Małgorzata Judycka
Ochrona dziecka na tle konfliktu
zbrojnego w byłej Jugosławii
Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 1, 185-204
U W M w Olsztynie 2010 IS S N 2082-1786
M IĘ D ZYN A R O D O W E P R A W O H U M A N IT A R N E
K O N FLIK T Ó W ZB R O JN YC H
M a ł g o r z a t a J u d y c k a
Ochrona dziecka na tle konfliktu zbrojnego
w byłej Jugosławii
S ło w a k lu c zo w e : derogacja, prawa dzieci, gwałt, ludobójstwo, wojna bałkańska.
1. W stęp
K r w a w e w a lk i m ię d z y S e rb a m i a C h o rw a ta m i, do ja k ic h d oszło la te m 1991 r. n a te r e n ie ó w c ze sn e j S o c ja lis ty c z n e j F e d e ra c y jn e j R e p u b lik i J u g o s ła w ii, p rze n o s zą c się n a o b s z a r B o ś n i i H e r c e g o w in y , p r z y b r a ły p o stać m ię d z y n a r o d o w e g o k o n flik tu z b ro jn e g o . C z y s t k i etn ic z n e , s k ie ro w a n e w z n a c z n e j m ie r z e p r z e c iw k o lu d n o śc i c y w iln e j, g w a łt y k o b ie t w r a z z m a s o w y m z a b ija n ie m b e z b ro n n y c h d z ie c i o ra z w ie le in n y ch z b ro d n ic z y c h w y n a tu rz e ń s ta ły się d la sp o łec zn o ści m ię d z y n a r o d o w e j m o r a ln y m i p s y c h ic z n y m w s t r z ą s e m .1
L o s d z ie c i u w ik ła n y c h w k o n flik t z b r o jn y n a p a w a stra ch em . D z ie c i s ta ją c się w sposób s z c z e g ó ln y o fia r a m i w o jn y p o d le g a ją e k s te rm in a c ji, n ie lu d z k ie m u tra k to w a n iu , p r z e ś la d o w a n io m , o s ie ro c e n iu i tu ła czce, n ie d o s ta tk o m e le m e n ta r n e j o p ie k i i och ron y. W o jn a n ie o s z c z ę d z a n a jm ło d szych , stą d n o r m y p r a w a h u m a n ita rn e g o z a p e w n ia ją im och ron ę o g ó ln ą ja k o osób n ie b io rą c y c h b e z p o ś r e d n ie g o u d z ia łu w d z ia ła n ia c h z b ro jn y c h o ra z och ron ę s p e c ja ln ą ja k o osób s z c z e g ó ln ie n a ra żo n y ch . M im o z a k a z ó w m ię d z y n a r o d o w e g o p r a w a h u m a n ita rn e g o ty s ią c e d z ie c i je s t p rzy m u s o w o w c ie la n y c h do o d d z ia łó w z b ro jn y c h i w y k o r z y s ty w a n y c h w c h a r a k te r z e ż o łn ie r z y , s z p ie gów , z w ia d o w c ó w o ra z t r a g a r z y .2
1
P raw a rodziny, praw a w rodzinie w św ietle standardów m iędzynarodowych. M a teria ły K rajow ej Konferencji Naukowej, Toruń 22-23 X 1998 r., red. T. Jasudowicz, Toruń 1999, s. 321-322.2
M iędzynarodowe praw o hum anita rne we współczesnym świecie - osiągnięcia i wyzwania. M a teria ły T oruń sk iej K on feren cji N aukow ej z 13 gru d n ia 2006 r .,red. T. Jasudowicz Toruń 2007, s. 75-76.
