Skład zawodowy magistratu przeworskiego w latach 1600-1650 na tle struktury zawodowej i społecznej miasta

Skład zawodowy magistratu przeworskiego w latach

1600-1650 na tle struktury zawodowej i społecznej miasta

O 'społecznym obliczu władz miejskich w Rzeczypospolitej przedroz­

biorow ej pisano w iele. Natomiast do rzadkości należą prace 'traktujące o zawodow ym 'składzie rad i ław miejskich.

Z p ozycji poświęconych temu ‘zagadnieniu wym ienić można cenną roz­ praw ę J. R i a b i n in a o składzie zawodowym rady miejskiej Lublina w X V I I w., zawierającą w ykaz burmistrzów i rajców \ oraz dwa artyku­ ły M. J. M i к i o burmistrzach poznańskich 2 i kaliskich 3. W ykaz burmi­ strzów kaliskich z podaniem niekiedy w ykonyw anego przez nich zawodu opublikował rów nież K. S t e f a ń s k i 4. Analizę sikładiu osobowego władz m iejskich w Gnieźnie oraiz o'dpowiedž na pytanie, czyje interesy reprezen­ tował samorząd miejski w tym mieście przedstawił J. T o p o l s k i w jed­ nym z podrozdziałów redagowanej przezeń m onografii G n iezn a5. Nato­ miast trudno doszukać się odpowiedzi na pytanie, jaki był skład zawodo­ w y w ładz miejskich i czy odpowiadał on strukturze zawodowej społecz­ ności m iejskiej, naw et w tych rozprawach, które podają w yk a zy .burmi­ strzów, rajców i ław n ik ó w 16. Omówienia struktury zawodowej samorządu m iejskiego nie zawierają n aw et opracowania poświęcone wyłącznie d zie­ jom organizacji większych miast P o ls k i7.

1 J. R i a b i n i n, R a d a m ie js k a lu b elsk a w X V I I w ie k u , L u b l i n 1931.

2 M . J. M i k a , B u r m is t r z o w ie p o zn a ń scy w ie k u X V I , „ K r o n ik a m ia s ta P o z n a ­ n i a ” t. I V , 1947, n r 1, s. 37— 55.

3 M . J. M i k a, B u r m is t r z o w ie kaliscy od p o ło w y X V I d o X V I I I w ie k u , [ w : ]

O s ie m n a ś c ie w ie k ó w K a lisza. S tu d ia i m a te ria ły do d z ie jó w m ia sta K a lisza i re g io n u k a lisk iego p o d r e d . A . G ie y s z to r a t. I I I , K a l i s z 1962, s. 105— 118.

4 K . S t e f a ń s k i , M ie s z c z a ń s tw o k a lisk ie w X V I w . O b r a z y p rzeszłości,

K a lis z ,1933.

5 D z ie je G n ie z n a p o d r e d . J. T o p o ls k ie g o , W a r s z a w a 1965, s. 318— 319.

e S. K a r w o w s k i , M ia s to J a ro cin i je g o d zied zice, P o z n a ń 190.2; F . S k O r a ­

c z e w s k i , M a t e r y a ły d o h is to ry i , M iło s ła w ia , P o a n a ń 1919; J. P ę c k o w s k i ,

C h r z a n ó w m ia sto p o w ia t o w e w w o je w . k ra k o w sk ie m . M o n o g ra fia , C h irz an ó w 1934;

J. S t a n c z e w s к i, Z a r y s h istorii m ia sta W ą b rz e ź n a , w y d . 2, W ą b r z e ź n O 1935; А . К u - c z e r a, S a m b o rszcz y zn a . Ilu s tr o w a n a m o n o g ra fia m iasta S a m b o ra i e k o n o m ii s a m -

b o r s k ie j t. I— II, S a m b o r 1935— 1937; J. P e t e r , S z k ic e z p rz e s z ło ś c i m ia s ta k r e s o - w e g o , Z a m o ś ć 1947; K . B a r a n , T. B a r a n , L . W y r o s t e k , Z p rz eszłości m iasta N o w e g o T a rg u . W sześćsetn ą ro c z n ic ę u rzą d z e n ia m ia sta p rz e z k róla K a z im ie rz a W ie lk ie g o 1346— 1946, JNfowy T a r g 1948; H . P i s k o r s k a , O rg a n iz a c ja w ła d z i k a n ­ c e la rii m iasta T o ru n ia do 1793 r., „ R o c z n ik i T o w . N a u k o w e g o w T o r u n iu ” t . L I X , 1954, z. 2 [d r u k . 1956]; iM. Z a k r z e w s· k a - D u b a s o w a, P a r c z e w w X V — X V I I I w ie k u , L u b l i n 1962'; A . P r z y b o ś , M ia s to Jasło w latach 1648— 1772, S tu d ia z d z ie jó w Jasła i p o w ia t u ja s iels k ie g o p o d r e d . J. G a r b a c ik a , K r a k ó w 1964, s. 259— 298. 7 A . C h m i e l , O rg a n iz a c ja m ie js k a i c ech ó w , R. K r a k . t. V I , 1904, s. 41— 69; A . C z o ł o w e к i, P o g lą d na o rg a n iz a c ję i dzia ła ln ość d a w n y c h w ła d z m ie js k ic h

d o 1848 r., M ia s to L w ó w w ok re sie sa m orzą d u 1870— 1895, s. X X I — L X X X I V ;

S. E h r e n k r e u t z , Z d z ie jó w o rg a n iz a c ji m ie js k ie j S ta r e j W a rs z a w y , W a r s z a w a P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X , 1969, zesz. 2.

W ynika to z charakteru bazy źródłowej. Rzecz w itym, że pisarze m iej­ scy sporządzając spisy rajców, ławników i innych przedstawicieli samo­ rządu m iejskiego tylko w nielicznych przypadkach notowali ich zawód. Stąd też baidacz, k tó ry dąży do ustalenia Składu zawodow ego magistra­ tów miast, dawnej Rzeczypospolitej 'zmuszony jest przew ertow ać dziesiąt­ k i tomów akt miejskich, w których natrafić może ;na inform acje o głów ­ nych i pobocznych źródłach utrzymania członków rady i ławy. Dokład­ nego przebadania zawartości akt miejskich wym aga również ustalenie składu zawodowego ogółu mieszczan, gd yż zachowane rejestry poborowe tylko w nieznacznej części odzw ierciedlały istotny stan rzeczy.

M im o że dziejom Przeworska nie poświęcono dotychczas odrębnej m o­ nografii 8, bogaty m ateriał źródłow y do dziejów tego miasta skłonił mnie do podjęcia badań nad zaproponowanym tematem. Na materiał ten skła­ dają się zarówno źródła fiskalne nadające się do badań statystycznych, ja:k i m ateriały 'zawarte w księgach wójtowsko-ławniczych 9, kopiariuszu p rzy­ w ile jó w Przeworska 10 i w innych przekazach źródłowych, zawierających inform acje o zawodach wykonywanych p rzez mieszczan przeworskich.

Zachowane rejestry poborowe z la t 1515— 1651 u , jak wspomniałem w yżej, mie stanowią dostatecznej ibaizy dl'a ustalenia składu zawodowego mieszkańców Przeworska, głównie ize względu na tendencję w ład z m iej­ skich do pomniejszenia danych stanowiących podstawę opodatkowania lud­ ności m iejskiej. Niepełną przydatność rejestrów poborowych do badań statystycznych nad strukturą gospodarczą miast starałem się wykazać w pracach poświęconych rzemiosłu miejskiemu w ziem i bełskiej i w za­ chodniej części Rusi C zerw o n e j12. W ty m miejscu podam ty lk o kilka p rzy­ kładów dotyczących Przeworska, z (których w ynika niezbicie, że danym 19,13;. H . E i l e , P r a c o w n ic y m ie js c y w d a w n e j W a rs za w ie , [W a r s z a w a ] 1939; Z . F r o e h 1 i c h o w a, Z d z i e jó w org a n iz a cji w ła d z m ie js k ic h m . L u b lin a d o końca

X V I I w ., L u b l i n 1929; K . M e c h e r z y ń s k i , O m a g istra ta ch m ia st polsk ich , a w szc z eg óln ośc i m ia sta K ra k o w a , K r a k ó w 1845. 8 N ie c o s z c z e g ó łó w z d z ie jó w d a w n e g o P r z e w o r s k a d o s ta rc z y li w u b ie g ły m s t u ­ le c iu M . B a l i ń s k i i T. L i p i ń s k i (S ta ro ż y tn a P o lsk a p o d w z g lą d e m h is to ry c z ­ n y m , je o g r a f ic z n y m i s ta ty s ty c z n y m opisana t. II, cz. 1, W a r s z a w a 1844, s. 659— 662), n ie z n a n y a u to r n o ta tk i w S ło w n ik u g e o g r a fic z n y m K r ó le s t w a P o ls k ie g o (t. I X , W a r ­ s z a w a 1888, s. 183— 186) o ra z J. Ł e p к o w s k i w a r t y k u le o P r z e w o r s k u z a m ieszczo ­ n y m w „ T y g o d n ik u l i lu s t r o w a n y m ” r. 1866. K rótk ii z a r y s d z ie jó w P r z e w o r s k a z a m ie ś c ili o statn io w p r z e w o d n ik u p o P r z e w o r s k u F r . M ł y n e k i J. B e n b e n e k (P r z e w o r s k i ok olice, W a r s z a w a 1960).

