kanon, wymierzony przeciw „sekcie” nikolaitów. Ulryk polemizuje w nim m.in. z poglądam i Piotra Dam ianiego, który twierdził, że walka z małżeństwami i konkubinatam i księży jest jednocze śnie w alką o odnowę m oralną ludzi Kościoła. Z kolei biskup uznał, że zakaz związków z kobietam i prowadzi, paradoksalnie, do odw rotnego rezultatu: gdy zamknie się ludziom Kościoła drogę realizowania swojej seksual ności w sposób legalny i naturalny, będą się mnożyć wśród kleru zachowania niem oralne i perwersyjne, chociaż by tak zwalczana przez Dam ianiego sodomia. Kolejnym źródłem jest anonimowy trak tat francuski powstały około roku 1078. W śród licznych argum entów a u to ra zwraca uwagę problem dzieci kleru. A nonim wymie nia w swoim dziele liczne przykłady takich dzieci, które potem same wybierały drogę kariery duchownej; w końcu przywołuje księgę oficjalną Kościoła Rzymskiego, czyli Liber pontificalis, w którym figuruje wielu papieży — synów kapłanów i biskupów. Ostatnim tekstem łacińskim jest fragm ent powstałej pod koniec X I w. kroniki Landulfa Historia Mediolanensis. W e fragm encie tym archidiakon G ibert odpiera zarzuty patarii przeciw żonatym kapłanom , potępia też przem oc fizyczną, która dotknęła wielu żyjących w związkach z kobie tam i księży. Q uaranta przetłumaczył także i skomentow ał dwa źródła greckie. Pierwszym z nich jest obrona małżeństw kapłańskich, napisana przez anonimowego scholiastę italo-greckiego, drugim zaś fragm ent traktatu M ikołaja z O tranto, który w śród licznych błędów Kościoła łacińskiego wymienia obowiązkowy celibat. Dodajmy, że dzieło to zostało napisane w X III w., a więc kiedy celibat był już w Kościele norm ą obowiązkową i niemalże naturalną.
Sposób prowadzenia polemiki przez obrońców praw a księży do zawierania małżeństw jest podobny, jak w przypadku innych problem ów reform y gregoriańskiej. Autorzy powołują się przede wszystkim na autorytet przeszłości, cytują Pismo Święte, Ojców Kościoła, statuty synodalne. Dodajmy, że z podobnego instrum entarium korzysta! też obóz reform atorski, polemizujące ze sobą strony wybierały więc wygodne dla siebie cytaty, odpowiednio je kom entując. Obrońcy nikolaityzmu utrzymywali, że celibat jest sprzeczny z n atu rą i prowadzić może do dewiacji, ponieważ seksualność leży — z woli Boga — w naturze każdego człowieka. Poza tym kapłani powinni pokazać, że potrafią kierow ać rodziną, chronić ją i uduchawiać, tylko wtedy m ogą dobrze opiekować się wiernymi. Pojawia! się też argum ent, że wszyscy chrześcijanie, jako dzieci Boże, otrzymali godność kapłańską; nie m ożna więc dzielić „kapłanów” na tych, którym wolno zawierać m ałżeństwa i żyjących w celibacie. Przywo ływano także praktykę kościoła antycznego, w którym do grona kleru przyjmowano jedynie dwie kategorie mężczyzn: żonatych albo tych, którzy złożyli ślub wiecznej czystości.
Niezwykle interesująca jest druga część pracy, w której au to r prześledzi! długą drogę (od czasów chrze ścijaństwa antycznego), jaka była potrzebna, aby zrodziła się norm a celibatu obowiązkowego. Z daniem Q uaranty narodziny zakazu wyświęcania żonatych wzięły się z połączenia dwóch ideologii — antyseksualnej i antymałżeń- skiej („Le radici della polem ica”, s. 79-135). Aby pokazać, że problem m ałżeństwa księży jest ciągle żywy
i komentowany, zamieścił autor w apendyksie powstały w 1981 r. list pasterski m etropolity Gortyny i M egalopo lis T heophilosa Kanavosa, traktujący o ważnej roli m ałżonek kapłanów.
К S.