2. Dziecko w artością szczególnie chronioną w świetle
dokum entów p ra w a m iędzynarodow ego i p ra w a
hum anitarnego
O c h ro n ie p r a w d z ie c k a z a ró w n o w p r a w ie m ię d z y n a r o d o w y m , ja k i p r a w ie h u m a n ita r n y m p o ś w ię c a się w ie le u w a g i. D z ie c k o ja k o p o d m io t p ra w c z ło w ie k a i p o d s ta w o w y c h w o ln o ś c i w sposób o c z y w is ty k o r z y s ta z g w a r a n c ji p r z y z n a n y c h k a ż d e m u c z ło w ie k o w i n a w y p a d e k s y tu a c ji n a d z w y c z a j nych. P o d m io te m p r a w p o d le g a ją c y c h o ch ro n ie s p e cja ln ej w c z a s ie k o n flik tu z b ro jn e g o je s t p r z e d e w s z y s t k im dzieck o, p o jm o w a n e n a jc zę ś c ie j ja k o is to ta lu d z k a w w ie k u p o n iż e j 18 la t, p r z y c z y m n ie k tó r e n o r m y och ron n e d o ty c z ą t y lk o d z ie c k a w w ie k u p o n iż e j 15 la t, m a łe g o d zieck a , n ie m o w lę c ia , n o w o ro d k a c z y d z ie c k a p o częteg o . W p e r s p e k ty w ie p r a w d z ie c k a is to tn e są n o rm y s ta n o w ią c e o p o d m io cie p o śre d n io u p ra w n io n y m , ja k p r a w a m a tk i, p r a w a o p ie k u n ó w o ra z o r g a n iz a c ji h u m a n ita rn y c h .3 P r a w a p o d m io tó w p o śred n ich m a ją z n a c z ą c y w p ły w n a u p r z y w ile jo w a n y sta tu s d z ie c k a podczas k o n flik tu z b ro jn e g o o ra z n a je g o p r a w a do s p e cja ln ej o p ie k i, o ch ro n y i p o m o cy .4 P o d m io te m z o b o w ią z a n y m z ty tu łu p r a w d z ie c k a je s t n ie ty lk o p a ń stw o, n a k tó re g o te r y t o r iu m d zieck o p r z e b y w a i k tó re g o ju r y s d y k c ji p o d le ga, a le te ż in n e p a ń s tw a i sp ołeczn ość m ię d z y n a r o d o w a .5
D o k u m e n t K o n w e n c ji P r a w D z ie c k a z 1989 r. d o s trz e g a k o n ie czn o ść z a p e w n ie n ia d z ie c io m s z c z e g ó ln e j t r o s k i w k a ż d e j s y tu a c ji.6 K o m it e t P r a w D z ie c k a p o ś w ię c a ś ro d k o m u r z e c z y w is tn ia n ia K o n w e n c ji w ie le u w a g i, p o w o łu ją c się n a z a s a d ę sk u teczn o ś ci i rz e c z y w is to ś c i, k tó r a e x p re s s is v e r b is
o d n o si się do p r a w d zieck a . K o m it e t p o d k re ś la , ż e o g ó ln e ś ro d k i u r z e c z y w is t n ia n ia m a ją n a celu p ro m o cję p e łn e g o k o r z y s ta n ia z K o n w e n c ji p rze z w s z y s tk ie d z ie c i.7 A r t. 38 K o n w e n c ji g w a r a n tu je o ch ron ę d z ie c k a w tra k c ie k o n flik tu z b ro jn e g o . Z o b o w ią z u je p a ń s tw a do p r z e s t r z e g a n ia je j p o s ta n o w ie ń o ra z z a k a z u je re s p e k to w a n ia n o rm m ię d z y n a r o d o w e g o p r a w a h u m a n ita r n e g o , j e ż e l i m ia ło b y ono z a s to s o w a n ie w c z a s ie k o n flik tu z b ro jn e g o w s p ra w a c h o d n o szą cych się do d z ie c i.8
D o k u m e n t K o n w e n c ji d o s trz e g a k o n ie c zn o ś ć p o d ję c ia p rze z p a ń s tw a w s z e lk ic h m o ż liw y c h środ k ów , a b y osoby, k tó re n ie o s ią g n ę ły w ie k u p ię t n a s tu la t, n ie b r a ły b e z p o ś r e d n ie g o u d z ia łu w d z ia ła n ia c h z b ro jn y c h .9 W ś w ie tle p o s ta n o w ie ń K o n w e n c ji p a ń s tw a w in n y p o w s tr z y m y w a ć się p r z e d r e k r u to w a n ie m do sw o ich s ił z b ro jn y c h osób, k tó r e n ie o s ią g n ę ły w ie k u p ię tn a s tu la t. P o d c z a s p r z e p r o w a d z a n ia r e k r u ta c ji k o n ie c z n e je s t
3 B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. M ik, O praw ach dziecka, Toruń 1994, s. 48. 4 Ibidem , s. 48.
5 Ibidem.
6 W stęp do Konwencji P ra w Dziecka, w: Dz.U. nr 120, poz. 526.
7 U w a gi Ogólne nr 5 (2003) Kom itetu P ra w Dziecka „Ogólne środki urzeczyw istniania Konwencji P ra w Dziecka” , CRC/GC/2003/5, p. 6.