9 K s ię g i s ą d u w ó jt o w s k ie g o i ła w n ic z e g o m ia s ta P r z e w o r s k a , B C z . 2977 (za la ta 1590— 1601); B C z . 3197 (1593— 1599); B C z . 3523 /(1602— 1611); B C z . 3524 (1606— 1614); B C z . 3'525 (1014— 162Q); B C z . 3526 (1622— 1624); B C z . 3527 (1610— 1630); B C z . 3528 (1629— 1631); B C z . 3529 (1634— 1636); B C z . 3530 <1636— 1639); B C z . 3531 (1601— 1641); B C z . 3532 .(1639— 164)1); B C z . 3533 (1642— 1644); B C z . 3534 (1644— 1646); B C z . 3535 (1646— 1650); B C z . 3536 (1641— 1656). 10 B C z . 2968. 11 Z a c h o w a ł y się r e je s t r y p o b o r o w e z r. 1515 (Ź r ó d ła d z ie jo w e t. X V I I I , cz. 1, W a r s z a w a 1902, s. 173— 174), 1579 ( A G A D , A S K I, 17, k . 494^— 497), 1589 (Ź r ó d ła ■dziejowe t. X V I I I , cz. 1, s. 43— 45), 1610 (C e n t r a ln e P a ń s t w o w e A r c h i w u m H is t o ­ r y c z n e U S R R w e L w o w i e [d a le j; C P A H L ] , z e sp ó ł: -Sąd G r o d z k i P r z e m y s k i [d a le j: S G P ], t. 336, s. 67— 74), 1628 ( A G A D , A S K I, 17, k. 559^ — 569) i 1651 (:BCz. 1728, s. 67— 75). 12 M . H o r n , R z e m io s ło m ie js k ie w o je w ó d z t w a b e łs k ie g o w p ie r w s z e j p o ło w ie X V I I w ie k u . Z a g a d n ie n ie k r y z y s u g o sp o d a rcz e g o R z e c z y p o s p o lite j sz la c h ec k iej w X V I I w ie k u , W r o c ł a w 1966, s. 15— 16, 151— 156; t e n ż e , R u c h b u d o w la n y w m ia ­ stach z ie m i p r z e m y s k ie j i sa n o c k ie j w latach 1550— 1650 na tle p rzesła n ek u rb a n iz a ­ c y jn y c h , O p o le 1968, s. 15— 17.

zawartym w sumariuszach podatkowych można tylko w części zaufać. Tak np. rejestr poborow y z 1628 r. w ykazuje w Przeworsku zaledwie 1 stola­ rza, tymczasem jak wyniika z akt miejskich, w mieście 'tym w latach 1593— 1620 pracowało co najm niej 11 stolarzy, a w latach 1630— 1649 co najmniej 7 m istrzów stolarskich. Rejestr z 1628 r. nie wspomina zupeł­ nie o kowalach i ślusarzach przeworskich, chociaż w aktach miejskich znalazłem inform acje o 30 mistrzach kowalskich i 17 ślusarzach. R ejestry poborowe nie zanotowały również w Przeworsku przedstawicieli wielu profesji, których obecność można ustalić na podstawie akt miejskich. W św ietle przytoczonych przykładów dane zaw arte w rejestrach poboro­ wych można traktować jedynie jako bazę wyjściow ą do obliczeń staty­ stycznych. Bazę tę postarano się uzupełnić inform acjami zaczerpniętymi z wszelkich dostępnych źródeł, w których w yszczególniono zawód miesz­ kańców Przeworska.

Mieszczan przeworskich rzadko określano w aktach z X V I i X V II w. wyłącznie p rzy pom ocy imienia, jak to robiono w mniejszych osadach miejskich, np. w Babicy, czy naw et w Mościskach; najczęściej obok imie­ nia osoby występującej w charakterze strony czy świadka pisarze m iejscy i grodzcy 'wyszczególniali również ich nazwiska bądź przezwiska. Znacz­ na cizęść nazwisk mieszkańców Przeworska przechodziła już w tym cza­ sie z ojca ma syna, zdarzały się jednak niejednokrotnie nazwiska urabia­ ne od imienia ilub przezwiska ojca, od miejsca urodzenia (d otyczyło to osób, które przesiedlały się do Przeworska z innych miejscowości), od narodo­ wości itd. Przydom ki nadawano od wad ozy zalet fizycznych, od rysu cha­ rakteru itp. N iektóre osoby posiadały równocześnie kilka przezwisk bądź też zm ieniały przezwiska w ciągu życia, co znacznie utrudnia ich identy­ fikację. N iekiedy dla bliższego określenia obyw ateli przeworskich doda­ wano ido ich imion i nazwisk (czasami ty lk o do im ion) w ykon yw an y zawód. Robiono to jednak nie zawsze. Stąd też zaistniała konieczność sporządze­ nia kartoteki wszystkich miieszozan przeworskich, występujących w źród­ łach w latach 1600— 1650. W celu ustalenia p rofesji osób występujących w księgach miejskich pochodzących z początku X V II w. sięgnięto do źró­ deł wcześniejszych, poczynając od r. 1593. Ustalenie w ykonyw anego za­ wodu nie nastręczało trudności w przypadkach, gdy nazwę p rofesji okre­ ślano w języku łacińskim (np. Franciscus mensator), bądź też gdy obok imienia i nazwiska (przezwiska) podawano dodatkowo zawód (np. W o j­ ciech M arkowicz, tokarz). W ątpliwości mogą natomiast wyniknąć, gdy w y ­ stępującą w aktach osobę wym ieniano tylko z nazwiska z dodatkiem po polsku słowa, które może oznaczać zarówno zawód jak i nazwisko (np. M arcin Piekarz). W większości przypadków udało się jednak stwierdzić przez porównanie danych zawartych w różnych źródłach i pisanych w róż­ nych językach, że postawione obok imienia słowo oznaczało praw ie zaw­ sze zawód, a nie nazwisko. N ie podawano natomiast w źródłach zawodu osób ogólnie znanych, w tej liczbie rajców i ławników. Rozporządzając jednak obfitym m ateriałem źródłow ym imożna w znacznej większości w y ­ padków ustalić w ykonyw aną p rzez nich profesję bądź te ż określić główne źródło ich utrzymania. Bardzo przydatne w tym w zględzie okazały się od­ pisy z ksiąg cechowych, protokoły oględzin warsztatów rzemieślniczych dokonywanych p rzez rzeczoznawców, w y k a zy cećhmistrzów oraz akty ku­ pna-sprzedaży, w których w ystępow ały nazwiska przedstawicieli władz miejskich.

*

* *

Pierw sze wzm ianki źródłowe o Przeworsku pochodzą z końca X I I I w. P raw o miejskie osada otrzym ała w r. 1394. W X V i X V I w. Przew orsk należał do Tarnowskich. P rz y końcu X V I w. przeszedł w e (władanie moż­ nej rodziny Kostków-Ostiragskich, a oo najmniej od r. 1625 stał się włas­ nością Lubomirskich 13. W wieku X V Przeiworsk był stolicą jednego z 10 pow iatów ziemi p rzem ysk iej14. W X V I w. w związku ze zredukowaniem liczby pow iatów do 4 (przemyskiego, drohoibyckiego, samborskiego i stryj- skiego), powiat przeworski został wchłonięty przez najw iększy w ziemi pow iat przem yski 15. Przeworsk pozostał jednak nadal siedzibą sądu ziem­ skiego. Miasto było też siedzibą p arafii rzymsko-katolickiej. Obok kościoła parafialnego na terenie Przeworska działały jeszcze dwa kościoły filialn e (Św. K atarzyn y na M ałym Rynku oraz kościółek M atki Boskiej Śnieżnej na przedmieściu łańcuckim). Co najmniej od r. 1434 istniała w Przeworsku szkoła parafialna m. Część je j uczniów kontynuowała studia na Uniw er­ sytecie Jagiellońskim. Zgodnie z ustaleniami A. F a s t n a c h i t a P rze­ worsk zajmował 'trzecie miejsce wśród miast diecezji przemyskiej, której młodzież uczęszczała na U niw ersytet Jagielloński, po'K rośnie i Przemyślu,, wyprzedzając pod tym względem SanOk', Jarosław, Sambor, Rzeszów i in­ ne osady m iejskie iziemi przem yskiej i san ock iej17.

W przebadanych materiałach źródłowych nie natrafiłem na rejestr budynków mieszkalnych Przeworska, k tóry został zapewne sporządzony w 1629 r. w związku z wprowadzeniem przez sejm nowego podatku, zwa­ nego podym nym 18. Utrudnia !to w dużym stopniu ustalenie przypuszczal­ nej liczby jego mieszkańców. Na podstawie rejestrów poborowych z lat

1515, 1579, 1589, 1610, 1628 i 1651 można się co n ajw yżej domyślać, że Przeworsk należał do grupy najludniejszych miast w ziem i przemyskiej. W 15:15 r. wysokość szosu, k tóry m ieli zapłacić mieszczanie przeworscy, szacowano na 40 grzyw ien (64 zł). W tym samym roku tylko przemyślanie m ieli zapłacić z tytułu szosu większy podatek 1(50 grzyw ien), mniej zapła­ cili natomiast mieszkańcy Sambora (36 grzyw ien), Drohobycza (30), Rze­ szowa (30) i Jarosławia {20), nie mówiąc już o itakich miastach jak Radym ­ no (18), Mościska (16), Łańcut (16), S tryj ( 15) i szereg drobniejszych, dla których wysokość szosu zastała oszacowana od 2 1/2 do 10 grzyw ien 19. W 1579 r. Przeworsk zapłacił 'tytułem szosu i od rzem ieślników ok. 228 zł i zajął pod tym względem drugie miejsce w ziem i przem yskiej (po P rze­ myślu) wśród miast, które uiściły w tym roku p od atek 20 (podatku nie zapłaciły wówczas Sambor, Rzeszów, Stryj, Stary Sambor i -kilka m niej­ szych osad miejskich). W latach 1580 i 1628 przeworszczanie pod w zglę­ dem sumy wpłaconego podatku zajm ow ali trzecie m iejsce w ziem i prze­

13 W 1625 r. S t a n i s ła w L u b o m ir s k i w y d a ł m ieszczan o m p r z e w o r s k im o rd y n ację,, r e g u l u j ą c ą m . in. s p r a w y z w ią z a n e z w y b o r e m w ł a d z m ie js k ic h . B C z . 3527, s. 645— — 646. ' . u P . D ą b k ó w 'S к i, P o d z ia ł a d m in is tr a c y jn y w o je w ó d z t w a ru s k ieg o i b e ł­ sk ieg o w X V w ie k u , L w ó w 1939, s. V I . 15 Ź ró d ła d z ie jo w e t. X V I I I , cz. 1, s. 1— 45. 16 A . F a s t n a c h t , P o c h o d z e n ie sp ołeczn e s tu d e n tó w U n iw e r s y t e t u J a g ie llo ń ­ sk ieg o z d ie c e z ji p r z e m y s k ie j w latach 1400— 1642, „ R o c z n ik Z a k ł a d u N a r o d o w e g o im . O s s o liń s k ic h ” t. V , 1957, is. 200. 17 T a m ż e , s. 204— 205. 18 V o lu m in a le g u m t. I I I , P e t e r s b u r g 1859, s. 200— 201. 19 Ź ró d ła d z ie jo w e t. X V I I I , cz. 1, s. 173— 174. 20 A G A D , A S K I, 17, k . 4 9 4 ^ -^ 9 7 .

m yskiej (po Przem yślu i Samborze) pozostawiając na czw artym miejscu (w r. 1628) Jarosław 21.

