Areał folwarku szlacheckiego w Wielkopolsce Wschodniej 1580-1655

M A R C IN K AM LER

Areał folwarku szlacheckiego

w W ielkopolsce W schodniej 1580— 1655

A rty k u ł ten n ie stan o w i zam kniętego etap u bad ań p o d jęty c h n ad p ro b le m aty k ą fo lw ark u szlacheckiego w końcu XV I i pierw szej połowie X V II w. Ma on je d y n ie n a celu om ów ienie n iek tó ry ch problem ów n a ­ tu r y m etodycznej, ja k ie w y ło n iły się w tra k c ie p ró b u sta le n ia pow ierzch ­ ni folw arków , p rzed staw ien ie propozycji ich rozw iązania, a także zasy­

gnalizow anie p ierw szy ch w niosków nieco bardziej ogólnych, jak ie

n asu w a zeb ra n y m ate ria ł. C zynnikiem in sp iru jący m podjęcie tych roz­

w ażań jest p raca A. W y c z a ń s k i e g o o fo lw arku szlacheckim

w Polsce w X V I w .1 oraz przekonanie, że pożyteczna by łaby k o n ty n u a ­ cja tak ich b ad a ń d la o k resu n astępnego; dodatkow y bodziec stanow i fakt, że w p racy , k tó rej podstaw ę stano w iły b y źró dła zbliżone do tych, jak ie w y k o rz y sta ł A. W yczański, istn ieje m ożliwość zastosow ania — z p ew ­ n y m i k o re k tu ra m i — m eto d badaw czych w y p racow an ych p rzez tego au to ra, co m oże n adać osiągniętym w ynikom isto tn y w alo r p oró w n y ­ w alności z w y n ik am i u zy sk an y m i w cytow anej pracy . K w estia m ożli­ wości p oró w n y w an ia w yników p rac dotyczących zbliżonej p ro b lem aty k i b y ła p o ruszona już daw niej 2. P o stu la t te n je s t isto tn y zarów no w b a­

daniach szczegółowych, ja k i w bardziej ogólnych; po rów n an ie w yników osiągniętych p rz y pom ocy ty ch sam ych lu b zbliżonych m etod, a więc zaw ierających podobny p ro cen t błędu, m oże dać stosunkow o w iern y obraz różnic istn iejący ch n a różnych obszarach lub zm ian do k onu ją­ cych się n a ty ch sam ych tere n ac h w m iarę u pły w u czasu. W naszym p rzy p a d k u chodzi o uzysk an ie d anych dotyczących w ielkości fo lw ar­ ków szlacheckich w końcu XV I i pierw szej połow ie X V II w., k tó re m o­ głyby być zestaw ione z w y n ikam i b ad ań A. W yczańskiego dla okresu poprzedniego.

U stalen ie rzeczyw istej w ielkości fo lw ark ó w szlacheckich stanow i jed e n z isto tn y ch w aru n k ó w poznania praw dziw ego obrazu gospodarki w iejskiej w XV I— X V II w. D oceniając znaczenie tego p ro b lem u badacze zajm u jący się dziejam i w si polskiej tego okresu n a ogół s ta ra ją się go rozw iązać poprzez p ró b y ok reślen ia w ielkości łanów , k tó ry m i n ajczę­ ściej o p eru ją ówczesne źródła, głów nie in w e n ta rze i lu strac je. Z azw y­ czaj p ró b y te p row adzą do stw ierd zen ia znacznej rozpiętości w w ielko­

1 A. W y c z a ń s k i , Studia nad f o lw a r k ie m szlacheckim w Polsce w latach

1500—1580, W arszawa I960.

2 Por. np. uwagi dotyczące k w estii porów nyw alności w yników badań zawarte w artykule B. B a r a n o w s k i e g o , S p r a w a m e to d y badań historycznych nad

ści sp oty k an y ch łanów , n ie d ając pożądanych r e z u lta tó w 3. Ostatnio. L. Ż y t k o w i c z za trzy m a ł się nieco dłużej n a d m ożliw ością określe­ n ia w ielkości w łóki w dob rach b isk u p stw a płockiego w okresie od XVI do połow y X V II w .4, n ie ste ty i ty m razem o trzy m aliśm y w yn ik n eg a­ tyw ny. P ró b y przeliczeń w edług innych elem entów (zagony i staje, w y ­ siew, o p łaty dniowe) w y stęp u jący ch w b ad an y ch przez teg o a u to ra źródłach nie pozw oliły n a jed n oznaczne określenie p ow ierzchni w łóki stosow anej w ty ch dobrach. L. Żytkow icz ostatecznie p rzy jm u je , podob­ nie ja k i in n i badacze, że w o k resie ty m w łók a w dobrach b isk up stw a płockiego n ie stan o w iła je d n o stk i m ierniczej a raczej jed no stk ę gospo­ darczą, podstaw ę n ad ziału chłopskiego (a ty m sam y m i pow inności p ań ­

szczyźnianych). W ielokrotnie ju ż stw ierd zan o ogrom ne rozbieżności

w w ielkości łanów , n a w e t w sąsiednich w s ia c h 3. W y d aje się też, że b y ­ łoby ry zy k o w ne p rzyjm ow ać za identyczne ła n y w y stęp u jące w te k ­ ście jedn eg o in w en tarza, szczególnie jeśli dotyczy on dóbr ta k roz­ ległych ja k d obra b isk u p stw a płockiego, a L. Ż ytkow icz posług u je się in w e n ta rza m i trzem a, spisy w an y m i w odstępach około 50 lat. P on iew aż jed n a k dąży on do p rzed staw ien ia zm ian zachodzących w b ad an ych przez siebie dobrach w p rocen tach (wzrost, spadek) lu b liczbach bezw zględ­ n ych (np. liczba łanów), zn ajd u je się w s y tu a c ji przym usow ej — m usi posługiw ać się m ia rą łanu, n ie ty lk o nie znając jego w ielkości, ale w do­ d a tk u m ając świadomość, że są to w arto ści różne, często od siebie od­ biegające. A cóż dopiero, jeśli w kroczym y w sferę bad ań p o rów n aw ­ czych? Ja k należy podchodzić do zestaw ień po w ierzchni gospodarstw , k tó re są o kreślane w łan ach i dotyczą różnych teren ó w , typów dóbr i okresów (np. b iskup stw a płockiego, ziemi chełm ińskiej i królew szczyzn m azow ieckich w X V II w.)? Czy dane te są w ogóle porów nyw alne?

Nieco lepiej p rze d staw ia się sy tu a c ja podczas b adań w łasności n ie- chłcpskiej, gdzie n a ogół posiadam y dużo w iększe m ożliw ości o k reśle­ nia choćby przybliżonej w ielkości p ow ierzchni u p raw n e j. Istn ieje kilka dróg do u zyskan ia pożądanych w yników : p rzy pom ocy w ysiew ów lu b — gorzej ■— zbiorów, albo też stosując m etodę przeliczan ia zasobów u trz y ­

3 Por. S. Ś r e n i o w s k i , Uwagi o łanach w u stroju folw arc zn o-pań szczyź- n ia nym w s i polskiej, KHKM III, 1955, nr 2, s. 311 nn., 335 n.; A. W a w r z y ń - .

с z y. k o w a , P roble m w y so k o śc i plon ów w królew szczyznach mazowieckich w 2 poło w ie X V I i 1 ćw ierci X V II w., „Studia z dziejów gospodarstwa w iejsk ie­

g o ” t. IY, z. 1, W arszawa ,1961, s. 62 n.; t a ż e, G ospodarstw o chłopskie na Ma-,

zow szu w X V I i na początku X V II w., W arszawa 1932, s. ílSi n.: L. Ż y t k o w i c z , Studia nad gospodarstw e m w i e js k i m w dobrach kościelnych X V I w., t. I, War­

szawa 1062, s. 33 n., który ponadto stw ierdza, że obliczenie powierzchni łanu. i tak nie rozwiązałoby problem u, pozw alając obliczyć w ielkość jedynie zasadni­ czej części gospodarstw a chłopskiego, jaką był łan osiadły (jego część lub wielo-* krotność1, i wskazuje, że'gosp od arstw a te w X VI - w. obejm ow ały ponadto także pewną ilość — bardzo zm ienną — gruntów pustych. Ostatnio problem atyka doty­ cząca łanu (włóki) została szczegółowo om ówiona przez J, S z e w c z y k , Włóka.

Pojęcie i termin na tle innych średniowicznych je dn ostek pomia ru ziemi, War­

szawa 1968, gdzie skoncentrow ano się na zagadnieniach okresu w cześniejszego, a następnie J. R y c h l i k o w ą w dużo bardziej dla nas interesującym ze w zględów chronologicznych artykule polem icznym Sta ropolskie m ia r y ziemi, KHKM XVIJI: 1970, nr 1.

4 L. Ż y t k o w i c z , Studia nad wydajn ością gospodarstwa w iejskiego na Mazowszu, w X V II w., „Studia z dziejów gospodarstw a w iejsk iego” t, XI, z. 1,

W arszawa 1969, s. 16—-25.