8 Ibidem , art. 38, pkt 1. 9 Ibidem , art. 38, pkt 2.
w c ie la n ie w p ie r w s z e j k o le jn o ś c i m ło d z ie ż y s ta rs z e j w ie k ie m .10 K o n w e n c ja z o b o w ią z u je do p o d ję c ia w ła ś c iw y c h środ k ów , a b y d zieci, d o tk n ię te s k u tk a m i k o n flik tu z b ro jn e g o , k o r z y s ta ły z o ch ro n y i o p ie k i.11
D o k u m e n t K o n w e n c ji P r a w D z ie c k a o b lig u je p a ń s tw a do s z a n o w a n ia i z a p e w n ie n ia p o s z a n o w a n ia n o rm m ię d z y n a r o d o w e g o p r a w a h u m a n ita r n ego, k tó r e m a ją z a s to s o w a n ie w p rz y p a d k u k o n flik tu z b ro jn e g o , a k tó ry c h o ch ro n a ro z c ią g a się n a d z ie c i.12 K o n w e n c ja u zn a je, ż e z g o d n ie z e z o b o w ią z a n ia m i, k tó r e c ią ż ą n a p a ń s tw a c h n a m o cy m ię d z y n a r o d o w e g o p r a w a h u m a n ita rn e g o o d n o śn ie do o c h ro n y lu d n o śc i c y w iln e j p od cza s k o n flik tu z b ro jn e g o , k o n ie c z n e je s t p o d jęcie w s z e lk ic h ś ro d k ó w w celu z o r g a n iz o w a n ia o ch ro n y i o p ie k i n a d d z ie ć m i d o tk n ię ty m i s k u tk a m i w o jn y .13 K o n w e n c ja z w r a c a u w a g ę n a k o n ie czn o ść p o d ję c ia d z ia ła ń w ce lu u ła tw ie n ia r e h a b ilit a c ji fiz y c z n e j i p sy c h ic zn e j o ra z r e in t e g r a c ji sp o łec zn ej k a ż d e g o d zieck a , b ę d ą c e g o o fia r ą ja k ie jk o lw ie k fo r m y z a n ie d b a n ia , w y z y s k u , w y k o r z y s ty w a n ia , to rtu r, o k ru tn e g o , n ie lu d z k ie g o lu b p o n iż a ją c e g o t r a k t o w a n ia, k a r a n ia b ą d ź k o n flik tu z b ro jn e g o . D o k u m e n t d o s tr z e g a z n a c z e n ie t a k ie j r e h a b ilit a c ji b ą d ź r e in te g r a c ji, k t ó r a b ę d zie p r z e b ie g a ła w w a ru n k a c h s p r z y ja ją c y c h z d r o w iu i s z a c u n k o w i d la go d n o ś ci d z ie c k a .14
2.1. K r y t e r i a d e r o g a c y j n e w k o n f l i k c i e z b r o j n y m d o t y c z ą c e p r a w d z i e c k a
A r t . 38 K o n w e n c ji P r a w D z ie c k a , o d s y ła ją c do n o rm m ię d z y n a r o d o w e go p r a w a h u m a n ita rn e g o , d o s trz e g a , ż e m ię d z y n a r o d o w o ch ro n io n e p r a w a c z ło w ie k a m o g ą b yć z a w ie s z o n e (d e r o g o w a n e ) z a ró w n o w tra k c ie m ię d z y n a ro d o w e g o , ja k i w e w n ę tr z n e g o k o n flik tu zb ro jn e g o . K o n w e n c ja p o w o łu ją c się n a p o s ta n o w ie n ia m ię d z y n a r o d o w e g o p r a w a h u m a n ita rn e g o u z n a je d ero g o w a ln o ś ć m ię d z y n a r o d o w o ch ro n io n ych p r a w c z ło w ie k a z a ró w n o
w tr a k c ie m ię d z y n a r o d o w e g o , ja k i w e w n ę tr z n e g o k o n flik tu z b r o jn e g o .15 K la u z u le d e r o g a c y jn e o k r e ś la ją g r a n ic e d o p u szcza ln o ści o d s tę p s tw a p a ń s tw a od je g o z o b o w ią z a ń w d z ie d z in ie p r a w c z ło w ie k a w sy tu a cja ch n a d z w y c z a jn y c h 16 N o r m ą b e z w z g lę d n ie o b o w ią z u ją c ą iu s c o g e n s je s t n o r m a p r z y ję t a i u z n a n a p rze z m ię d z y n a r o d o w ą w s p ó ln o tę . U c h y le n ie tej n o rm y je s t n ie d o p u s z c z a ln e . N o r m a m o ż e b yć z m ie n io n a je d y n ie p rze z p ó ź n ie js z ą n o rm ę p o w s z e c h n e g o p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o o t y m sa m y m