A. J a b ł o n o w s k i opierając się na w ykazie łanowego i szosu z 1589 r. oszacował ludność Przeworska na 3 360 osób22. Wobec braku innych danych liczbę tę przyjm u ję jako prawdopodobną, tym bardziej że badania oparte o damę zaczerpnięte z rejestru dym ów z 1629 r. oraz z lustracji starostwa samborskiego z 1568 r., p ozw oliły oszacować ludność Sambora na ok. 4,5 tys., Przem yśla na ponad 6 tys., a Jarosławia na ponad 3 tys. osób 23.

Przew orsk leżący na północy ziem i przem yskiej uniknął szczęśliwie losu w ielu miast tego regionu, k tó ry ucierpiał dotkliw ie w omawianym okresie od najazdów tatarskich24. O m ijały go na ogół również przypadko­ w e -pożary. W pierw szej połowie X V II w . miasto p rzeżyło klęskę pożaru tylko dwukrotnie (przed r. 1613 i w r. 1634), podczas gdy inne sąsiednie miasta p aliły się w tym samym czasie po 5— 6 r a z y 25.

Stosunkowo duże straty ponieśli inatomiast przeworszozanie na skutek chorób zakaźnych. M orowe powietrze atakowało bowiem Przeworsk w la­ tach 1603, 1623, 1624, 1625 i przed r. 1638 m. W świeitle źródeł najw ięcej ofiar w Przeworsku spowodowała zaraza w 1623 r. Zginęło wówczas 500 osób 27.

M im o wspomnianych klęsk elementarnych pierwsza połowa X V II w., przynajm niej do r. 1628, była dla Przeworska okresem dalszego rozwoju. Świadczy o tym m.in. znaczny wzrost w p ływ ó w do skarbu państwa od rzemiosła. W 1589 r. rzem ieślnicy przew orscy 'zapłacili tytułem poboru 117 izł od warsztatów rzem ieślniczych28, a w 1628 r. 162 zł 9 g r 2!). Tak w ięc w ciągu niespełna 40 lat liczba Opodatkowanych warsztatów rze­

mieślniczych w Przeworsku wzrosła o ponad 38,0/o, oczywiście p rzy zało­ żeniu, że stopa podaitlkowa nie uległa zmiainie. W tym samym czasie w zro­ sła trzykrotnie liczba opodatkowanych kół młyńskich na przedmieściu przeworskim (iz 2 do 6). Nieznacznemu 'zmniejszeniu uległa natomiast liczba opodatkowanych łanów uprawnych na przedmieściu Przeworska (z 8 1/2 do 8 ) 30. ·

Pod w zględem w yznaniow ym ludność Przeworska była nieomal jed­ nolita. Mieszkali tu praw ie wyłącznie katolicy. Nazwiska á przezwiska obyw ateli przeworskich w większości o brzmieniu polskim, świadczą

o znacznej przewadze żywiołu polskiego w .tym .mieście. Jedynie na przed­ mieściach mieszkańcy o nazwiskach niemieckich stanowili pokaźny

od-21 Ź ró d ła d z i e jo w e t. X V I I I , cz. 1, s. 43— 45; A G A D , A S K I, 17, k . 559— 569v . 22 A . J a b ł o n o w s k i , R u ś C z e r w o n a (w X V I w .), Ź ró d ła d z ie jo w e t. X V I I I , cz. 2, W a r s z a w a 1903, s. 196.

23 M . H o r n , C z y w r. 1629 P r z e m y ś l lic zy ł c z te ry c zy sześć ty s ię cy m iesz k a ń có w (rę k o p is ), O p o le 1967; t e n ż e , Z a lu d n ie n ie m ia st z ie m i p r z e m y s k ie j i sa n ock iej w d r u g ie j p o ło w ie X V I i p ie r w s z e j p o ło w ie X V I I w . i(ręko.pie), O p o le 1968, tab l. I I I .

24 P o r. M . H o r n , S k u tk i e k ę n o m ic z n e n a ja z d ó w ta tarskich z lat 1605— 1635 na

R u ś C z e r w o n ą , W r o c ł a w 1964.

25 M . H o r n , K lę s k i p o ż a ró w w m ia stach z ie m p r z e m y s k ie j i s a n o ck iej w latach

1600— 1651, S p r a w o z d a n ia O p o ls k ie g o T o w a r z y s t w a P r z y ja c ió ł N a u k z a r. 1966, W y ­

d z ia ł I N a u k H is to ry c z n o -S p o łe c z n y c h , S e r ia A , n r 4, W r o c ł a w 1968, s. 24— 42. 26 B C z . 3523, s. 103; B C z . 3526, s. 105, 193, 333— 334; B C z . 3530, s. 533.

27 S. N a k i e 1 s k i, M ie c h o v ia s iv e p ro p tu a riu m a n tią u ita tu m m o n a ste rii M i e -

■choviensis stu d io et opera..., C r a e o v ia e 1634, s. 884.

28 Ź ró d ła d z ie jo w e t. X V I I I , cz. 1, s. 44. 20 A G A D , A S K I, 17, k. 566.

■setek, ale sądzić należy, że i ita dawna ludność niemiecka uległa, podobnie jak w innych miastach, procesowi pólonizacji. W śród kilku tysięcy oby­ w a teli przeworskich, których nazwiska bądź przezwiska p rzew ijają się na 'kartach ksiąg wójtow sko-ławniczych pierw szej p ołow y X V II w., tylko w trzech przypadkach zaznaczono,, że ich nosiciele b yli narodowości nie­ m ieckiej 31. P ola cy przew ażali naw et <w cechu tkadkim, chociaż wśród podmiejskich tkaczy spotyka się stosunkowo diużo nazwisk niemieckich. M istrzow ie tego ceChu uważając „za rzecz potrzebną, aby zawżdy po go­ tow ym m ieli porządek p rzy w ilejó w prawa swego na polskie ułożony ... gdyż łacinnej literze nie każdy zrozumie” , poprosili w 1574 r. Marcina z Biegunowa, „natenczas kaznodzieję bernardyńskiego klasztoru” , aby przełożył na język polski tekst statutu cechowego z 1490 r . 32 W P rze­ worsku na przełom ie X V I і X V I I w. mieszkało kilku Ukraińców, istniała też w ty m mieście nieliczna gmina żydowska. Ż yd zi trudniący się han­ dlem i dzierżawą m łynów i podatków miejskich mieszkali p rzy ulicy Ż y ­ dowskiej ss. W latach 1626— 1629 w yzn aw cy w ia ry m ojżeszowej wybu­ dow ali ‘W Przeworsku piękną świątynię w stylu ^renesansowym 34. Obok wym ienionych grup narodowościowych obywatelstw o przeworskie posia­ dali w omawianym okresie nieliczni W ęgrzy 33 i Czesi 3,9 oraz co najmniej 50 Szkotów, z których większość w ystępuje w źródłach w charakterze kupców i przekuipni oraz właścicieli realności. N a jw ięcej dom ów miesz­ czan przeworskich przeszło w ręce kupców szkockich w latach 1629— 164337, co m ogłoby świadczyć o pew nym upadku gospodarki m iejskiej w tym czasie.

O okładzie zawodowym ludności Przeworska pewne W y o b r a ż e n i e może dać rejestr łanowego i szosu iz 1628 r. Otóż przeworszcizanie zapłacili w tym roku 48 'zł tytułem szosu, 162 :zł 9 gr od 150 warsztatów rzemieślniczych, 6 zł od 6 przekupni oraz 16 zł od 67 komorników. Przedmieszczanie prze­ w orscy uiścili w tym samym roku podatek od 8 łanów ziem i uprawnej, od dwóch młynów, olejam i i 16 komorników. Chociaż liczby te nie od­ zwierciedlają istotnego stanu rzeczy, można na ich podstawie stwierdzić, że w Przeworsku, w przeciw ieństwie do pobliskiego Jarosławia, handel n ie odgryw ał poważniejszej roli w życiu miasta. Ton miastu nadawali .rzemieślnicy.

31 W la ta c h 1638— 1645 ja k o N ie m c y zo stali o k re śle n i w y ra ź n ie je d y n ie żo łn ie rz n a d w o r n e j r o t y H a n u ś F o it o ra z d w a j m u r a r z e M ik o ła j i Jan L a r y s o w i e . B C z . 3530, s. 415; B C z . 3'53:2i, s. 90; B C z . 3534, s. 70. 32 O s s o lin e u m r k p s 3588, k . l v . 33 P i e r w s z a w z m ia n k a o u lic y Ż y d o w s k ie j w P r z e w o r s k u p o c h o d z i z r. 1644. B C z . 3533, s. 336— 338, 349— 350, 353— 355. 34 F-r. M ł y n e k , J. B e n b e n e k , op. cit., s. 64. 35 T k a c z T h o m a s U n g a rn s f i g u r u je w p r z y w i le ju Jaina T a r n o w s k ie g o w y d a n y m tk a c z o m p r z e w o r s k im w 1523 r. (iBCz. 2068, s. 72). N a p r z e ło m ie X V I і X V I I w . r z e ­ m io s ło t k a c k ie w P r z e w o r s k u u p r a w i a ł G e o r g iu s H u n g a ru s alias W ę g r z y n , U n ite x ­

to r (B C z . 2977, s. 5(11, 515, 637, 662; B C z . 3531, s. 231).