F O L W A R K S Z L A C H E C K I W W IE L K O P O L S C E (1580—1655) ₁₇₉

m y w an ej siły roboczej n a obszar, ja k i m oże być przez n ią u p raw io n y 6. M etody te, obok pew n y ch w ad i uzyskiw ania w yników ty lk o p rz y b li­ żonych, m ają je d n ą w spólną, zasadniczą zaletę — d a ją w y n ik i w m ia­ rach o znanej, określonej w ielkości (w p rzy p a d k u obliczeń A. W yczań­ skiego w łan ach 30-m orgbw ych), a więc w yniki, k tó re są p oró w n y w aln e m iędzy sobą. T en w łaśn ie asp ek t decyduje, że w arto zatrzy m ać się d łu ­ żej n ad p roblem am i, k tó re p o jaw iają się p rz y pró bach szacow ania a re a łu fo lw ark ów szlacheckich m eto d am i p rz y ję tv m i przez A. W yczań­ skiego. M etody te nie były k w estionow ane w now szej litera tu rz e , niem niej jed n a k podczas p ró b y dokonania podobnych obliczeń dla okresu p ó źniej­ szego. w yłoniło się k ilk a problem ów , k tó re nie były sygnalizow ane w cytow anej p racy, a k tó ry c h sposób rozw iązyw ania m oże w płynąć n a w y n ik końcowy.

R ozw ażania n in iejsze przep row ad zon e są n a podstaw ie m ate ria łu do­ tyczącego teren ó w w ojew ództw a brzesko-kujaw skiego, łęczyckiego i sie­ radzkiego, o k reślan y ch w p ra c y A. W yczańskiego m ianem W ielkopolski W schodniej, oraz la t 1580— 16557. P o d staw ę badaw czą stan ow ią 142 in­ w en ta rz e fo lw ark ów szlacheckich. W śród nich 18 to in w en tarze fo lw ar­ ków pow yżej 10 łanów (przeciętnie około 16 Ł), k tó re w ogrom nej w ięk ­ szości stan ow iły część w iększych dóbr, a ich w łaściciele zajm ow ali lub należeli do bliskiej ro d zin y osób zajm u jących dość znaczne u r z ę d y 8. W ychodząc z założenia, że fo lw ark i te n ie są typow e dla w łasności śred niej, n ie u ty tu ło w a n e j szlachty, o jak ą n am tu chodzi, w dalszych rozw ażaniach pom iniem y owe 18 folw arków , a zajm iem y się jed y n ie pozostałym i 124 folw arkam i. D la uzy sk an ia lepszego obrazu zm ian za­ chodzących w b ad an y m m ateriale, okres k tó ry m się zajm u jem y został podzielony n a dw a podokresy: 1580·— 1620 (58 folw arków ) i 1621— 1655 (66 folw arków ). W p orów n an iu do m a te ria łu A. W yczańskiego, k tó ry dla folw arków w W ielkopolsce W chodniej w okresie 1500— 1550 dyspo­ now ał 4 in w en tarzam i, a dla okresu 1551— 1580 ■— 16 in w en tarzam i, nasza p o dstaw a źródłow a je s t n iew sp ó łm iernie szersza.

P ow ierzch n ie folw ark ów obliczono m etodam i p rz y ję ty m i przez A. W y­ c zań sk ieg o 9, w ogrom nej w iększości p rzy p ad k ó w n a p odstaw ie sprzę- żaju folw arcznego i pańszczyzny uzyskiw anej od chłopów, w p rzelicze­ niu: 4 folw arczne zw ierzęta pociągow e u p ra w ia ją 30-m orgow y łan ziem i folw arcznej, 1 dzień pańszczyzny ciągłej stanow i Ve łana. W ydaje się, że obliczenia dokonane p rz y założeniu, że km ieć św iadczący 1 dzień pańszczyzny tygodniow o je st w stan ie u p raw ić Ve łan a folw arcznego,

0 M etody te zostały z powodzeniem zastosow ane przez A. W y c z a ń s k i e ­ g o , op. cit., s. 62—74. Por. też t e n ż e , S tudia nad gospodarką sta r o stw a kor-

czyńskiego 1500— 1660, W arszawa 1964, s. 16— 17.

7 Dolną granicę wyznacza krańcow y zasięg stanow iący punkt w yjścia pracy A. W y c z a ń s k i e g o , Studia- nad fo lw a rk iem , górną — początek w ojen szw ed z­ kich, diam etralnie zm ieniających obraz w si polskiej. W ydaje się, że ma rację S. M i e l c z a r s k i , R y n e k z b o ż o w y na ziemiach polskich w drugiej połowie X V I i p ie r w s z e j połow ie X V I I w. Próba rejonizacji, Gdańsk 1962, s. 125, który

k w estionuje słuszność wprowadzonego przez A. W yczańskiego podziału W ielko­ polski na w schodnią i zachodnią twierdząc, że podział na północną i południow ą część byłby bliższy strukturze gospodarczej tego regionu (podział na rynki zbo­ żowe, udział w spław ie w iślanym ). Św iadom ie jednak obejm ujem y badaniam i w łaśnie tereny W ielkopolski W schodniej, p rzyjęte przez W yczańskiego, aby uzy­ skać m ożliw ość porównań.

8 M. in. kasztelańskie rodziny Lasockich, Trzebuchowskich i Stokowskich. ^ 9 Podstaw y i uzasadnienie szacunku powierzchni folw arków przy pomocy ilości pańszczyzny i folw arcznego inw entarza roboczego zostały dokładnie sprecyzowane przez A. W y c z a ń s k i e g o , Studia nad folw arkiem , s. 68—74.

pow inny daw ać w y n ik i dość praw dopodobne. Je śli p rzy jm ie m y za A. W y c z a ń sk im 10, że w p ra k ty c e n a 1 łan u p ra w y km iecej i fo lw ar­ cznej p rz y p a d a ły 3 km iece zw ierzęta robocze, to p rzy p rzeciętn y m w y­ posażeniu km ieci w badan y ch p rzez nas inw en tarzach , w ah ający m się m iędzy 4,8 a 5,8 z w ie rz ą tu , obsada t a p o w in na w y starczyć n a up raw ę łączną (km iecą i folw arczną) około 1,6 — 1,9 łana. S tosując przelicze­

n ie — 1 dzień pańszczyzny ciągłej odpow iada Vg łana folw arcznego,

p rz y obciążeniu pańszczyzną 4 d n i w ty godniu km ieć m u siałby u p raw ić około 0,66 łan a folw arcznego, p rzy pańszczyźnie 5 d ni — około 0,85 łana, plu s sw oje gospodarstw o. P ozornie w y n ik i te idealnie do siebie pasują, pod w aru nkiem , że km iece g ospodarstw a w yn osiły przeciętn ie 1 łan. W iem y jed n ak , że w ty m okresie (druga ćw ierć X V II w.) gw ałtow nie m a le je liczba p ełn o roln y ch gospodarstw km iecych o rzeczyw istej po­ w ierzch ni całego 30-m orgow ego łan a (jakim się posługiw ał A. W yczań- sk i w swoich przeliczeniach); km iecie św iadczą pańszczyznę z gospo­ d a rstw a łanow ego, u p raw ia jąc w rzeczyw istości pow ierzchnię o w iele m niejszą. M ożna stąd w yprow adzać w nioski dw ojakiego ro d zaju — albo p ow ierzch n ia u p raw folw arcznych b y ła w iększa, albo w rzeczyw istości zw ierzęta u p raw ia ły m niej ziemi. W ydaje się, że ostrożniej będzie p rz y ­ jąć w niosek drugi, szczególnie w św ietle m ocno ostatnio podkreślanego przez L. Zytkow icza spad ku w ydajności pańszczyzny w ciągu pierw szej połow y X V II w .12.

D la obliczenia po w ierzchn i fo lw ark u niezbędne jest określenie w y ­ sokości pańszczyzny św iadczonej p rzez km ieci n a d any m te re n ie i w d a­ n y m okresie. N iestety w znacznej w iększości in w en tarzy nie z n a jd u je ­ m y danych n a ten tem at; są one jed y n ie w 16 tek stach. Poniew aż więc w sto su n k u do w iększości fo lw ark ó w nie w iem y ja k w ysoką pańszczyznę o drab iali w ym ien ien i w in w e n ta rzu km iecie, dla obliczenia liczby dnió­ w ek pańszczyzny jak ą dysponow ał fo lw ark w d an y m rok u konieczne stało się p rzy ję cie pew n y ch cezu r czasowych. Z dajem y sobie spraw ę z tego, że w zrost pańszczyzny n astęp o w ał nierów n om iernie, że często w ty m sam ym czasie w n iez b y t n a w e t odległych od siebie folw ark ach chłopi odrabiali różną p a ń sz c z y z n ę 13 i że w prow ad zenie tak ich p rze ­ działów czasow ych je s t sztuczne; n iem n iej jed n a k — z konieczności — n a pod staw ie ow ych 16 in w e n ta rz y m ożna z pew n ą dozą praw dopodo­ b ień stw a określić k ied y w in te resu jąc y m nas okresie dom inow ała w W ielkopolsce W schodniej pańszczyzna trz y -, k ied y cztero-, a kiedy pięciodniow a. Oczywiście konieczność p rzy ję cia do obliczeń konkretnego roku, w k tó ry m pańszczyzna u leg ła podw yższeniu, stw a rz a — szczegól­ n ie wobec in w e n ta rzy spisanych w zasięgu k ilk u la t przed, lu b po tej dacie — duże p raw dopodobieństw o błędu. Poniew aż jed n a k w zw iązku z ty m istn ieją m ożliw ości zarów no zaniżenia, ja k i zaw yżenia szacunku, m ożna m ieć nadzieję, że będą to w artości, chociaż częściowo, naw zajem

10 Tamże, s. 71.

11 W woj. brzesko-kujaw skim przeciętna po 4,5 w ołu i 1,3 konia, w łęczyckim po 3,5 w ołu i 1,3 konia, w sieradzkim po 3,2 w ołu i 2,2 konia; dane grupują się w inw entarzach z lat po 1015 r., a w ięc dotyczą km ieci obciążonych pańszczyzną ppwyżej 3 dni tygodniow o (por. tabela li).