10
Ibidem , art. 38, pkt 3.11
Ibidem , art. 38, pkt 4.12
Ibidem , art. 38, pkt 1.13
Ibidem , art. 38, pkt 4.14
Ibidem , art. 39.15
Praw a rodziny, praw a w ro d zin ie...,s. 309.16
Konstytucja Rzeczypospolitej P o ls k ie j z 1997 roku a członkostwo P o lsk i w U n ii E u ro pejskiej, I V Ogólnopolska Konferencja Praw nicza T o ru ń 19-20 listopada 1998 r., red. C.Mik,
c h a r a k t e r z e .17 W ś w ie tle a rt. 4 M ię d z y n a r o d o w e g o P a k t u P r a w O b y w a t e l skich i P o lity c z n y c h z 19 g r u d n ia 1966 r .18, a rt. 15 E u ro p e js k ie j K o n w e n c ji P r a w C z ło w ie k a i P o d s ta w o w y c h W o ln o ś c i z 1950 r .19 o ra z a rt. 30 E u r o p e js k ie j K a r t y S o cja ln ej z 1961 r .20 d o p u szcza ln e są m o ż liw o ś c i u c h y le n ia n ie k tó r y c h z o b o w ią z a ń , j e ż e l i is tn ie je n ie b e z p ie c z e ń s tw o p u b liczn e, k tó re z a g r a ż a ż y c iu n a ro d u .21 D o k u m e n ty k r a jo w e i m ię d z y n a r o d o w e p r e c y z u ją o b o w ią z k i p a ń s tw a p o d cza s sta n u n a d z w y c z a jn e g o o ra z w s y tu a c ji je g o z a k o ń c z e n ia .22 T y t u ł p a ń s tw a do d e r o g a c ji je s t ty tu łe m o g ra n ic z o n y m . W k a ta lo g u p r a w n ie p o d le g a ją c y c h d e ro g a c ji, p ra w o do ż y c ia23 w z m o c n io n e je s t p rze z n o r m y p r a w a h u m a n ita rn e g o d o ty c z ą c e : ś c ig a n ia i k a r a n ia „u m y ś l n ych z a b ó js tw ” ja k o „c ię ż k ic h n a r u s z e ń ” .24
D o k u m e n t K o n w e n c ji w s p r a w ie Z a p o b ie g a n ia i K a r a n ia Z b ro d n i L u d o b ó js tw a s ta n o w i, iż n a le ż y u zn a ć z a z b ro d n ie lu d o b ó js tw a sto s o w a n ie środ k ów , m a ją c y c h n a ce lu w s t r z y m a n ie u ro d z in w o b rę b ie g r u p y25 o ra z p rzy m u s o w e p r z e k a z y w a n ie d z ie c i c z ło n k ó w g r u p y do in n ej g r u p y .26 M ię d z y n a ro d o w a o ch ro n a p r a w c z ło w ie k a w p r o w a d z a z a k a z o r z e k a n ia k a r y ś m ie rc i w o b ec d z ie c i do la t o siem n a stu , w y k o n y w a n ia k a r y ś m ie rc i w ob ec k o b ie t c ię ż a rn y c h i m a te k m a ły c h d z ie c i.27 N ie d e r o g o w a ln y z a k a z to r tu r w r a z z o k ru tn y m , n ie lu d z k im , p o n iż a ją c y m tr a k t o w a n ie m o ra z k a r a n ie m28 d o zn a je w z m o c n ie n ia w n o rm a ch p r a w a h u m a n ita rn e g o p o p rz e z n a k a z k a r a n ia i ś c ig a n ia ja k o c ię ż k ic h n a r u s z e ń .29
M ię d z y n a r o d o w y P a k t P r a w O b y w a te ls k ic h i P o lity c z n y c h d od a je, iż n ik t n ie m o że b yć p o d d a w a n y b ez sw ej zg o d y , sw o b o d n ie w y r a ż o n e j, do ś w ia d c z e n io m le k a r s k im lu b n a u k o w y m .30 D o ś w ia d c z e n ia b io lo g ic z n e , u m y ś ln e s p r a w ia n ie w ie lk ic h c ie r p ie ń b ą d ź c ię ż k ic h u sz k o d z e ń c ia ła lub z d r o w ia w ś w ie t le p r a w a h u m a n ita rn e g o u zn a n e z o s ta ło z a b e z w z g lę d n ie o b o w ią z u ją c e i n ie p o d le g a ją c e z a w ie s z e n iu n a w y p a d e k w o jn y .31
D e k la r a c ja O r g a n iz a c ji N a r o d ó w Z je d n o czo n y ch o O c h ro n ie K o b ie t i D z ie c i w tra k c ie S ta n u N a d z w y c z a jn e g o i K o n flik t u Z b ro jn e g o z 1974 r.