36 O b y w a t e le m p r z e w o r s k im w la ta c h 1595— 1619 b y ł s u k ie n n ik A d r ia n B o h e - .m ides (z w a n y n ie k ie d y E o h e m iu s e m , C z e c h o w ic z e m lu b C z e c h e m ). W la ta c h 1602 i 1606 b y ł on c z ło n k ie m ła w y (B C z . 2977, s. 511, 734; B C z . 3531, s. 27; B C z . 3197, s. 323).

N a przełom ie X V I 'i X V I I w. Przew orsk liczył co 'najmniej 9 cechów: najstarszy kuśnierski założony jeszcze w 1429 r.38, szewski (I486) 39, tkacki (14 9 0) 40, kraw iecki (1520) 41, bednarski (1559) 42, sukienniczy (15 7 9) 43, piekarski (1594) 44, kowalski {pierwsza wzmianka z r. 16 2 4 45) i rzeźniciki (pierwsza wzmianka z r. 1626 w>) . Przew ażały cechy jednostkowe. T ylk o dwa cechy grupow ały specjalistów kilku zawodów. BedAiarski: bednarzy, leglarzy, stolarzy, stelmachów, kołodziejów, cieśli i powrożników; kow al­ ski: kowali, ślusarzy i siodlarzy. M ożliwe, że w skład obu cechów wcho­ d zili jesizcze rzem ieślnicy kilku innych zawodów, w przebadanych źró­ dłach brak jednak potwierdzenia tego przypuszczenia. Zgodnie z reje­ strem łamowego i szosu z 1628· r. przeworszczanie zapłacili podatek od: 88 m is t r z ó w b r a n ż y w łó k ie n n ic z o -o d z ie ż o w e j <52 tk aczy , 25 s u k ie n n ik ó w , 9 k r a w c ó w i 2' p o strz y g a c zy ), 22 m is t r z ó w b r a n ż y s k ó rz a n e j (11 s z e w c ó w , 5 k u ś n ie r z y , 4 r y m a r z y i 2 s io d la r z y ), 21 m i s t r z ó w b r a n ż y s p o ż y w c z e j (12 p ie k a rz y , 5 r z e ź n ik ó w , 3 s ło d o w n ik ó w i 1 w o z iw o d y p ra c u ją c e g o w b r o w a r z e ), 9 m is t r z ó w b r a n ż y d r z e w n e j (5 b e d n a r z y , 2 k o ło d z ie jó w , 1 s te lm a c h a i й s to la rz a ), 5 m is t r z ó w b r a n ż y m e t a lo w e j (:2 z ło tn ik ó w , 2 m ie c z n ik ó w i 1 k o t la rz a ), 2 m i s t r z ó w b r a n ż y b u d o w la n o -c e r a m ic z n e j (1 cie śli i 1 g a r n c a r z a ) o ra z od 3 m is t r z ó w w g r u p ie r z e m io s ł u s łu g o w y c h (1· a p te k a rz a , 1 ła z ie b n ik a i 1 c y ru lik a ).

Już pobieżny rzut oka ma w ykaz zawodów, które 'zostały opodatkowa­ ne w 1628 r. świadczy, że nie oibjął on wszystkich p rofesji uprawianych w tym czasie w Przeworsku. Brak w nim idanych naw et o 'tak popularnych w ’tym mieście 'zawodach, jak kowalskim, ślusarskim, tokarskim czy po- wroźniczym. Ułożona przeze mnie imienna lista m istrzów przeworskich głównie w oparciu o dane 'zawarte w ikilkunastu księgach sądu w ó jto w ­ sko-ławniczego, nie 'tylko uzupełnia rejestr z 1628 r. o kilkadziesiąt no­ wych zawodów, ale także poawala na 'stwierdzenie, że wymieniona w nim

38 W 1429 r. S p y tk o z T a r n o w a , d zied zic P rz e w o n s k a z a t w ie r d z ił p o rz ą d e k c e ­ c h o w y p r z e w o r s k ic h k u ś n ie rz y . K o p ia r iu s z p r z y w i l e j ó w P r z e w o r s k a , B C z . 2968, s. 1:13— 114. 39 W m u z e u m p r z e w o r s k im z a c h o w a ł s ię o ry g in a ln y p r z y w i le j r a d y m ie js k ie j P r z e w o r s k a w y d a n y w 1486 r. m ie js c o w y m sze w c o m . W 1562 r. J a n K r z y s z t o f T a r ­ n o w s k i w y d a ł p r z y w i le j s z e w c o m i k u ś n ie rz o m p r z e w o r s k im . W 1612 r. p r z y w i le je ce ch u s z e w s k ie g o w y d a n e p rz e z p o p r z e d n ik ó w z a t w ie r d z iła A n n a O s tro g s k a . T a m ż e , s. 93— 98.

40 W 1490 r. R a f a ł z J a ro s ła w ia , d zied zic P r z e w o r s k a z e z w o lił n a z a ło że n ie cech u tk a c k ie g o n a w z ó r u s t a w y c e c h o w e j tk a c z y z K r a k o w a , B ie c z a i K ro s n a . T a m ż e , s. 71.

41 W 1520 r . H ie r o n im z J a r o s ła w ia z a t w ie r d z ił s ta tu t cech u k r a w c ó w p r z e w o r ­ skich . T a m ż e , s. 143— 146.

42 K o p ia s ta tu tu ce ch u b e d n a r s k ie g o p r z y ję t e g o w r. 1559 p o t w ie r d z o n e g o k o le jn o w la ta c h 1594, 1597 i 1673. T a m że , s. 120— 140.

43 W 11579 r. J a n K o s t k a ze S z te m b e r k u w y d a ł p r z y w i le j s u k ie n n ik o m p r z e w o r ­ skim . W o k re sie p ó ź n ie js z y m sta tu t c e c h u s u k ie n n ik ó w z a t w i e id z iła A n n a O s tro g s k a . W 1626 r. o b a d o k u m e n ty z a t w ie r d z ił S t a n is ła w L u b o m ir s k i. T a m ż e , s. 127.

44 W 1594 т. r a d a m ie js k a P r z e w o r s k a o ra z w s p ó łw ła ś c ic ie l m ia s t a A le k s a n d e r O stro gsk a z a t w ie r d z ili sta tut cech u p ie k a rz y . iBCz. 2977, s. 544— 550 (k o p ia z r. 1595).

46 P ie r w s z a w z m ia n k a o cech u k o w a ls k im w P r z e w o r s k u p o c h o d z i z r. 1624. B C z . 3526, s. 253.

46 P i e r w s z a w z m ia n k a o p r z e w o r s k im cech u rz e ź n ic k im z a c h o w a ła się z r. 1626. B C z . 3527, s. 767.

liczba opodatkowanych rzem ieślników jest (kilkakrotnie niższa od faktycz­ nej. Lista ta obejm uje bowiem:

408 s a m o d z ie ln y c h r z e m ie ś ln ik ó w b r a n ż y w łó k ie n n ie z o -o d z ie ż o w e j (213 tk aczy, 90 s u k ie n n ik ó w , 59 k r a w c ó w , 2il p o w r o ż n ik ó w , 7 c z a p n ik ó w , 6 p o strz y g a c zy , 3 b lic h a r z y , 1 o b ru ś n ik a , 1 fo lu s z n ik a , 1 k r o jo w n ik a , 1 k a m a s z n ik a , a p o ­ n a d to 3 s z w a c z k i i 2 p r z ą d k i),

165 b r a n ż y s p o ż y w c z e j (53 rzeźm ikó w , 52 p ie k a rz y , 17 m ły n a rz y , 15 p i w o w a r ó w , 4 p o m o c n ik ó w p iw o w a r s k ic h , 2 c ią g n iw o d ó w , 13 s ło d o w n ik ó w , 3 o le ja r z y , 2 g o r z e ln ik ó w , 2 k u c h a rzy , il k r o c h m a ln ik a i 1 -m io d o w a ra ), 154 b r a n ż y s k ó rz a n e j (77 s z e w c ó w , 54 k u ś n ie rz y , 13 s io d la rz y , 7 r y m a r z y , 2 p a ś ­ n i k ó w i 1 s a fia n n ik a ), 81 b r a n ż y d r z e w n e j (28 b e d n a r z y , 20 k o ło d z ie jó w , 18 s to la rzy , 14 to k a rz y , 3 g r z e - b ie n n ik ó w , 2 s te lm a c h ó w i 1 s n y c e rza ), 81 b r a n ż y m e t a lo w e j (30 k o w a li, 17 ś lu s a rz y , 13 m ie c z n ik ó w , 11 k o tla rz y , 9 z ło tn ik ó w i 1 n o ż o w n ik a ), 59 b r a n ż y b u d o w la n o -c e r a m ic z n e j <26, cieśli, 12 m a la r z y , 6 s zk la rzy , 5 s t r y ­ ch a rz y , 5 m u r a r z y , 4 g a r n c a r z y i 1 s tu d n ia rz a ), 7 b r a n ż y ch e m ic z n e j i p a p ie r n ic z e j (4 k a r t o w n ik ó w , 2 m y d la r z y i 1 w y t w ó r c ę p ro c h u , o ra z 62' s a m o d z ie ln y c h s p e c ja lis t ó w ś w ia d c z ą c y c h u s łu g i n a rz e c z lu d n o ś c i P r z e ­ w o r s k a (22 w o ź n ic ó w , il4 c y r u lik ó w , 14 m u z y k a n tó w , 8 a p te k a r z y , 3 ła z ie b - niików i 1 o b e rm a n a szp ita ln e g o ).