12 L. Ż y t k o w i c z , S tu dia nad w y dajn ością gospodarstw a w iejskiego na Mazowszu, s. 92.

1S Np. w w oj. łęczyckim km iecie w G rabowie w 1625 r. odrabiali tygodniowo 4 dni pańszczyzny, a w 1627 r. w odległym o 23 km w lin ii prostej Budzynku m usieli św iadczyć aż 6 dni (AGAD, Łęczyckie grodzkie relacje t. 70, f. 352 oraz t, 73, f. 20—22).

F O L W A R K S Z L A C H E C K I W W IE L K O P O L S C E (1580—1655) ₁₈₁

się znoszące. D ane, k tó ry m i dy sp o n ujem y dla w ysokości pańszczyzny, p rzed staw ia tab ela 1. W y d aje się, że w w y n ik u ich an alizy m ożna dla całego badanego obszaru p rzy ją ć n a stę p u jąc e p rzedziały czasowe: do 1613 r. ·— 3 dni, od 1614 r. do 1627 r. — 4 dni, po 1627 r. — 5 d n i p a ń ­ szczyzny ciągłej tygodniow o z łana. Oczywiście w ty ch in w entarzach , w k tó ry ch m am y p o dan y w y m iar pańszczyzny odbiegający od p rzy ję ty c h w d any m ro k u p rze c ię tn y c h (np. w w oj. sieradzkim w 1615 r. i w w oj. łęczyckim w 1627 r.), do obliczenia p rz y ję to wysokość w ym ienioną przez źródło.

T ab ela 1 Pańszczyzna we wsiach szlacheckich

(dni w tygodniu z łana) Rok

spisania inwentarza

Liczba dni pańszczyzny na tydzień woj. brzesko-

kujawskie woj. łęczyckie | woj. sieradzkie

1600

!

з

1

6

N a ogół podstaw ę obliczeń pow ierzchni fo lw ark ó w stan o w iła m eto da przeliczania zasobu siły roboczej n a u p raw ia n ą p rzezeń pow ierzchnię upraw iią, je d n a k w p rzy p a d k u 12 in w e n ta rzy posiadam y rów nocześnie dane dotyczące ziarn a przeznaczonego n a siew lu b u zysk any ch zbiorów, albo też podaną po w ierzchnię w zagonach i składach, co um ożliw ia pod­ jęcie p ró b y obliczania pow ierzchni danego fo lw ark u in ną m etodą. P rz e ­ liczenia ziarna siew nego lub u zyskanych zbiorów n a pow ierzchnię ziem i u p raw n ej n a su w a ją jed n a k w iele tru d n o śc i i zastrzeżeń; u sta le n ia gęstości siew u, przeliczenia m etrologicznie korcy n a litry , p ro b lem y plo ­ nów zbóż w liczbie ziaren, om łotów z kop y itd. — w szystko to, m im o n ieu sta n n y ch b a d a ń i coraz to now ych, in te resu jąc y c h w yników , ciągle w y w o łu je dy sk u sje i n ie d aje pew ności u zy skan ia w łaściw ych re z u lta ­ tów 14. N a zu pełn ie k ru ch y ch podstaw ach o p ierają się przeliczenia n a

14 Ogólnie znane są badania podejm ow ane na ten tem at przez A. W a w r z y ń - c z y k o w ą , L. Ż y t k o w i c z a , W. S z c z y g i e l s k i e g o , A. W y c z a ń ­ s k i e g o czy B. B a r a n o w s k i e g o ; ostatnio L. Ż y t k o w i c z (Studia nad

w y dajn ością gospodarstw a w iejskiego na M azow szu w X V II w.) p ośw ięcił w iele

uw agi tym zagadnieniom , zarówno w odniesieniu do gospodarstw a chłopskiego (s. 62—78), jak i folw arcznego (s. 101— 109).

m orgi zagonów i składów . N iem niej jed n ak , d ostrzegając całą n iep e w ­ ność ty ch przeliczeń, w a rto porów nać w yn iki o trzym an e w szystkim i d o stępn ym i m etodam i.

W p rzy p ad k u odnalezienia w in w en tarzu ilości zboża pozostaw ionego n a ja r y zasiewek, z re g u ły w kopach, obliczeń dokonyw ano przeliczając kopy n a korce i litry , u zy sk an y w y n ik dzieląc przez liczbę litró w w y ­

siew an ą n a m orgę — posługując się dan ym i u zy sk any m i przez

A. W a w r z y ń c z y k o w ą 15. U zyskaną liczbę m orgów m nożono przez dw a (ozimina), a n astęp n ie — za A. W y c za ń sk im 16 — dodaw ano 8% n a u p raw y niezbożow e oraz Ve n a ugór. W ten sposób o trzy m an y w y ­ n ik pow inien w zasadzie w p rzy b liżen iu odpow iadać rzeczyw istej po­ w ierzchn i folw arku. W p rzy p a d k u gdy w in w e n ta rzu znalazły się podane zasoby ogólnie znajdujące· się n a tere n ie folw ark u, staran o się określić ich stosunek do całości w edług d a ty inw en tarza. Przeliczano wówczas liczbę kop n a korce i litry w ysiane dla ich u zysk ania 17 i stą d otrzym yw ano pow ierzchnię w m orgach. W yn iki osiągnięte n a podstaw ie dan y ch p rze jęty c h od A. W aw rzyńczyków ej zostały poró w nane z an a­ logicznym i obliczeniam i, dokonanym i n a m ate ria le ty ch sam ych in w en ­ tarz y p rzy pom ocy w arto ści p rzy jm o w an ych przez A. W y c za ń sk ie g o 18 i — dla późniejszego okresu, ale tego sam ego obszaru — przez В. В a- r a n o w s k i e g o 19. R e z u lta ty ty ch obliczeń są w dość d użym stop niu do siebie zbliżone. Np. pow ierzchnia fo lw ark u w Jasio n n ie 20, obliczona n a p od staw ie w skaźników A. W aw rzyńczykow ej w yniosła 27 m orgów , a w edług liczb A. W yczańskiego — 27,5; fo lw ark w M yjom icach 21 obli­ czony w edług w skaźników A. W aw rzyńczykow ej w ynosił 14,7 łanów , w edług B. B aranow skiego — 14.

Z nacznie więcej w ątpliw ości n asu w a kw estia przeliczania na m orgi zagonów i składów . W obliczeniach p rz y ię to szerokość składu n a 4,46 m za B aranow skim 22, a s ta je na 67 m za A. W aw rzyńczykow ą 3S; w dwóch przyp adk ach za S. Ś r e n i o w s k i m 24 wielkość sta ja ok reślono na 4800 m 2. W ziąw szy pod uw agę nadzw yczaj nikłe podstaw y, na jakich

15 A. W a w r z y ń c z y k ó w a, Gospodarstw o chłopskie na Mazowszu, s. 81— 84: w ysiew na morgę -— żyto, pszenica, jęczm ień 137,5 1, ow ies 137,5—'"J55 1, średnio ow ies 151 1; om łot z kopy ·— żyto 3,5, pszenica 3, jęczm ień 4, ow ies 4,5 korca gdańskiego po 55 1.

A. W y c z a ń s k i , Studia nad folw arkiem , s. 63 nn., 148.

17 Wg A. W a w r z y ń c z y k o w e j , op. cit., s. 83, z 1 korca w ysianego zbie­ rano 2,5 kopy żyta, 3,5 kóp pszenicy, 3 kopy jęczm ienia, 1,8 kopy owsa.

18 A. W y c z a ń s k i , Studia nad folw arkiem , s. ЄЗ—67: w y siew na morpe — żyto 135 1, pszenica Γ2·5 1, jęczm ień 140 1, ow ies 180 1; omłot z kopy — żyto 108 1, pszenica 92 1, jęczm ień 108 1, ow ies 144—180 1; plon w ziarnie dla W ielkopolski W schodniej — żyto 4,2, pszenica 4,2, jęczm ień 5, ow ies 3,5.

10 B. B a r a n o w s k i , G ospodarstw o chłopskie i folw arczne w e wschodniej Wielkopolsce w XV III w ieku , W arszawa 1958. s. 137, 14Я. 15-1 : w ysiew пч m orsę

w korcach — żyto i pszenica 3A — 1, jęczm ień 1, ow ies 1Vj; omłot z kopy w kor­ cach — żyto 1,9 pszenica 1,5, jęczmień 2,4, ow ies 2,8; plon w ziarnach — żyto 4, pszenica 5. jęcznreń 4.5, ow ies 4.

20 AGAD, Sieradzkie ziem skie t. 51, 1584, f. 164— 165 (170—171).

21 AGAD, O strzeszowskie grodzkie inskr., rei. dekr. t. 22, ]6.'.;5, f. 7'60v—762. 22 B. B a r a n o w s k i , Gospodarstw o chłopskie, s. 50, przypisy 15 i 16.