„T eki G d a ń sk ie ”, p o d red. W a ld e m a ra J a r o s z e w i c z a , t. I, W yd. O d d ział P om orski K atolickiego Stow arzyszenia „C ivitas C h ristia n a ” , G d a ń sk 1999, s. 139.
Periodyk wydawany jest przez grupę gdańskich historyków średniego i młodego pokolenia, skupionych wokół Ośrodka E dukacji Morskiej i studium doktoranckiego przy Katolickim Stowarzyszeniu „Civitas Christia n a ” w Gdańsku. Poświęcony m a być dziejom G dańska i Pom orza, ze szczególnym uwzględnieniem związków z Bałtykiem i M orzem Północnym. W tom ie pierwszym znalazły się artykuły poświęcone dziejom floty gdańskiej w X V I w. (Tadeusz G ó r s k i), historii Twierdzy Wisłoujście (Zdzisław В a 1 e w s к i) i jej „życiu powszedniem u” (A ntoni R om uald C h o d y ń s k i ) . Dalej przedstawiono kilka fragm entów z historii Gdańska: najazd G dań szczan na przedmieście Stare Szkoty w 1653 r. p ióra Sławomira K o ś c i e l a k a , dzieje Podkom isariatu Naczelnej Rady Ludowej w G dańsku w okresie kształtowania się władzy polskiej na Pom orzu w latach 1918-1920 i sylwetki ludzi, którzy byli tu czynni pióra Józefa B o r z y s z k o w s k i e g o , rolę duchowieństwa w krzewieniu polskości w W olnym Mieście G dańsku pióra Joanny O 1 b e r t. H istorii powojennej dotyczy szkic o księżach pallotynach w Gdańsku-W rzeszczu p ióra P iotra S z c z u d l o w s k i e g o oraz studium na tem at Straży Granicznej w G dań sku w latach 1990-1991, przedstawione przez G rzegorza G o r y ń s k i e g o . Bardzo ciekawe m ateriały zaprezen tow ała Justyna J e l l o n e k , przedstawiając inwentarz pośm iertny proboszcza z Nowej Cerkwi na Pom orzu z połowy X V III w. i na jego podstawie starając się odtworzyć w arunki bytowe kleru parafialnego w tej dobie. Andrzej G r o t h zajął się m ało znaną sprawą rybołówstwa w Z atoce Puckiej w X V I-X V III w. Zam ykają ten tom dwa artykuły dotykające problem ów związków G dańska z Bałtykiem i M orzem Północnym. W pierw szym Piotr Tadeusz G ó r s k i przedstawia Rygę jako centrum floty I Rzeczypospolitej, w drugim Joanna van V e e n - T a l i p s k a omawia organizację opieki społecznej w miastach Niderlandów w X V II w. T en ostatni artykuł o piera się na rezultatach publikacji historyków holenderskich i belgijskich głównie z ostatnich kilkunastu lat, udostępnia je więc pośrednio polskim badaczom zagadnienia.
Nowy periodyk jest niewątpliwie inicjatywą bardzo pożyteczną. N a pewno pobudzi środowisko historyków gdańskich młodszego pokolenia do intensywniejszej twórczości, ułatwiając publikację prac powstałych na marginesie rozpraw magisterskich czy doktorskich. Miejmy nadzieję, że po tom ie pierwszym pójdą następne.
M .B .
A n n a D u n in -W ąso w icz, D ie Verm essung von D o r f u n d F lur in den L ä n d e rn der polnischen K rone vom 16. bis in das 18. Jahrhundert. M it ein e m G eleitw o rt u n d R e g iste r von H a ra ld W i 11 h ö f t, S crip ta M e rc a tu ra e V erlag, S ieg en er A b h a n d lu n g en z u r E n tw icklung d e r m a te riellen K u ltu r t. X X IX , St. K a th arin en 2000, s. 454.
Jest to uzupełniona i rozszerzona wersja polskiego wydania, które ukazało się pod tytułem „Pomiary gruntu w Koronie w X V I-X V II wieku. Próba ustalenia wielkości ról chłopskich na ziemiach polskich” (W arsza w a 1994). Historyczna m etrologia jest dyscypliną ostatnio bardzo szybko się rozwijającą. W 1971 r. powstała organizacja międzynarodowa skupiająca specjalistów z tej dziedziny (Com ité International pour la M etrologie