Tak więc sporządzona przeze mnie imienna kartoteka zaiwiera ogółem 1017 im ion i nazwisk (bądź przezwisk) różnych samodzielnych rzemieślni­ ków 61 specjalności, żyjących i pracujących w Przeworsku w latach 1593— 1650. Zakładając, że średni staż rzemieślnika przeworskiego obracał się w granicach 15— 20 lat, oraz że część uwzględnionych w kartotece m istrzów dożyw ała swój w iek w latach 1593— 1600, bądź rozpoczynała pracę w sw ym zawodzie w latach 1640— 1650, a także że sporządzona liste -siłą rzeczy nie mogŁa objąć wszystkich mistrzów przeworskich, p rz y j­ m uję ostrożnie, że aby otrzymać liozbę samodzielnych rzemieślników przeworskich pracujących równocześnie, należy uzyskaną wielkość (1017 imion i nazwisk) podzielić przez trzy. O trzym ujem y liczbę 340 pracują­ cych jednocześnie specjalistów, co pomnożone z kolei przez wskaźnik 6 dałoby 2040 członków rodzin (w raz z czeladnikami), czyli 60,7'°/o ogółu ludności Przeworska. Podobne obliczenia oparte o zawartość ksiąg m iej­ skich łańcuckich oraz w ykazy właścicieli realności, kom orników i człon­ k ów 9 istniejących tam cechów doprow adziły mnie do wniosku, że ludność rzemieślniczo-haindlowa stanowiła w latach 1577— 1580 80°/o, a sama lud­ ność rzemieślnicza 74% ogółu ludności Łańcuta 47.

Wedhiig oficjalnych danych w laitach 1589— 1628 w Przeworsku zaj­ m owało się handlem zaledwie 6 do 7 osób. Liczba osób faktycznie trud­ niących się w yłącznie handlem była jednak o w iele większa. Z akt m iej­ skich w ynotow ałem nazwiska 35 handlowców oznaczonych terminami

institor, „kram arz” , „przekupień” i „przekupka” oraz 7 nazwisk osób legi­

tym ujących się zawodem negotiator bądź m ercator. T ylk o w latach 1639— 1649 mieszkało w Przeworsku co najm niej 23 kram arzy i kupców. Do licz­ b y tej n ależy dodać kilkunastu obywateli, z pochodzenia Szkotów i Ż y ­ dów, n ie występujących w źródłach z określeniem w ykonyw anego zawo­ du, ale trudniących się handlem, dalej (dzierżawcę ratusza, fularza (d zier­ żawcę przewozu słodu i piwa), maziarza, handlującego dziegciem w ratu­

szu, 3 karczmarzy, aremdąrzy młynów, podatków i 'karczem przeworskich oraz kilkunastu właścicieli ełodowni i 'browarów. Ogółem handlem stale bądź dorywczo w okresie jarm arków zajm owało się równocześnie około 50 mieszkańców Przeworska. W raz z rodzinami i czeladzią stanowiłoby to około 300 głów, czyli 8,9% ogółu ludności tego miasta. N ależy jednak zaznaczyć, że ścisłego rozgraniczenia m iędzy ludnością handlową i rze­ mieślniczą w tym czasie nie było. W ielu rzemieślników zajm owało się jednocześnie handlem (przeważnie jednak ityllko dorywczo). Żon y rze­ mieślników występują w źródłach jako przekupki.

Jak w w ielu innych miastach Rzeczypospolitej dużą rolę w gospodarce m iejskiej odgrywało w omawianym okresie rolnictwo. W samym mieście mieszczanie (rzemieślnicy i kupcy) posiadali ogrody, a znaczna część mieszczan trzymała b ydło i korzystała >z usług pasterza utrzym ywanego przez miasto. Na przedmieściu Przeworska ludność rolnicza oznaczana terminem cm eton es48 zajmowała w 1628 r. 8 łanów ziemi uprawnej. Mieszkało tu ponadto, jak zaizmaczyjem w y że j, 16 komorników. Stosując mnożnik 18 na 1 łan ziemi uprawnej oraz mnożnik 5 na 1 radizimę komor­ niczą, otrzym ujem y, że w 1628 r. ma przedmieściu Przeworska mieszkały 224 osoby utrzymujące się z rolnictwa. Do 'tej liczby dodać należy co· n a j­ mniej połowę rodzin komorniczych mieszkających w śródmieściu w 1628 r. (tj. 34 rodziny), których podstawę utrzymania -stanowiła praca w e włas­ nych gospodarstwach rolnych oraz w io lw a ik a ch należących do bogatsze­ go mieszczaństwa, a także rodziny 3 rybaków, 2 pastuchów (m iejskiego i klasztornego), 1 bartnika i 3 leśniczych mieszkających w mieście, czyli jeszcze 215 osób (43 X 5). Ogółem.'ludność trudniąca się głównie rolnic­ tw em i zawadami pokrewnym i stanowiłaby nieco ponad 13% ludności Przewqrska. N ależy jednak podkreślić, że jako zajęcie uboczne rolnictw o występowało w tym czasie bardzo często. W księgach wójtow sko-ław ni- czych wzm ianki o rzemieślnikach i kupcach przeworskich będących ró w ­ nocześnie właścicielami n ie ityllko ogrodów, ale również i pól uprawnych, nie należą do rzadkości.

Część ludności Przeworska utrzym ywała się z pracy najem nej w gos­ podarstwie domowym bogatszych mieszczan. Z ksiąg miejskich w ynoto­ wałem imiona i nazwiska 10 sług obyw ateli przeworskich oraiz 12 kucha­ rek rekrutujących się niekiedy z przeworskich rodzin rzem ieślniczych. Znaczna część tej kategorii ludności nie posiadała jednak rodzin na utrzy­ maniu. Do wspomnianej grupy zaliczyć można rów nież kilku woźnych miejskich, kilka sług „księży proboszczów” , zakonu bernardynów, aren- darza przeworskiego, dzierżawcy gorliczyńśkiego i innych osób i in­ stytucji.

Źródłem dochodu pew nej grupy przeworszczan była służba na zamku przeworskim. Synowie i córki uboższych mieszczan służyli w zamku w charakterze hajduków, lokajów, pokojówek, służących, (kucharek itp., część stanowiła stałą w ojskow ą załogę zamku. Pracą najemną trudnili się tzw. ludzie luźni, k tó rzy izgodnie z mandatem (księcia . Konstantego Ostrogákiego iz 1589 r. osiedlili się w Przeworsku p o zarazie m o r o w e j49.

48 W 1647 r. p r z e d p r z e w o r s k im s ą d e m ła w n ic z y m s ta n ę li m . in. Ia c o b u s S zp erk a

c m eto , s u b u rb a n u s P r e v o r s c e n s is o ra z la b o rio si B la siu s H a n d e l с m e to et S im o n P a s - к uda c m e to z p rz e d m ie ś c ia p r z e w o r s k ie g o . W 1648 r . są d b u r m is t r z o w s k i w y d a ł d e ­

k re t w s p r a w ie in te r agricolas s u b u rb a n o s et m o lito r e m c iv ile m . B C z . 3535, s. 58, 168, 291.

49 K o n s ta n t y O s tro g s k i p o s tw ie rd z e n iu w u n iw e r s a le w y d a n y m w 1589 r „ że de pagis h o m in e s v a g a b u n d i et ig n o ti d om icilia sib i fo rm o s a cep e ru n t, de q u ib u s

Część z nich uzyskała zapewne później praw o miejskie. Część nato­ miast pracowała sezonowo w charakterze robotników (operatores) w trzech cegielniach 1 w gospodarstwach rolnych obyw ateli przeworskich. Cała ludność utrzymująca się z pracy najem nej poza rolnictwem nie sta­ nowiła,, jak przypuszczam, w ięcej niż 50 osób, a w raz ze służbą i czeladzią zamkową 120 osób, c zyli ok. 3,6°/o ludności Przeworska.

Nieznaczną grupę ludności stanowili przedstawiciele ówczesnej inte­ ligen cji (pisarze miejscy, nauczyciele, zarządcy dóbr kościelnych, klasz­ tornych i szlacheckich, arendarize m ajątków miejskich oraz w yżsi urzęd­ n icy w administracji zam kow ej,'oficerow ie załogi zamku itd.). K ilka osób

tej kategorii urzędników rekrutowało się z przedstawicieli stanu szla­ checkiego50. Wspomniana grupa ludności nie była .zby.t liczna; wraz z ro ­ dzinami nie przekraczała zapewne 120 osób.

Pozycja społeczna szlachty zamieszkałej w pryw atnym Przeworsku różniła się znacznie od p ozycji szlachty w wielkich i średnich miastach królewskich, w których stw orzyła ona własne jurydyki. W Przeworsku tylko część szlachty pozostająca na służbie panów miasta uzyskiwała od nich ‘zwolnienie od podarków i ciężarów prawa miejskiego, reszta zobo­ wiązana była do podporządkowania się władzom miasta. Stanisław Lubo­ mirski wydając w 1637 r. p rzyw ilej „urodzonemu” Jakubowi Zaleskiemu na plac w Przeworsku -i na pobudowanie się na nim zaznaczył jednak, że z posiadłości tej „miastu onera wszystkie i powinności należące powinien będzie oddawać” . Pan miasta zw olnił natomiast Zaleskiego od wszelkich obowiązków „skarbowi zamkowemu należących” S1. Mieszczki przeworskie wydawane b yły za mąż za szlachciców i na odw rót szlachcianki wstępo­ w a ły w (związki małżeńskie z mieszczanami przeworskim i i to nie tylko z rajcami, ale ze zwyczajnym i rzem ieślnikam i32. Liczbę osiadłej w P rze­ worsku szlachty można oszacować jedynie w przybliżeniu, gdyż żadne rejestry poborowe nie uw zględniały te j kategorii ludności przeworskiej. Z akt miejskich w ynotow ałem nazwiska 12 przedstawicieli stanu szlachec­ k iego występujących jako właściciele domów i m łynów miejskich w la­

n u llu m f r u c t u m a u x ïllia ru m et h o n e s tu m c o m m u n ita s c iv ilis h a b u e rit, z a t w ie r d z ił

o d p o w ie d n ią u c h w a łę p o s p ó ls t w a p r z e w o r s k ie g o z w ró c o n ą p r z e c iw p rz y b y s z o m . B C z . 2968, s. 68.