23 A. W a w r z y ń c z y k ó w a, Proble m w ysokości plonów, s. 60.

24 S. Ś r e n i o w s k i , Uwagi o łanach, s. 30fi, gdzie autor przyjm uje ow e

4800 m 2 z Gostomskiego; dokładniejszego obliczenia dokonuje W. P r a n d o t a ,

P rodu kcja rolnicza w folw arkach starostw a sochaczewskiego w X V I і, X V II wieku,

„Studia z dziejów gospodarstwa w iejsk iego” t. II, W rocław 1959, s. 142, któremu w ypada staje rów ne 4762 m 2.

F O L W A R K S Z L A C H E C K I W W I E L K O P O L S C E (1580—1655) ₁₈₃

o p iera ją się te przeliczenia, zastan aw ia ogólny zbieżny w y nik zestaw ie­ n ia pow ierzchni folw arków obliczonych różnym i sposobam i. Otóż ogól­ n a pow ierzchnia 12 folw arków obliczona w edług pańszczyzny i sprzę­ żaju w yniosła 64,6 łanów , n ato m iast w edług w ysiew ów , zasobów i p rz e ­ liczeń p ow ierzch ni — 62,5 łanów (m niej o 3,2%). W rozbiciu n a p o­ szczególne m eto d y obliczania s y tu a c ja k sz ta łtu je się n astępująco: 7 fol­ w ark ów o po w ierzch n i 42,5 łanów (w edług pańszczyzny i sprzężaju) p rzy sp raw d zen iu za pom ocą w ysiew ów i zbiorów uzyskało pow ierzch­ nię 38,8 łanów (m niej o 8,7%), a 5 fo lw ark ów o p ow ierzch ni 22,1 łanów , p rz y zastosow aniu m eto d y przeliczeń zagonów i składów — pow ierzch­ nię 23,7 łanów (więcej o 7,7%). Spośród ty ch porów naw czych obliczeń n ajd o k ład n iejsze w y d a ją się przeliczenia dokonane n a p odstaw ie w y­ siew u. W praw dzie ich p recy zja tak że pozostaw ia w iele do życzenia, je d ­ n a k b ad ania prow adzone dość licznie n ad kw estią plonów dostarczyły

ju ż znacznej ilości danych, często zbieżnych, k tó re zw iększają stopień praw dop odo b ień stw a tak ich przeliczeń. I w łaśnie te dane n ajb ard ziej się zbliżają do szacunku w edług pańszczyzny i sprzężaju. D ane dla 4 in­ w e n ta rz y sp raw dzonych tą m etodą są następ ujące: w edług pańszczyzny Ï sp rzężaju ■— 31,6 łanów , w edług w ysiew u — 29,5 łanów , czyli różnica ■3,5% (wobec 8,7 i 7,7; różnica 3,2% u zyskana dla w szystkich p o ró w ny ­ w an y ch in w e n ta rzy nie je s t m iaro dajn a, poniew aż stano w i jed y n ie w y ­ p ad ko w ą dwóch p rzeciw staw ny ch w yników ).

W ydaje się, że w y n ik i tu u zy sk an e są raczej optym istyczne jeśli cho­ dzi o ogólną ocenę szacunku m etodą o p a rtą n a pańszczyźnie i sprzężaju. Niem niej jed n a k ten sposób obliczania pow ierzchni n asu w a tak ż e pew ne w ątpliw ości. P o w staje pytan ie: czy słuszne jest w y k o rzy sty w an ie do ob­ liczeń in w en tarzy, k tó re zaw ierają dane ty lk o do jedn ego z ty c h elem en­ tów, np. ty lk o do pańszczyzny, ja k to ro b ił A. W yczański? 25. W y d aje się, że sam fak t, że w in w e n ta rzu nie ma w zm ianki o zw ierzętach roboczych, nie m usi św iadczyć o tym , że fo lw ark b ył istotnie ty ch zw ierząt pozba­ w iony 28. Na naszym m ateriale, stosu jąc ściśle m etodę A. W yczańskiego, o trz y m u je m y (w rozbiciu n a okresy) n a stę p u jąc e w yniki (m etoda A):

1580— 1620 — 58 folw arków ·— 240,2 ł. — przeciętna 4,1 ł. «1621— 1655 — 66 „ — 318,0 ł. — „ 4,8 ł. 1580— 1655 — 124 „ — 558,2 ł. — „ 4,5 ł.

A oto pow ierzchnia folw arków obliczona w yłącznie n a podstaw ie in w en tarzy zaw ierający ch dane zarów no o sprzężaju folw arcznym , jak i liczbie km ieci (m etoda B):

1580— 1620 — 12 folw ark ów — 58,0 ł. — przeciętna 4,8 ł. 1621—1655 — 24 „ — 139,5 ł. — „ 5,8 ł. 1580— 1655 — 36 „ — 197,5 ł. — „ 5,3 ł.

J a k w idać, ten system obliczeń d a je w y n iki znacznie wyższe. Ma na to w pływ m ożliw ość zaniżenia szacunków pow ierzchni p rzy obliczeniach u w zględniających w szystkie inw en tarze, w y n ik ająca z fak tu , że w n ie­

25 A. W y c z a ń s k i , Studia nad folw arkiem , s. 78—83; powierzchnię 27 folw ar­ ków obliczono tu jedynie na podstaw ie pańszczyzny, bez w yjaśnienia, czy z tekstu źródła można z pew nością w nioskow ać, że na danym folw arku nie było zwierząt roboczych.

26 Por. uw agi A. W y c z a ń s k i e g o na tem at zawartości inwentarzy, op. cit., s. 22 n.

k tó ry c h p rzy p ad k ach m ógł istnieć n a fo lw ark u sprzężaj, k tó ry nie został uw zględniony p rzy spisyw aniu in w entarza, a k tó ry w p ły n ąłb y n a p o ­ w iększenie szacunku pow ierzchni. Istn ieje je d n a k i inna przyczyna, o d u ­ żo w iększym zapew ne znaczeniu. Otóż analiza in w e n ta rzy w ykazuje, że w fo lw ark ach m ałych w y p ad a n ajn iższa p rze c ię tn a n a łan w yposażenia w pańszczyznę; w iele z n ich w ogóle nie d y sp on uje pańszczyzną ciągłą, a jed y n ie zagrodniezą. Poniew aż b rak jedneg o z ty ch dwóch elem entów (w ty m p rzy p ad k u pańszczyzny) elim inow ał d any in w e n ta rz (na ogół fo lw arku o m ałej pow ierzchni), stą d u zy sk ane przez nas w ysokie p rz e ­ ciętne. Rów nocześnie fak t, że w ogrom nej w iększości in w e n ta rzy z n a j­ du ją się in fo rm acje n a te m a t poddanych, a ty lk o w 10 przyp adk ach (8%) sp raw ę tę p om inięto m ilczeniem , pozw ala n a dom niem anie, że w ow ych nielicznych fo lw ark ach poddanych nie było, a szczególnie b ra ­ kło św iadczących pańszczyznę ciągłą km ieci. D latego zapew ne nie po­ p e łn im y większego błędu, jeśli w obliczeniach uw zględnim y inw en tarze zaw ierające n a stę p u jąc e dane: a) z podanym sprzężajem i km ieciam i; b) z podanym sprzężajem , n a w e t gdy n ie m a wiadom ości o km ieciach, z założeniem , że ich isto tn ie nie było (oczywiście prócz in w entarzy, z k tó ry c h w iadom o, że jacy ś poddani byli, lecz nie w y n ik a jac y an i ilu); c) z d any m i ty lk o n a tem a t km ieci, jeśli z te k stu w iadom o, że sp rzężaju nie było; d) te in w en tarze, w k tó ry c h areał m ożna obliczyć in n y m i dro ­ gam i, np. poprzez w ysiew czy zbiór. P rzep ro w ad zając obliczenia z uw zglę­ dnieniem in w entarzy , k tó re zaw ierają te w łaśnie elem enty, o trz y m u je m y w yniki, k tó re w y d ają się n ajb ard ziej zbliżone do rzeczyw istości (m eto­ da C):

1580—1620 — 22 folw arki — 85,5 ł. — przeciętna 3,9 ł. * 162,1—1655 — 45 „ — 237,8 ł. — „ 5,3 ł. 1580— 1655 — 67 „ — 323,3 ł. — „ 4;8 1.

Z w raca uw agę stosunkow o n isk a p rze c ię tn a d la la t 1580— 1620. P o­ ró w n u jąc przeciętne pow ierzchnie folw arków uzy sk an e m etodą A w roz­ biciu n a poszczególne dziesięciolecia o k azuje się, że po w ierzchnia 28 fol­ w arków , k tó ry ch in w e n ta rze pochodzą z la t 1580— 1600, je s t p rzeciętn ie o w iele niższa niż w lata ch późniejszych; p rz y zastosow aniu m etod y С do obliczeń w eszła znaczna liczba in w e n ta rzy dotyczących w łaśnie fo lw a r­ ków m ałych (z w łasnym sprzężajem , pozbaw ionych pańszczyzny ciągłej), k tó re k o n c e n tru ją się w p ierw szym dw udziestoleciu b adanego okresu.