50 W 1024 r. z ło ż y li z e z n a n ie w s ą d z ie w ó jt o w s k im P r z e w o r s k a t rz e j c e n tu r io m z a ło g i z a m k u p r z e w o r s k ie g o , g e n e ro s i Io a n n es D o b c z y c k i, E ra sm u s S w ie tlic k i et P a u ­

lus D ia k (B C z . 3526, s. 351). D z ie r ż a w c a m i d ó b r p r z e w o r s k ic h b y li z r e g u ł y p r z e d s t a ­

w ic ie le 'stanu szlach ec kie go . W la ta c h 1Є4І1— 1649 czy n n ość tę p e łn ił „ u ro d z o n y M i k o ­ ła j R ze cz y c k i, d z ie r ż a w c a n a P r z e w o r s k u ” (B C z . 3532, s. 35S; B C z . 3535, s. 367; B C z . 3536, s 80 , 406, 484). W lataC h 1632— 1648 fu n k c ję „ p r e fe k t a la s ó w p r z e w o r s k ic h ” p e łn ił s zlach cic P i o t r Z a łu s k i ,(iBCz. 3531; s. 413, 475; B C z . 3533, s. 83; B C z . 3535, s. 611; B C z . 3536, s. 265, 308).

61 B C z . 3530, s. 158.

52 W la ta c h 1597— 1632 p r z e d s ą d e m ła w n ic z y m w P r z e w o r s k u w y s t ą p iły ; h o ­

nesta ас n o b ilis Z o p h ia p rim is o lim fa m a ti M a tth ia e G r a b o w s k i c iv is [i r a jc y — M .

H . ] P r e v o r s c e n s is , n u n c v e r o n o b ilis lo a n n is S a tk o w s k i secu n d i m a tr im o n ii lé g itim a

c on sors (B C z . 2977, ,s. 543, r. 1595; s. 703, r . 1597), E w a , c ó rk a z m a r łe g o o b y w a t e la

p r z e w o r s k i e g o J a n a T rz e s k i, a żon a s zla c h c ic a J ó ze fa tP rzy sie ck iego (ta m ż e , s. 846, x. 1599), A g n ie s z k a , c ó rk a w ła ś c ic ie la re a ln o ś c i w 'P r z e w o r s k u , s zlach cica L e o n a r d a G n od ń skiego , a ż on a (ra jcy M ic h a ła B u g n e r a (B C z . 3531, s. 16, r. 1602), Z o fia , c ó rk a r a jc y p r z e w o r s k ie g o M i c h a ła B u g n e r a , a żo n a s z lach cica J a n a B a d o w s k ie g o (tam że, ,s. 553, r. 1624), i s z la c h c ia n k a A n n a S w ie t lic k a w d o w a p o trze ch m ę ż a c h : szlach cicu E r a z m ie Ś w ie t lic k im , m ie s z c z a n in ie S e b a s t ia n ie W a le r ia n id e s ie i r a j c y szla c h c ic u J a n ie D ą b r o w s k im i(tam że, s. 418, r. 1632). Z 1637 r . z a c h o w a ł się w y k a z p ie n ię d z y i k o s z to w n o ś c i p r z e k a z a n y c h p r z e z s u k ie n n ik a p r z e w o r s k ie g o W o jc ie c h a L u k s a r a je g o z ię c io w i, s z la c h c ic o w i T o b ia s z o w i N is z c z y c k ie m u (B C z . 3530, s. 166і— 167).

tach 1597— 1647 5S. Licząc się z tym, że część szlachty nie dokonywała w tym czasie żadlnyoh operacji pieniężnych i handlowych i w związku z tym nie została uwzględniana w księgach miejskich, można przyjąć, że w Przeworsku mieszkało równocześnie 6 rodzin szlacheckich czyli (wraz ze służbą) 36 osób podporządkowanych jurysdykcji m iejskiej i utrzymu­ jących się z czynszów płaconych przez .komorników, z eksploatacji m ły­ nów, uprawy własnych pól i ogrodów oraz 'z operacji handlowych, k tóry­ m i nie gardzili.

Liczbę świeckiego duchowieństwa i służby kościelnej (organistów i dzwonników, i ich rodzin) w trzech kościołach przeworskich szacuję na 36 osób, liczbę zakonników oraz służby klasztornej dwóch klasztorów przeworskich (bernardynów i bożogrobców), na 60 osób. Ogółem ducho­ wieństwo i szlachita posesjomaci oraz ludność im podporządkowana sta­ n ow ilib y ok. 4% ogółu luidnœci Przeworska. Reszta, tj. 6,2% mieszkań­ ców Przeworska, składała się 'z pensjonariuszy m iejscowego przytułku 54, żebraków i innych zdeklasowanych elementów.

W efekcie dokonanych obliczeń otrzym ujem y następującą strukturę zawodową ludności Przeworska:

T a b e l a 1 Struktura zawodowa ludności Przeworska ok. 1628 r.

' G rupa Kategoria ludności Liczba 0//0

I rzemieślnicy 2040 60,7

II kupcy, przekupnie, właściciele slodowni

i brow arów 300 8,9

I I I rolnicy 439 13,0

I V służba domowa, czeladź i załoga zamkowa,

woźni, najemnicy, wyrobnicy 120 3,6

V zarządcy dobr, nauczyciele, pisarze miejscy i zamkowi, urzędnicy pańscy i sądu ziems­

kiego, oficerowie załogi zamku 120 3,6

V I szlachta-posesjonaci i duchowieństwo 132 4,0

V II pensjonariusze przytułku, żebracy itp.

marginesowe elementy 209 6,2

razem 3360 100,0

G dybyśm y zastosowali klasyczny podział społeczności m iejskiej P rze­ worska na trzy 'zasadnicze grupy: paitrycjat, pospólstwo- i plebs, to po w y ­ łączeniu duchowieństwa, Żydów i ludności świeckiej podporządkowanej bezpośrednio jurysdykcji żarnikowej, do górnej w a rstw y mieszczaństwa, którą w Przeworsku tylko um ownie można określić mianëm patrycjatu, można b y zaliczyć garstkę szlachty posiadającej p raw o miejskie, rodziny kilku zamożnych kupców, dzierżaw ców i w łaścicieli m łynów, browarów i słodowni oraz kilkunastu w yróżniających się bogactwem i w pływ am i w mieście cechmistrzów i m istrzów cechowydh. D o pospólstwa można by

63 B C z . 2977, s. 857; B C z . 3527, s. 105, 108, 125, 421, 818, 92«; B C z . 3531, s. 224; B C z . 3534, s. 20; B C z . 3535, s. 237; B C z . 3536, s. 135.

54 W z m i a n k i o x e n o d o x iu m p a u p e r u m w 'P r z e w o rs k u p o c h o d z ą z la t 1596— ,1649. B C z . 2977, s. 657, 835; B C z . 3531, s. 40, 384; B C z . 3523, ;s. 163; B C z . 3524, s. 337; B C z . 3535, s. 484.

zaliczyć ogół mieszczaństwa szczycącego się praw em miejskim, a więc resztę m istrzów cechowych, właścicieli domów, większych obszarów pól uprawnych, handlarzy i przekupniów, do plebsu zaś znaczną część komor­ ników, służbę i czeladź domową, rolników z przedmieść, czeladników, nie­ licznych partaczy, żebraków, ślepych, domokrążców i!tp. marginalne grupy ludności. W odróżnieniu od wielkich miast — Gdańska, Krakowa czy Lw ow a — podział na wym ienione trzy grupy nie był silnie zarysowany, a przejście od jednej kategorii ludności d o drugiej było o w ie le łatwiejsze.

Strukturę ludności Przeworska podporządkowanej jurysdykcji m iej­ skiej (szacuję ją na оік. 3 tys. osób) przedstawić można jedynie w sposób bardzo przybliżony. D o 'górnej w a rstw y mieszczaństwa zaliczyłbym od 40 do 60 rodzin, co pomnożone przez wskaźnik 5 dałoby grupę liczącą 200— 300 osób; czyli: 6,7 — 10% trzytysięcznej ludności podporządkowa­ nej pod w zględem praw nym magistratowi przeworskiemu.

W świetle tablicy I plebs można b y oszacować ma 500— 600 osób, czyli na 16,6 do 20% ogółu ludności rządzącej się praw em miejskim. Resztę, czyli od 70 do 77,7% te j ludności stanowiłaby zasadnicza grupa społecz­ ności m iejskiej, czyli pospólstwo. Przybliżoną strukturę ludności P rze ­ worska podporządkowanej jurysdykcji m iejskiej przedstawia następujący w ykres kołow y:

W ładzę 'zwierzchnią nad Przeworskiem i kontrolę nad urzędami m iej­ skimi sprawowali dziedzice miasta poprzez swoich pełnomocników. N a j­ częściej b yli nim i administratorzy pobliskiego klucza gorliczyńskiego w y ­ wodzący się ze średniej szlachty. Oni .też uczestniczyli niekiedy w imieniu pana miasta w wyborach w ładz miejskich. Ogólne obowiązki mieszczan wobec właścicieli miasta regu low ały fczw. ordynacje, wydawane przez dziedziców. W aktach miejskich zachowała się ordynacja Stanisława L u ­ bomirskiego z 26 kwietnia 16 2 5 55 oraz je j potwierdzenie dokonane 13 sier­ pnia 1650 przez syna Stanisława, Jerzego Lubomirskiego s®.

Przeworsk, podobnie jak inne miasta ziemi przem yskiej i sanockiej, rządził się, od początku swego istnienia w charakterze osady m iejskiej, prawem magdeburskim.

W ładzę w mieście sprawowały dwa urzędy: buirmistrzowsko-radzie- cki oraz wójtow sko-ławniczy. Oba urzędy posiadały wspólnego pisa­

65 B C z . 3527, s. 644— 645. 66 B C z . 2968, s. 60. 4

rza. Urzędow i radzieckiemu podlegali -w Przeworsku dwaj lun-erowie c zy li gospodarze. Instytucję tę pow ołał <w 1625 r. Stanisław Lubomirski. Zgod­ nie z wydaną przezeń Ordynacją m ieli oni „prowemta rzeczypospoliitej odbierać i niem i według poitnzeby i 'naznaczenia panów radziec szafo­ wać ... a pötym liczbę z tego czynić komu będzie należało” 57.

W przebadanych źródłach nie natrafiłem ma inform ację o istnieniu w Przeworsku przedstawicielstwa pospólstwa, które w tym czasie w fo r­ mie K olegiów M ężów sprawujących Ikontrolę nad polityką i gospodarką samorządowych w ładz miejskich w yw alczyły już w ostrej walce z paitry- cjatem nie ty lk o większe miasta, jak K r a k ó w 58, L w ó w δ9, Gdańsk ®°, To­ ru ń 61, W arsza w a62, i Lublin '63, ale również m niejsze od nich osady m ie j­ skie iziemi przemyskiej, jak P rze m y ś l64, Sambor 65 i R ze szó w 66. M ożliwe, że w Przeworsku rolę wspomnianych instytucji spełniało kolegium cech- mistrzów. Obecność kilku cechmistrzów (od 5 do 7) p rzy rozpatrywaniu spraw miejskich była w Przeworsku zjawiskiem dość częstym. P rz y współudziale rajców i ławników dokonywali oni na polecenie właścicieli miasta oceny wartości niezamieszkałych obiektów mieszkalnych 67, uczes­ tniczyli w w ażniejszych rozprawach sądowych *8, w ystępow ali jako eks­ perci w procesach spadkowych itd.

Z chwilą wykupienia dziedzicznego wójltostwa przeworskiego, co na­ stąpiło zapewne w X V bądź na początku X V I w.69, wzmocniona zositała pozycja rady m iejskiej. Podobnie jak w kilku innych miastach zachodniej części Rusi Czerwonej, składała się ona z 6 urzędujących rajców, k tórzy kolejno, 'zapewne co idwa miesiące, pełn ili funkcję burmistrzów. W w aż­ niejszych sprawach zasięgano, opinii byłych członków rady, których w źródłach określano nazwą „starych rajców ” . K o le jn y organ samorządu

67 T a m ż e , s. 645. 68 J. P t a ś n d k , M ia sta i m ieszcza ń s tw o w d a w n e j P o ls c e , w y d . I I , W a r s z a w a 1949, s. 91— 100; t e n ż e , W a lk i o d e m o k ra ty za c ję K r a k o w a w X V I I i X V I I I w ie k u , K H X L I I I , 1929, s. 1— 33. 59 J. P t a ś n i k, W a lk a o d e m o k ra ty za c ję L w o w a od X V I do X V I I w ie k u , K H X L V I I , 192:5, s. 226— 257; A . C z o ł o w s k i , op. eit., s. 14. 60 H . Z i n s, R ó d F e r b e r ó w i je g o rola w d zieja ch G d a ń sk a w X V i X V I w ., L u ­ b lin 1951, s. 96. 61 H . P i s k o r s k a , op. cit., s. 14— 15. 62 J. P t a ś n i k , M ia sta , S. 107. 63 T a m ż e , s. 1041— 106. 64 W P r z e m y ś lu od 1602 r. d z ia ła ło K o le g iu m 24 m ę ż ó w , z w a n e p o to c zn ie V i g i n - tiv ira te m . W . K r a m a r z , S to su n k i gosp od a rcze w P r z e m y ś lu w p ie r w s z e j p o ło ­

w ie X V I I w ., P r z e m y ś l 1926, s. 2)0.

65 W r. 1630 p o w s t a ło w S a m b o r z e K o le g iu m 24 m ę ż ó w . A . K u c z e r a, op. cit., t. I, s. 209— 011.

66 W R z e s z o w ie in s ty tu c ja „ M ę ż ó w od p o s p ó ls t w a ” (t r ib u n i p le b is ) is t n ia ła p r z y k o ń c u X V I w . W i lk i e r z z r. 1591 u s t a lił ich lic z b ę n a 12 osób. J. P ę c k o w s k i , D z ie ­ j e m iasta R z e s z o w a do końca X V I I I w ., R z e s z ó w 1913, s. 138; J. P t a ś n i k, M ia s ta , s. 107. 67 N p . w .r. 1621. B C z . 35125, s. 475. 68 N p . w la ta c h 1644— 1645 w s p r a w i e w y to c z o n e j p r z e z d z ie r ż a w c ę g o r lic z y ń - s k ie g o M i k o ł a ja R z e c z y ń s k ie g o p r z e c iw r a j c y i b y łe m u p is a r z o w i m ie js k ie m u J a n o w i F ilip o w ic z o w i. B C z . 3533, s. 321— 322; B C z . 3534, s. 135— 136.

69 W B r z o z o w ie d zied z iczn e w ó jt o s t w o zo stało w y k u p io n e ju ż w 1430 r. (S. S z a ­ r o , Z d z ie jó w B rzo z o w a , [ w : ] Sześć w ie k ó w B rzo z o w a . K s ię g a p a m ią t k o w o p o d r e d . B . F r o n ia i in., B r z o z ó w 1959, s. .11— 12!), w K r o ś n ie w 1523 r. („ D o d a t e k T y g o d n i o w y p r z y G a z e c ie L w o w s k i e j ” , 1856, n r 18— 20), w D r o h o b y c z u o k o ło 1539 r. J a k p r z y ­ p u s zc za J a r o s ła w Is a je w ic z ,miniej w ię c e j w ty m s a m y m czasie co w D r o h o b y c z u z li­ k w i d o w a n o n ie z a le ż n e od f e u d a ł ó w w ó jt o s t w a w w ię k s z o ś c i m ia s t P o d k a r p a c ia . J. I s a j e w y c z , A d m in is t r a t y w n o -p r a w o w y j u s tr ij D r o h o b y c z a w d o b u feo d a liz m u

miejskiego — ława — liczył 7 członków. Jeden z nich, pełniący funkcję zastępcy w ójta nosił łacińską nazwę senior scabinorum 70. Przew odniczył ław ie w ybieran y co rolku wójit, k tó ry form alnie nie wchodził w skład ko­ legium ławniczego.

Chociaż w yboru w ójta 'dokonywano co roku, faktycznie te same osoby pozostawały na swym stanowisku po kilka, a nawet po kilkanaście lat (np. krawiec W alerian Dobezycki i brat blicharza głuchowskiego Tomasz Kozdrow icz). Trzykrotnie >w ciągu pierw szego (półwiecza X V II w. w ójto­ w ie przew orscy obejm owali swój urząd powtórnie. Z 9 osób sprawujących władzę w ójtow ską w Przeworsku w latach 1600— 1650 ty lk o jeden był szlachcicem, pozostali pochodzili ;ze sltanu mieszczańskiego. W śród tych ostatnich było 'trzech rzemieślników (dwóch kraw ców i jeden piekarz), jeden kupiec, jeden bakałarz i długoletni pisarz miejski, oraz trzy osoby, których zawodu nie udało się ustalić 71.

Równocześnie z w ójtem wybierano w Przeworsku 7 ławników, 6 ra j­ ców, z 'których jeden stawał się urzędującym burmistrzem oraz pisarza wspólnego dla obu urzędów radzieckiego i ław n iczego12. Zgodnie ze wspo­ mnianą w y że j ordynacją Stanisława Lubomirskiego „obieranie -radziec na każdy rok o św iętym Janie... odprawować się m a” 73, faktycznie jednak na 13 elekcji dokonanych w latach 1632— 1650, których dokładną datę udało się ustalić, ty lk o trzy o d b yły się w przepisanym terminie, tj. p rzy końcu czerwca, reszta w lipcu i sierpniu 74.

D ecydujący w p ły w na w ybór ra jcó w i ławników w Przeworsku, po­ dobnie jak w innych miastach prywatnych, miał feudalny pan miasta. W zachowanych przekazach źródłowych brak naw et wzmianki, że w yb o ry odbyw ały się w obecności pospólstwa. Zawarte w księgach w ójtow sko- -ławnicizych inform acje dotyczące elekcji w ójta, rajców, ławników i pisa­ rza m iejskiego Oigramiczają się do stwierdzenia, że w yboru nowych władz dokonał pełnomocnik (a w wypadku przynależności miasta do dwóch właścicieli, pełnomocnicy) dziedzica m iasta75. M ożliw e więc, ż e ,mieszcza­ nie przeworscy nie korzystali naweit z tych uprawnień, które w y w a lczy li mieszkańcy innych miast -ziemi przem yskiej, a m ianowicie z p rzyw ileju

70 T a k np. w 1Θ03 r. sta rsz y m n a d ła w n ik a m i z o stał w y b r a n y p ie k a rz B a r t ło ­ m ie j Z a r y c h t a (B C z . 3531, s. 81), w r. 1.634 k u ś n ie rz P io t r G ła z o w ic z (B C z . 3529, s. 10), a w r . 1637 s z e w c J a n G r z y w k a (B C z . 3530, s. 303). 71 W ó jt o w i e p r z e w o r s c y w la ta c h 1600— 1650: 1600— 160-2 k r a w ie c W a l e r i a n D o b - cz y ck i; 1603— 1605 szlach cic J a n D ą b r o w s k i; 1605— 1620 k r a w ie c W a l e r i a n D o b c z y - c k i; 1630— 1622 b a k a ła r z W a le n t y H a n u s z e k ; 1622-— 1627 A n d r z e j Ś w i d n ic k i (z a w ó d n ie z n a n y ); 1629— 1631 p ie k a rz K r z y s z t o f 'Z ezie al. K a ln io k i; 1631— 1633 T o m a s z K o z - d ro w ic z , b r a t b lic h a r z a g łu c h o w s k ie g o ; 1634— 1636 k r a w ie c G a l l S t a jo w ic z ; 1636— — 1637 k u p ie c S e b a s t ia n M ie d z ia n e k ; 1637— 1638 k r a w ie c G a l l S t a jo w ic z ; 1639— 1640 W o jc ie c h Necj’U'Sz (z a w ó d n ie z n a n y ); 1640— 1650 T o m a s z K o zd r.o w ic z , b r a t b lic h a r z a g łu c h o w s k ie g o .