O prócz przedstaw io n eg o w yżej p ro b lem u k ry te rió w doboru in w e n ta ­ rzy przy jm o w an y ch do obliczeń pow ierzchni fo lw arkó w szlacheckich istn ieje jeszcze jed n a kw estia, p o m in ięta w p rac y A. W yczańskiego, a m ianow icie sposób tra k to w a n ia in w e n ta rzy spisyw an ych z okazji po­ działu folw arku. In w e n ta rz e tak ie m ożna tra k to w a ć w tro ja k i sposób. W a r i a n t I. P o m ijam y sp raw ę podziału, w ychodząc z założenia, że inne fo lw ark i rów nocześnie się łączyły i pow iększały. W naszych ob­ liczeniach w a ria n t ten je s t rów noznaczny z m eto dą A. P o w sta je tu je d ­ n a k w ątpliw ość, czy istotn ie fo lw ark i b y ły łączone w jed en w p rz y p a d k u np. dziedziczenia lub k u p n a w si folw arcznej. W ydaje się, że mogło to m ieć m iejsce w stosunkow o rzadszych przy p ad k ach bezpośredniego sąsia­ dow ania ziem obu folw arków , i to chy ba ty lk o folw arków m ałych. Roz­ strzygnięcie, jak ta sp ra w a k ształto w ała się w p rzy p a d k a c h fo lw ark ó w kilkułanow ych, w ym agałoby sp ecjaln y ch badań; w ty m m iejscu m ożna jed y n ie w ysunąć w ątpliw ość, czy now em u w łaścicielow i opłacałoby się kłopotliw e łączenie ich ziem w jed e n w ielk i k om pleks upraw ow y; czy

F O L W A R K S Z L A C H E C K I W W IE L K O P O L S C E (1580—1655) _185'

raczej nie pozostaw iano obu oddzielnych folw arków , zachow ując ty lk o możliwość m an ew ro w an ia p racą pańszczyźnianą lub in w entarzem żyw ym i m artw y m , zn ajd u jący m się n a folw arkach. P oniew aż nie d y sp on ujem y żadnym i danym i, k tó re stw ierd zały b y fa k t scalania folw arków , p osia­ dam y n ato m iast k o n k re tn e d ane liczbow e dotyczące ich podziałów , nie- m ożem y tej k w estii pom inąć w obliczeniach.

W a r i a n t II. F o lw a rk i dzielone tra k tu je m y ju ż jako podzielone w zw iązku z tym , że w bad an y m m ate ria le in w en tarze spisyw ane z okazji podziału k o n c e n tru ją się w ogrom nej w iększości w ok resie la t 1580—- 1620 27, a więc przez większość okresu de facto fo lw ark i te istn iały już w stan ie rozdrobnionym . W praw dzie w ty m zestaw ie in w e n ta rzy byłby to a rg u m e n t w a rty ro zpatrzen ia, jed n a k bardziej chodzi n am o stw o rze­ nie m etod y pracy , k tó ra b yłab y słuszna i w innych u k ład ach inw entarzy,, np. w takich, w k tó ry ch większość podziałów k o n cen tro w ałab y się w dru g iej części badanego okresu. P rzy jęcie tego sposobu obliczeń p ro w a ­ dziłoby do obniżenia średn iej p o w ierzchni fo lw arkó w dzielonych co najm n iej o 50% (lub w ięcej, w p rzy p a d k u podziału n a więcej niż 2 częś­ ci); by łb y to zabieg sztuczny, sto jący w sprzeczności z fa k te m istn ie­ n ia w części badanego okresu ty ch fo lw arkó w jeszcze nie podzielonych.. N ależy więc szukać sposobu kom prom isow ego, k tó ry u w zględniałby je zarów no przed, ja k i po podziale.

W a r i a n t III. F o lw a rk i dzielone liczym y dw a raz y — przed i po podziale, w ychodząc z założenia, że w ta k im . p rzy p a d k u jed e n in w en tarz w rzeczyw istości n o tu je p o dw ó jn y stan rzeczy, w yrażony w jedn y m dokum encie. I ta k np. w 1594 r. fo lw ark w D ąbiu o pow ierzchni około 4 łan ó w został podzielony m iędzy A dam a i S tan isław a D ąbskich; do obliczeń n ależało by więc przy jąć: 1 fo lw ark o pow ierzchni 4 łanów i 2 fo lw ark i po 2 łany, co w rezu ltacie dałoby 3 fo lw ark i o p rze ­ ciętnej pow ierzchni około 2,7 łanów . P rz y p a d k i podziału 2 folw arków m iędzy 2 now ych w łaścicieli zostałyby pom inięte, poniew aż w istocie n a stą p iła ty lk o nie in te resu jąc a nas w tej chw ili zm iana w łaściciela, z e w en tu aln y m w y ró w n an iem w ielkości obu folw arków ; ich śred n ia p ow ierzchnia pozostała bez zm ian. W ydaje się, że ta k i sposób postępo­ w ania, u w zg lęd niający zarów no fo lw ark i przed ich podzieleniem , jak i po, um ożliw ia obserw ow anie d y n am iki zm ian ich a re a łu i daje w y n ik i stosûnkow o n ajb ard ziej obiektyw ne.

W celu lepszego u w y p u k le n ia różnicy, ja k a p o w staje p rz y stosow a­ n iu poszczególnych w arian tó w obliczeń, i k tó ra nie je st zaciem niona rów noczesnym uw zględnieniem dan ych dotyczących przew ażającej liczby folw arków nie u leg ający ch podziałow i, poniższym zestaw ieniem objęto ty lk o fo lw ark i dzielone i okres 1580— 1620, którego dotyczy większość tego ty p u in w en tarzy :

27 D zieli się tu 26 folw arków , z których p ow staje 43 (wzrost ogólnej liczby o 17), a w okresie 1621—1655 tylko 2 £olwarki, z których p ow staje 5 (wzrost o 3); w k ilku przypadkach 2 folw ark i dzielono m iędzy 3 nowych w łaścicieli, stąd ogólna liczba folw ark ów po podziale jest niższa od spodziew anej. W przypadku podziału 2 fo l­ w ark ów m iędzy 2 now ych w łaścicieli do obliczeń przyjm owano 2 folw arki o daw ­ nej powierzchni, poniew aż w rzeczyw istości nic się nie zm ieniało.

W ariant I — 17 folw arków — 84 ł. — przeciętna ok. 4,9 ł. Wariant II — 34 folw arki — 84 1. — ,, 2,5 ł. W ariant III — 51 folw arków — 168 ł. — „ 3,3 ł.

W yn iki pozw alają stw ierdzić, że zastosow anie do obliczeń w a ria n tu III p o w oduje obniżenie się uzyskanej przeciętn ej pow ierzchni folw arków dzielonych o około 30% ; w y n ik dla w a ria n tu I w skazuje, że w naszym m a te ria le p rze c ię tn a p o w ierzch n ia folw arków dzielonych b yła wyższa o 0,8 łan a od p rzeciętnej w szystkich b ad an y ch fo lw arków w ty m o k re­ sie (m etoda A). Z estaw ienie liczbow ych w yników , k tó re zostały uzyskane p rz y zastosow aniu poszczególnych w arian tów , z uw zględnieniem m a te ­

ria łu dotyczącego w szystkich folw arków , zaw iera tab ela 2.

T abela 2 Powierzchnia folwarków (warianty oszacowania)

I

Wariant

II III

1580— liczba folwarków 58 75 92

—1620 ogólna pow. folwarków w 1. 240 240 324

przeciętna ,, 4,1 3,2 3,5

1621 — liczba folwarków 66 69 71

—1655 ogólna pow. folwarków w 1. 318 318 333

przeciętna ,, 4,8 4,6 4,7

1580— liczba folwarków 124 144 163

—1655 ogólna pow. folwarków w 1. 558 558 657

przeciętna ,, 4,5 3,9 4.0

Uwaga: do obliczeń przyjęto wszystkie folwarki, pomijając proponow ane wyżej metody sęlękęji inwentarzy.

N ależałoby teraz porów nać w yniki uzyskane m etodą A z tym i, któ re m ożna osiągnąć dokonując w łaściw ego doboru in w en tarza (m etoda C) w połączeniu z w y b ra n y m pow yżej sposobem tra k to w a n ia in w en tarzy podziałow ych (w arian t III). W ty m m iejscu jed n a k niezbęd ne się sta ją p ew ne dodatkow e w yjaśn ienia. Otóż ju ż A. W yczański s y g n a liz o w a ł28, że zbliżone do in w e n ta rzy tzw. działy rodzinne (w niniejszy ch rozw aża­ n iach dla w ygody określan e ogólnie m ianem in w entarzy ) są n a ogół pozbaw ione w zm ianek n a te m a t ruchom ości — a więc i zw ierząt robo ­ czych. S tw ierd zenie to zn ajd u je potw ierdzen ie rów nież i w naszym m a­ teriale. Poniew aż w kon sekw en cji p rzy jęcia m eto d y С in w e n ta rze po­ zbaw ione jak ich k olw iek w zm ianek o stan ie sp rzężaju folw arcznego w in n y być elim inow ane z obliczeń, n asu w a się p y tan ie: w jak im celu został w y­ s u n ię ty p ro blem in w e n ta rzy podziałow ych, skoro i ta k n ie m ogą one stanow ić pod staw y do obliczania areału. P rzy czy n y są dw ojakiego ro­ dzaju. Po pierw sze, w celu k o n fro n ta cji z w yn ikam i uzyskan ym i m etodą stosow aną przez A. W yczańskiego, oraz po drugie — i to je s t przyczyna zasadnicza ·— z pow odu istn ien ia g ru p y in w e n ta rz y podziałow ych, n a podstaw ie k tó ry c h m ożna p ow ierzchnię fo lw ark u określić in n y m i m eto ­ dam i (wysiew, p rzeliczenia m ia r p o w ie rz c h n i)29. B adania in w e n ta rzy z inny ch regionów Polski w ykazały, że sy tu a c ja ta p o w ta rz a się tak że

28 A. W y c z a ń s k i , Studia nad folw arkiem , s. 19.

29 Sw ierczyn, A GAD, Brzeskie grodzkie inskrypcje t. 33, 1588, f. 435— 442v

(484— 4Mjv); Żydowo, tamże t. 40, 1595, f. 197— 201v; W iszczelice, AGAD, Przedeckie grodzkie inskrypcje t. 71, 1638, f. 37— 38.

F O L W A R K S Z L A C H E C K I W W IE L K O P O L S C E (1580—1655) ₁₈₇

n a inn y ch te r e n a c h 30, a ponadto, że zd arzają się jed n a k in w en tarze po­ działow e, zaw ierające dość n a w e t dokładne zestawienia, in w e n ta rza ż y w e g o 31.

Poniew aż p ro ste zestaw ienie w y ników uzy skan y ch m etodą A z osta­ teczn ym i w y n ik am i połączonych m etod С i w a ria n tu III n ie je s t m o­ żliw e, gdyż in w e n ta rzy podziałow ych, k tó re rów nocześnie spełn iały b y w a ru n k i m eto d y С jest zbyt m ało, należy poszukać innej drogi do uzys­ k a n ia zam ierzonego celu. Istn ieje m ożliw ość takiego skorygow ania ob­ liczeń pow ierzchni fo lw ark ó w uleg ających podziałow i, by została w y p e ł­ n io n a luka, jak ą je st elim in u jący je z obliczeń b ra k danych dotyczących sprzężaju. Otóż p o w ierzchnie folw arków podziałow ych zostały w w ięk­ szości obliczone ty lk o n a p o dstaw ie pańszczyzny. P oniew aż jed n a k m am y praw o sądzić, że fo lw ark i te p osiadały w łasny sprzężaj u p raw ia jąc y określoną pow ierzchnię ziem i folw arcznej, stą d w yp ły w a w niosek, że dokonane obliczenia ich pow ierzchni są zaniżone. A naliza obliczeń po­

w ierzch n i folw arków , dokonanych n a podstaw ie ilości pańszczyzny

i sp rzężaju folw arcznego oraz ty ch , o k tó ry c h m ożna sądzić, że zw ie­ rz ą t roboczych nie posiadały, pozw ala n a u stalen ie procentow ego ud zia­ łu każdego z ty ch elem entów w u zyskiw anych pow ierzchniach ■— około 73% pow ierzchni folw arcznej uzyskano z p rzeliczenia dniów ek p a ń ­ szczyzny, a około 27% ze sp rzężaju fo lw a rc z n e g o 32. W ychodząc z zało­ żenia, że p rzeciętn e w yposażenie w sprzężaj fo lw ark u ulegającego po­ działow i n ie odbiegało w iele od w yposażenia pozostałych folw arków , n a le ż y are a ł fo lw ark ów dzielonych podw yższyć o tę pow ierzchnię, k tó ra b y ła u p raw ia n a w łasn y m sprzężajem . P oniew aż je d n a k owe 27% uzys­ k a n o n a podstaw ie in w e n ta rzy pochodzących z całego b adanego przez n a s okresu, a analiza w yposażenia fo lw arków w sprzężaj w y kazu je dość szybki jego w zrost, zwłaszcza w drugiej ćw ierci X V II w., stąd w ydaje się, że podw yższenie a re a łu ty ch folw arków , skupionych niem al w yłącz­ n ie w ok resie do 1620 r., nie pow inno być w iększe niż 20%. Z estaw ienie -uzyskanych ty m sposobem rez u lta tó w z w y n ikam i m etody A zaw iera ta b e la 3.

J a k m ożna się było spodziewać, dysp rop orcje m iędzy śred n im i uzys­ k a n y m i m etodą A oraz p rzy pom ocy w a ria n tu III (tabela 2) zostały w znacznym stopniu zniw elow ane przez podw yższenie pow ierzchni fol­ w a rk ó w dzielonych. N iem niej jed n a k pew na różnica pozostała; jest ona re z u lta te m sk u pien ia się w e w cześniejszym okresie in w e n ta rzy d o ty ­ czących fo lw arkó w m niejszych oraz uleg ających podziałom . O tw a rta po­ zo staje kw estia, czy fa k t ten św iadczy o dokonyw ających się zm ianach

30 Np. na M azowszu — Goławin (AGAD, Zakroczym skie grodzkie w ieczyste - t. 88, 1632, f. 176— 177v) i Krępica (tamże t. 92, 1639, f. 288—291v), których po­

w ierzchnię m,ożna starać się obliczać na podstaw ie opisu.

31 Np. inw entarz podziałow y ze w si Lipe z 1606 r. (Inw entarze dóbr szla­

checkich pow iatu kaliskiego t. I, W rocław .1'955, inw. 66); wśród w ym ienionego

szczegółowo inw entarza żywego (wraz z ptactwem ) brak zw ierząt roboczych, z czego m ożną w nosić, że istotnie ich nie był;o.

32 Uwzględniono 58 inw entarzy, w których ogólna powierzchnia folw arków w y ­ niosła około 305 łanów ; część powierzchni uzyskana z przeliczenia pańszczyzny w yniosła 223 łany, natom iast ze sprzężaju folw arcznego — 82 łany. W yniki te w sposób zasadniczy odbiegają od rezu ltatów uzyskanych przez A. W y c z a ń ­ s k i e g o i(Studia nad folw arkiem , s. 109), który dla folw ark ów W ielkopolski W schodniej w okresie 1551— 1580 uzyskał aż 52“/» uprawy w łasnej i tylko 48°/o uprawy pańszczyźnianej; w yjaśnienie tak w ielkich rozbieżności w ym aga o d d ziel­ nych rozważań.

w stosun k ach folw arcznych w W ielkopolsce W schodniej w ty m okresie, czy też je s t re z u lta te m p rzy p ad k u .

Z w y ników u zyskanych w rezu ltacie pow yższych obliczeń n asu w ają się dw a w nioski n a tu r y ogólniejszej: po p ierw sze — że proponow ane k o re k tu ry i uściślenia, jak k olw iek celow e i m ery to ry czn ie uzasadnione, nie zm ieniają w sposób d ecyd u jący p rzeciętn ych p ow ierzchni obliczanych folw arków , przez co je s t m ożliw e poró w ny w anie ich z rez u lta ta m i obli­ czeń A. W yczańskiego dla la t 1500— 1580, o raz po d ru gie — że d o star­ czają danych, k tó re m ogą stać się p u n k tem w yjścia dla p ró b y zbadania

Ta b e l a 3 Przeciętna powierzchnia folwarków (w łanach)

1580—1620 1621—1655 1580—1655] Średnia wspólna metody С

i wariantu III, po !

podwyższeniu o 20%* 3,9 4,9 4,4 j

Metoda A 4,1 4,8 4,5 !

* W ynik uzyskano z sumy danych dla m etody С (1580 — 1620 — 22 folwarki, 85,5 lana i 1621 —1655 — 45 folwarków, 237,8 łanów) i dla wariantu III, podwyższonych o 20% (odpowiednio w okresach — 51 folwarków, 202 łany, 7 folwarków, 18,5 łanów).

te n d e n c ji rozw ojow ych folw arków średnioszlacheckich w badan y m o k re ­ sie, podziału ich n a typow e, o w spólnych cechach ch arak te ry sty c z n y c h g ru p y w ielkości i uchw ycenia najw ażn iejszych dzielących je różnic. N ie w y d aje się bow iem słuszne tw orzenie — w zorem A. W yczańskiego —

jedn eg o m odelu „idealnego” fo lw ark u średn io zam ożnego szlachcica

i o k reślan ie po w ierzch ni tego fo lw ark u z dokładnością do 0,1 łana, po­ słu g u jąc się sta ty sty c z n y m i przeciętnym i, k tó re zostały uzyskane n a p o dstaw ie d anych dotyczących zarów no m ałych, 1— 1,5 łanow ych fol­ w arków , ja k i dużych folw arków , liczących 8— 10 łanów . S tw orzo ny tą drogą a b stra k c y jn y m odelow y fo lw ark m a w istocie n iew iele w spólnego zarów no z m ałym i, często pozbaw ionym i n a w e t pańszczyzny km iecej folw arczkam i, ja k i z dużym i, o znacznym p o ten cjale ekonom icznym gos­ p o d arstw am i 33. R ów nież p rzeprow adzone pow yżej rozw ażania n a d spo­ sobem obliczania pow ierzchni folw arków m uszą skłaniać do w niosku, że wobec istn ien ia ta k w ielkiej ilości rozm aitych, często p rzy pad k ow ych czynników , k tó re m ogą w pływ ać n a obniżenie lu b podw yższenie końco­ w ych rezu ltató w , p rec y z y jn e określanie ty ch p ow ierzchni sta je się m ało racjonaln e, a p rzy jm o w an e d okładne w ielkości m ogą być zawsze podw a­ żone i zastąpione nieco innym i. S tą d w niosek, b y jed e n w zorcow y m o­ del fo lw ark u zastąpić kilkom a, k tó ry c h określone z dokładnością do 1 ła ­ n a w ielkości zam y k ałyb y się w pew nych przedziałach. M ateriał, k tó ry m d y sponujem y, n asu w a celowość podziału folw arkó w n a 3 g ru p y — m ałe, o pow ierzchni do 2 łanów , śred n ie — ponad 2 do 6 łanów i duże — po­ nad 6 do 10 łanów . Szczegółowe uzasadnienie ta k n ak reślon ego podziału

39 C elow ość tworzenia jednego statystycznego wzorca folw arku zakw estionow ał A. M ą c z a k w recenzji z om awianej pracy A. W y c z a ń s k i e g o , PH LIII, 1961, z. 2, s. 377—388.