72 W la ta c h 1600— 1646 s ta n o w is k o p is a r z y -m iejsk ich w P r z e w o r s k u z a jm o w a ł y k o le jn o n a s t ę p u ją c e o s o b y le g it y m u ją c e się p r z e w a ż n ie t y tu łe m b a k a ła r z a s ztu k w y z w o lo n y c h : A n d r z e j S im o n id e s <1600— 1602), W a le n t y H ainuszek al. H a n u s z k ie w ic z (1602— 1620), S tan i-sław M o c z ý w o d a (1Θ20), M i k o ł a j Zich-ini ,(1625), G r z e g o r z P ilit o w ic z (1632), J a n F ilip o w ic z (16-32— 1641) i M elch i-or O z ię b ło w s k i -(1641— 1646).

73 B C z . 3-5,27, s. 646. 74 -BCz. 2529, s. 10, 327; B C z . 3520, s. 303; -BCz. 3531, s. 394, 445, 610, 660, 758; B C z . 3532, s. 74, 201; B C z . 3533, s. 76; B C z . 3534, s. 187, 380; B C z . 3535, s. -211; B C z . 3536, s. 90, 181, 372. 75 B C z . 3525, -s. 552; B C z . 3531, s. 359, 394— 395, 445, 492, 556, 010, 660, 709, 758, 7-87; B C z . 3535, s. 211, 291; B C z . 3536, -s. 41, 90, 181, 372.

typowania większej liczby kandydatów, iz których pełnomocnicy starostów mianowali członków r a d y 76.

K sięgi wójtowsko-ławnicze miasta Przeworska z lat 1600— 1650, które stanowią 'główną podstawę artykułu, zawierają pełne w ykazy właidz m ie j­ skich ty lk o 'z dwudziestu kilku lat. Sporządzano je z okazji corocznie do­ konywanych elekcji rajców i ławników. Resztę inform acji o funkcji w y ­ konywanej p rzez członków rady i ław y zdobyto na podstawie luźnych wzmianek. Jest rzeczą zupełnie zrozumiałą, że księgi wójtowsko-ławnicze dostarczyły pełniejszych danych o ławnikach niż o rajcach. Niem niej ze­ brany m ateriał źródłow y jest zupełnie wystarczający, by na jego podsta­ w ie scharakteryzować .strukturę zawodową w ładz miejskich Przeworska. Ogółem udało się ustalić nazwiska 53 rajców i 87 ławników sprawujących urzędy w latach 1600;— 1650. Część ławników obejm owała po pew nym cza­ sie stanowiska rajców, zdarzało się jednak niekiedy, że dawni ra jcy byli w ybierani na ławników. Z tego powodu w tabeli 2 ilustrującej strukturę zawodową w ładz miejskich Przeworska licaba osób w rubryce 6 nie sta­ nowi sumy liczb figurujących w rubrykach 2 i 4.

T a b e l a 2 Struktura zawodowa rady i ławy miasta Przeworska w latach 1600— 1650

G ru p a zawodowa

Rajcy Ławnicy Rajcy i ławnicy

liczba % liczba o//0 liczba %

1 2 ₃ 4 5 6 7

O gółem 53 100,0 87 100,0 109 100,0

Rzemieślnicy 39 73,6 70 80,5 85 77,9

Kupcy i właściciele brow a­

ró w i słodowni 2 3,8 3 3,4 3 2,8

Przedstawiciele tzw. wolnych

zaw odów 3 5,7 6 6,9 6 5,5

O soby o nieustalonym

zawodzie 9 16,9 8 9,2 15 13,8

Jak w ynika z porównania danych zaw artych w tabelach 1 i 2, struk­ tura zawodowa w ładz miejskich Przeworska n ie odpowiadała składowi zawodowem u ogółu ludności, a była raczej przybliżona do struktury za­ w odow ej pospólstwa i patrycjatu, a więc z wyłączeniem plebsu oraz urzędników, służby i czeladzi zamkowej, Żydów oraz części ludności rolni­ czej podporządkowanej k lerow i i szlachcie mie posiadającej prawa m iej­ skiego. W radzie m iejskiej i ławie, jak wynika z tabeli 2, główną rolę od­ g ry w a li rzemieślnicy, stanowiący ok. 4/5 składu osobowego obu organów samorządowych. K upcy w rzem ieślniczym Przeworsku nie odgryw ali w i­ docznie znaczniejszej roli w e władzach miejskich. T y lk o trzej z nich (na znanych 7 osób występujących w źródłach pierw szej p ołow y X V II w. jako

„m ercatores” bądź „negotiatores” ) p ełn ili funkcje ra jców i ławników.

76 T a k n p . w K r z e s z o w ie m ie s z c z a n ie t y p o w a li 8 k a n d y d a t ó w , z k tó ry c h dziedzic (lu b o s o b a p r z e z n ie go do tego u p o w a ż n io n a ) m ia n o w a ł je d n e g o n a b u r m is t r z a i 5 na r a j c ó w (,M. B a l i ń s k i , T. L i p i ń s k i , op. cit., t. I I , s. 673). W S a m b o r z e i D r o h o ­ b y c z u m ie s z c z a n ie t y p o w a li 10 k a n d y d a t ó w .na r a jc ó w , z k tó ry ć h p r z e d s t a w ic ie l s ta ro s ty m ia n o w a ł 5 (J. I s a j e w y c z , op. cit., s. 8).

Liczbę 'tę można b y nieco powiększyć, gdybyśm y dodali do niej 1 apteka­ rza (który w ow ym czasie zajm ował się sprzedażą nie tyllko lelków, ale również cukierków i innych artykułów spożywczych) i 1 krojow nika (pan-

nicida), którego głów n ym zajęciem, jak przypuszczam, była sprzedaż suk­

na. A le naw et gdybyśm y potraktow ali te dwie osoby jako 'kupców i p rzy­ jęli, że część obyw ateli Przeworska utrzymujących się z handlu k ry je się pod rubryką „osoby O; nieustalonym zaw odzie” , to i tak przewaga rze­ mieślników w organach samorządu m iejskiego b yłaby przygniatająca. Na

1 kupca w radzie i ławie przypadałoby naw et w tym przypadku po 5 i w ię ­ cej rzemieślników. Faktycznie stosunek te n był jeszcze w yższy, świadczą 0 tym dane z lat, z których zachowały się pełne w y k a zy rajców bądź ławników. Tak np. w 1594 r. do ra d y miejskiej wybrano po jednym przed­ stawicielu zawodu mieczniczego, kotlarskiego, złotniczego, kuśnierskiego 1 (krawieckiego oraz jednego aptekarza 77; w 1609 r. w radzie b ył repre­ zentowany 1 szlachcic, 2 kuśnierze, 1 kotlarz, 1 rzeźnilk i 1 ap tek arz78; w 1616 r. 4 rzem ieślnicy {siodlarz rzeźnilk, k otlarz i kraw iec) i 2 osoby o .nieustalonym za w o d zie79; w 1620 r. 2 kraw cy, 1 postrzygacz, 1 sukien­ nik, 1 krojow n ik i 1 osoba, której zawodu nie udało się ustalić 80, Jeszcze w iększy odsetek rzemieślników uczestniczył w posiedzeniach ławy, o czym można przekonać się z tabeli 3, w k tórej uwzględniono idane z 25 lat, dla których zachowały się pełne w yk a zy ławników 81.

W świetle tabeli 3 (patrz str. 286) rzemieślnicy stanowili praw ie 7/8 składu ławy, podczas gdy kupcy i właściciele brow arów łącznie z osobami o nieustalonym zawodzie zaledwie 8,5°/o. Reszta, tj. ok. 3% ławników, w yw odziła się z byłych pisarzy miejskich, a także z cyruli­ ków i aptekarzy.

Pozostałoby jeszcze ustalić, czy w szystkie rzemiosła b y ły reprezento­ wane w organach samorządu m iejskiego proporcjonalnie do swej liczeb­ ności. Częściowo odpowiedź na to pytanie zawiera tabela 4 (patrz str. 287). Jak w ynika z tabeli 4, najpoważniejszą rolę w zarządzie miasta odgryw ali rzemieślnicy trzech branż: odzieżowo-włókienniczej, skórzanej i spożyw­ czej. W radzie m iejskiej dość znaczną rolę, większą niż wypadałoby to z liczebności w Przeworsku samodzielnych rzemieślników tej grupy w y ­ twórczości, o d gryw ali przedstawiciele branży m etalow ej. Natomiast nie­ proporcjonalnie małego odsetka rajców i ławników dostarczały branże drzewna, budowlano-ceramiczna i chemiczno-papierndcza. Z tabeli w yni­ ka również, że najliczniej w Przeworsku reprezentowana grupa rzemiosł odzieżowo-włókieinniczych, chociaż zajmowała pierw sze miejsce pod względem ’liczebności jej reprezentantów w radzie i ławie, nie odgrywała te j roli, jaka powinna by jej przypaść, gdyby układ sił w obu organach samorządu m iejskiego odpowiadał ściśle odsetkowi mistrzów danej branży w stosunku do ogółu samodzielnych rzemieślników w mieście. W idocznie p rzy wyborach rękodzielników do rady i ła w y kierow ano się jeszcze inny­ mi względam i. D ecydowało w pierwszym rzędzie bogactwo, a dalej

po-77 B C z . 2968, s. 129. 78 B C z . 3523, s. 152; B C z . 3524, s. 307. 79 B C z . 3525, s. 196. 80 B C z . 3525, s. 368; B C z . 3527, s. 391. 81 B C z . 2977, s. 915; B C z . 3523, s. 4; B C z . 3524, s. 589— 590; B C z . 3525, s. 13, 363, 552; B C z . 3527, s. 164— 390, 472; B C z . 3529, s. 10, 128, 327; B C z . 3530, s. 303, 454; B C z , 3531, s. 63, 81, Ш , 394— 395, 439, 445, 492, 556, 610, 660, 709, 758, 787; B C z . 3532, s. 74; ■BCz. 3533, s. 76; B C z . 3534, s. 187, 454; B C z . 3535, s. 3, 211, 291; B C z . 3536 ч. 1, 42, 181, 372.