F O L W A R K S Z L A C H E C K I W W IE L K O P O L S C E (1Ö80—1655) ₁₈₉

w y m aga dokładnej analizy s tr u k tu ry gospodarczej b ad an ych folw arków i dlatego n ie je s t n a ty m m iejscu m ożliw e. N ależy jed y n ie zasygnalizo­ w ać głów ne elem enty, k tó re sk ła n ia ją do p rzy ję cia takiego w łaśnie po ­ działu. Z estaw ienie ilościowe b ad any ch pod w zględem areału fo lw ar­ ków d aje w y n ik i n astępu jące: * fo lw ark i m ałe (do 2 łanów ) stanow ią około 16%, fo lw ark i śred n ie (ponad 2 do 6 łanów ) — około 64% , fo l­ w ark i duże (ponad 6 do 10 łanów ) -— około 20% całości; należy pod­ kreślić, że krzy w a o b razu jąca liczbę fo lw arkó w w edług ich w ielkości

ulega w y raźn y m załam aniom w łaśnie n a g ran icy 2 i 3 oraz 6 i 7 łanów . P o d ział ten uzasadnia także s tr u k tu ra w yposażenia poszczególnych grup fo lw ark ów w e w łasn y sprzężaj oraz w pańszczyznę km iecą lu b zagrod- niczą, co —r w przeliczeniu na 1 łan — pokazuje ta b e la 4.

T ab ela 4 Wyposażenie folwarków w sprzężaj własny i pańszczyznę

(w przeliczeniu na łany uprawne)

Grupa folwarków

Sprzężaj folwarczny

(zwierząt na łan)

Dni pańszczyzny w tygod­ niu na łan kmiecie zagrodnicy

Do 2 łanów 1,4 ' 0,9 0,8

Powyżej 2 do 6 łanów 0,8 1,2 0,6

Powyżej 6 do 10 łanów 0,6 1,1 0,4

Różnice w y stę p u ją szczególnie w y ra ź n ie m iędzy g ru p am i n ajm n iejszą i średnią; fo lw ark i m ałe posiadają n ajw ięcej w łasnego sprzężaju, co się tłu m aczy n isk im w yposażeniem w pańszczyznę ciągłą, a stosunkow o n ajlep szy m w pieszą (zagrodnicy). D ane grup folw arkó w śred n ich i d u ­ żych są do siebie dość zbliżone, je d n a k do w y o d ręb n ien ia g ru p y o statn iej sk łan ia nas gw ałtow ne zm niejszenie się ogólnej liczby fo lw ark ó w po w y­ żej 6 ła n ó w 34.

Z aobserw ow any u p rzed n io w zro st po w ierzch ni b ad an y ch folw arków w m ia rę p rzesu w an ia się w głąb o kresu 1580— 1655 (zgodny z ten d e n c ją w zro stu w y k azan ą d la la t 1500— 1580 p rzez A. W yczańskiego), pow o­ d u je także c h a ra k te ry sty c z n e zm ian y w układzie ilościow ym folw ark ów w poszczególnych g ru p ach wielkości; m ożna to zaobserw ow ać zesta­ w iając dane dotyczące liczby folw arków poszczególnych grup. oddziel­ nie dla okresów 1580— 1620 i 1621— 1655. W y nik i są n astęp u jące: fol­ w a rk i o pow ierzchni do 2 łan ó w w o k resie w cześniejszym stan ow ią 19% całości, w okresie późniejszym — 14%, fo lw ark i po nad 2 do 6 łanów — odpow iednio 69% i 59% i fo lw ark i ponad 6 do 10 łanów — 12% i 27%. P rzesu n ięcie się pew nej liczby fo lw ark ów z najliczniejszej g ru p y fol­ w ark ów średn ich do nielicznej g ru p y fo lw ark ó w dużych m usiało w p ły ­ nąć n a g w ałto w n y w zrost pro cen to w y ty ch ostatnich. T ym sam ym liczba

31 A. M ą c z a k , op. cit., s. 380 n., w ykazał, że w m ateriale, którym dysponp- w a ł A. W yczański w yraźnie w ystęp u ją dwie zasadnicze grupy w ielkości folw arków , a m ianow icie od 2 do 5 i powyżej 5 łanów; stw ierdzenie to dodatkowo uzasadnia celow ość w yodrębnienia pow yższych trzech grup fplw arków w badanym przez nas okresie.

folw arków śred n ich zm n iejszy ła się, czego nie m ogło zrekom pensow ać n iew ątp liw e przesunięcie się do tej g ru p y stosunkow o nielicznych fol­ w ark ó w n ajm niejszych . Z m niejszenie się g ru p y folw arków n a jm n ie j­ szych w sk azu je n a to, że ich przechodzenie d o g ru p y folw arków o po­ w ierzchni p o n ad 2 łan y było szybsze niż proces p o w staw an ia now ych m ały ch folw arczków (niew ątpliw ie coraz słabszy w głąb X V II w.). A n a ­ logiczne obliczenia dokonane oddzielnie dla każdego z trzech badanych w ojew ództw pozw alają n a stw ierdzenie, że zaobserw ow ana w yżej ewo­ lu c ja poszczególnych g ru p w ielkościow ych p rzeb ieg ała w k ażdym z ty c h w ojew ództw w sposób podobny. W praw dzie u zy sk an e w y n ik i p ro cen to ­ w e teo rety czn ie pozw oliłyby n a w yciągnięcie nieco dalej idących w nios­ ków (np. w iększy w zrost folw arków dużych w woj. brzesko-kujaw skim ), w y d a je się jed n ak , że n ależy tu zachow ać dość znaczną ostrożność: po­ dział każdej ze stosunkow o nielicznych g ru p folw arków do 2 łan ów oraz powyżej 6 łan ó w n a sześć części (trzy w ojew ództw a i dw a okresy) s p ra ­ w iłby, że w każdej z nich znalazłoby się zaledw ie k ilk a folw arków ; w t a ­ kiej sy tu a c ji p rzesu nięcie n aw et jed n ego z nich pow oduje zasadniczą zm ianę uzyskanego re z u lta tu ; znika wówczas w alo r pew nej m asow ości m ate ria łu , k tó ry m o perujem y, pozostaje n ato m iast św iadom ość p rz y p a d ­ kow ości zachow anych in w en tarzy , k tó ra m oże całkow icie zniekształcić obraz zmian.

O gólna ten d e n c ja w zrostu a re a łu poszczególnych fo lw arków uw idacz­ nia się szczególnie w y raźn ie p rz y podziale m ate ria łu n a rów ne, 15-letnie odcinki czasow e i obliczenie śred n ich po w ierzchn i w granicach ty c h o k re ­ sów. P rzeciętn e w y p ad ają n astęp ujące: w lata ch 1580— 1595 przeciętn a p ow ierzchnia fo lw ark u w ynosiła 3,3 łana, w 1596— 1610 — 4,1 łana (w zrost w poró w nan iu do okresu poprzedniego o około 24%, w skali rocznej l,6°/o), w 1611— 1625 — 4,6 ła n a (w zrost o 12%, rocznie 0,8%), w 1626— 1640 — 5,0 łanów (w zrost o 9%, rocznie 0,6%) i w 1641— 1655 — 5,1 łanów (w zrost o 2°/o, rocznie 0,1%). P oniew aż dysponu jem y po­ dw ó jny m i in w e n ta rza m i dla 8 ty ch sam ych folw arków , spisyw any m i w różnych o dstępach czasu (p rzeciętnie co 19 lat), m ożna te n d e n c ję w zro stu pow ierzchni fo lw ark ó w obserw ow ać n a k o n k retn y c h p rz y k ła ­ dach. W pięciu fo lw ark ach stw ierd za się w zrost pow ierzchni, w trzech — zm niejszenie się; ogólnie p o w ierzchnia ty ch 8 folw ark ów w zrosła z 38,8 do 48,1 łanów , czyli średnio z około 4,8 do 6,0 łanów , a więc o 25% (w sk ali rocznej 1,3%). T rzeb a zwrócić uw agę, że in w e n ta rze pośw iad­ czające zm niejszanie się pow ierzchni fo lw ark ó w pochodzą z końcow ych la t in teresu jąceg o nas okresu. U zyskane p ro ce n ty w zrostu pow ierzchni folw arków , w ielkie n a przełom ie X V I i X V II w., m alejące w m iarę u p ły ­ wu czasu, zgodne są z w ym ow ą śred n ich pow ierzchni folw arków , uzys­ k any ch dla okresów 1580— 1620 i 1621— 1655, a także u zasadn iają licz­ bow o stw ierd zen ie B. B aranow skiego ό n ajw iększym nasileniu w zrostu folw arków szlacheckich w w ojew ództw ie łęczyckim n a przełom ie XVI i X V II w .35

Z e b ran y m a te ria ł pozw ala n a p ostaw ienie p y tan ia, czy istn ieje zależ­ ność, a jeśli tak , to jak a, m iędzy p rzeciętn ą w ielkością fo lw ark u a jego u sy tu o w an iem geograficznym . U dało się zlokalizować 106 folw arków , w ty m 15 fb lw arkó w o p ow ierzchni do 2 łanów , 69 — p o n ad 2 do 6 ła ­ n ów i 22 — po n ad 6 do 10 łanów . Ich rozm ieszczenie wg w ojew ództw

F O L W A R K S Z L A C H E C K I W W IE L K O P O L S C E (1580—1655) ₁₉₁

i w ielkości pokazu je ta b e la 5. D ane w niej zaw arte m ożna rozpatryw ać· z dw ojakiego p u n k tu w idzenia — w zw iązku z ogólnym stan em gęstości zalu d n ien ia i zw iązanej z ty m s tr u k tu ry w łasnościow ej oraz z pow iąza­ niam i r y n k o w y m i36.

T ab ela 5' Folwarki według grup wielkości i województw

Województwo

Ogólna liczba folwarków

Folwarki wg grup wielkości do 2 łanów , ponad 2 do

6 łanów

ponad 6 do 10 łanów liczba ! % liczba ■ % liczba °/

/0-Sieradzkie 31 3 9,7 17 54,8 11 35,5

Łęczyckie 31 4 12,9 21 67,7 6 19,4

Brzesko-kujawskie 44 8 18,1 31 70,4 5 11,5

D ane dotyczące gęstości zalu d nien ia n a in te resu jąc y m nas obszarze u schyłku X V I w. p rze d staw ia ją się n a s tę p u ją c o 37: pow. ostrzeszow ski (Sieradzkie) — 5— 10 m ieszkańców /km 2; pow. w ieluński, radom szczański,, sierad zk i (Sieradzkie) oraz kow alski i kruszw ick i (B rzesko-kujaw skie) — 10-—15 m ieszkańców /km 2; pow. szadecki (Sieradzkie), brzeziński (Łę­ czyckie) oraz przedecki, b rzeski i radziejow ski (B rzesko-kujaw skie) — 15— 20 m ieszkańców /km 2; pow. łęczycki — 25— 30 i orłow ski (Łęczyc­ kie) — 30— 40 m ieszkańców /km 2. W yn ik a stąd, że w ojew ództw a sierad z­ kie, b rzesk o -ku jaw sk ie i południow a część łęczyckiego m iały gęstość z alu dnien ia zbliżoną, z odchyleniem n a korzyść sieradzkiego; zdecydo­ w anie w y różn ia się północna i środkow a część w ojew ództw a łęczyckiego. Z estaw iając rozm ieszczenie poszczególnych w ielkości folw arków z gęs­ tością zalu dn ien ia dochodzim y do w niosku, że są to elem enty od siebie niezależne — zbliżone pod w zględem zaludnienia w ojew ództw a sierad z­ kie i b rzesk o -ku jaw sk ie c h a ra k te ry z u je zupełnie odm ienna stru k tu ra , w ielkości folw arków , n a to m ia st zdecydow anie różniąca się ludnościow o od nich część w ojew ództw a łęczyckiego m a s tru k tu rę w ielkości fo lw ar­ ków pośrednią.

P rz ejd ź m y w ięc do p ró b y pow iązania tej s tr u k tu ry z w iększą lu b m niejszą w ięzią danego obszaru z określonym i ro d zajam i ry n ków zbo­ żowych i rejo n a m i ek sp o rtu zboża. W ielce pom ocne okazały się tu ta j w y n ik i bad ań S. M i e l c z a r s k i e g o i T. C h u d o b y 38. N a p o d sta­ w ie n a k reślo n y ch p rzez S. M ielczarskiego zasięgów ry n k ó w zbożowych

30 Próba ustalenia, czy w ielkość folw arku b yła związana z jakością gleby (w y­ korzystując Mapę gleb Polski, pod red. A. M u s i e r o w i c z a , skala 1 :1 ООО 000) w ypadła negatyw nie; w każdej z 3 grup w ielkości folw ark ów gleby klas III—IV (wg obecnie obow iązujących norm w polskim rolnictwie) stanow iły około ·90°/ο, klas I— II — okoł,o 5—7°/o, k lasy V — około 3—5%.

37 Maya: Gęstość zaludnienia K o r c n y i Śląska u rc.hylki. X V I w., oprać. I. Q i e y-s z t o r o w a , A. Ż a b o k l i c k a , [w:] Hiy-storia Poly-ski t. I, Mapy, W ary-szawa 1958 oraz I. G i e y s z t o r o w a , Badania nad historią zaludnienia Polski, KHKM XI, 1963, nr 3— 4, ryc. 7.

38 S. M i e l c z a r s k i , R y n e k z b o żo w y, s. 94—08, 131—140 oraz mapa; T. C h u ­ d o b a , R oz w ó j r y n k u zbożow ego dorzecza W isły w X V I w. (maszynopis p racy doktorskiej, B iblioteka Instytutu H istorycznego UW), s. 53 nn., m apa 3.

w Polsce widać, że w sto su n k u do obszarów nas in te resu jąc y c h w o brę­ bie ry n k u kujaw skiego, ściśle zw iązanego ze spław em w iślanym zboża, z n a jd u je się w ojew ództw o b rzesko-kujaw skie, p raw ie całe łęczyckie oraz północna część sieradzkiego (po S ierad z i n a p ołudnie od Łasku). Do r y n k u w rocław skiego, ze spław em nie związanego, w chodziła południo­ w o-zachodnia część w ojew ództw a sieradzkiego (pow.: ostrzeszow ski, w ie­ luński, zachodnia część radom szczańskiego i połu dn iow a sieradzkiego). N atom iast T. C hudoba do teren ó w ek sp o rtu jący ch zboże w trzeciej -ćwierci XVI w. zalicza, prócz w ojew ództw a brzesko-kujaw skiego, jed y n ie ziem ię łęczycką, nie sięgając w ojew ództw a sieradzkiego. W y d aje się, że w p rzy p ad k u n aszych rozw ażań do ty ch teren ó w m ożna zaliczyć ów­ czesne pow. łęczycki, orłow ski i północny sk ra w ek brzezińskiego. Nie w ypo w iadając się n a tem a t p ew n y ch rozbieżności m iędzy zasięgiem sp ła ­ w u w iślanego zakreślonym w p racach S. M ielczarskiego i T. C hudoby, m ożna w oparciu o u sta le n ia obu ty ch au to ró w spróbow ać przedstaw ić p ro ce n to w y udział poszczególnych g ru p w ielkości folw arków , obliczo­ n y dla ry n k ó w kujaw sk ieg o i w rocław skiego, a także analogicznie — d la tere n ó w określonych przez T. C hudobę jak o ek sp o rtu ją c e zboże oraz leżących wg niego poza zasięgiem ek sp o rtu . Z estaw ienie tak ie zaw iera tab e la 6.

T ab ela 6 Folwarki według grup wielkości i położenia wobec rynku zbytu

Folwarki wg grup wielkości Ogólna liczba folwarków* do 2 łanów ponad 2 do 6 łanów ponad 6 do 10 łanów liczba У/о liczba У_/0 liczba У_/0

Wg S. M ielcza rsk ieg o Rynek kujawski 81 12 14,8 57 70,4 12 14,8 Rynek wrocławski 22 3 13,6 10 45,5 9 40,9 Wg T. C hudoby Tereny eksportujące zboże 67 12 17,6 46 68,6 9 13,8 Tereny poza zasięgiem eksportu 39 3 7,7 23 59,0 13 33,3

* W wariancie obliczeń dotyczącym rynków kujawskiego i wrocławskiego pom inięto 3 folwarki, które znalazły się poza zasięgami tych rynków, nakreślonym i przez S. M ie l c z a r s k ie g o .

W śród w yników procen to w y ch -powyższej tab e li zw raca uw agę w y ­ raźn e sk u p ien ie się fo lw ark ó w dużych rnowyżei 6 łanów ) n a obszarach leżących poza zasięgiem sp ław u zboża W isłą (dla obu w a ria n tó w obli­ czeń — raz 40,9, ra z 33,3%), szczególnie, jeśli w eźm iem y pod uw agę, że w sto su n k u do ogólnej liczby folw arków p rz y ję ty c h do ty ch obliczeń, fo lw ark i duże stan o w ią zaledw ie około 20%.

Z uzyskanych d an ych m ożna by w ysnuć pozornie p ara d o k sa ln y w nio­ sek, że ro zk w it ek sp o rtu zbożem pow odow ał tw orzenie się n a teren ach zw iązanych z ry n k iem gdańskim fo lw ark ó w m niejszych, gdy tym czasem wiadom o, że w spław ie w iślanym b rała udział przed e w szystkim szlachta bogata (nie m ów iąc o w ielkiej własności), w m niejszy m stop n iu średnia,