17
Praw a człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych ze szczególnym uw zględnieniem praw ai praktyki polskiej, red. T. Jasudowicz, Toruń 1997, s. 37.
18
Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167.19
Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284.20
Dz.U. z 1999 r. nr 8, poz. 67.21
Praw a człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych..., s. 11.22
Konstytucja Rzeczypospolitej P o lsk iej z 1997 roku a członkostwo Polski..., s. 39.23
Art. 6 M iędzynarodow ego Paktu P ra w O byw atelskich i Politycznych.24
A rt. I I Konwencji w sprawie Zapobiegania i K aran ia Zbrodni Ludobójstwa uchwalonej przez Zgrom adzenie Ogólne N arodów Zjednoczonych 9 grudnia 1948 r., w: Dz.U. z 1952 r., nr 2, poz. 9.25
Ibidem , art. I I pkt d).26
Ibidem , art. I I pkt e).27
B. Gronowska, T. Jasudowicz, C .M ik, op. cit., s. 4928
A rt. 7 M iędzynarodowego Paktu P ra w Obyw atelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r., tekst, w: Dz.U. z 1977 r. nr 38 poz. 16729
B.Gronowska, T.Jasudowicz, C.M ik, op. cit, s. 49.30
A rt. 7 M iędzynarodow ego Paktu P ra w O byw atelskich i Politycznych.z o b o w ią z u je p a ń s tw a do z a p e w n ie n ia z a k a z u s to s o w a n ia ś ro d k ó w ta k ic h ja k p r z e ś la d o w a n ia , to rtu ry , ś ro d k i k a rn e , p o n iż a ją c e t r a k to w a n ie o ra z p rzem o c, u zn a ją c w s z e lk ie fo r m y r e p r e s ji o ra z n ie lu d z k ie g o i o k ru tn e g o tr a k t o w a n ia k o b ie t i d z ie c i z a fo rm y p rz e s tę p s tw a . D e k la r a c ja sta n o w i, iż p r z e s tę p s tw e m są ta k ż e to rtu ry , u w ię z ie n ie , r o z s tr z e liw a n ie , m a so w e a re s z to w a n ia , k a r y zb io ro w e , n is z c z e n ie m ie s z k a ń o ra z m a s o w e d e p o rta c je k o b ie t i d z ie c i.32 M ię d z y n a r o d o w y P a k t P r a w O b y w a te ls k ic h i P o lity c z n y c h z a k a z u je t r z y m a n ia k o g o k o lw ie k w n ie w o li, a ta k ż e z a k a z u je h a n d lu n ie w o ln ik a m i w e w s z y s tk ic h fo rm a c h .33 P o s ta n o w ie n ie p r z e z e m n ie p rzy to c z o n e , a t a k ż e z a k a z p o d d a ń s tw a n ie p o d le g a ją z a w ie s z e n iu w ż a d n e j s y tu a c ji.34 P o d o b n ie p o s ta n o w ie n ie o z a k a z ie p o z b a w ie n ia w o ln o ś c i je d y n ie z p o w od u n ie m o ż n o ś c i w y w ią z a n ia się z e z o b o w ią z a ń u m o w n y ch n ie p o d le g a dero- g a c ji.35 P a k t w y r a ź n ie p o d k re ś la , ż e n ie p o d le g a d e r o g a c ji p o s ta n o w ie n ie , iż n ik t n ie m o że być s k a z a n y z a c zy n lu b z a n ie c h a n ie , k tó re w m y ś l p r a w a w e w n ę tr z n e g o lu b m ię d z y n a r o d o w e g o n ie s ta n o w iły p r z e s tę p s tw a w c h w i l i ich p o p e łn ie n ia .36 P a k t w p r o w a d z a z a k a z w y m ie r z a n ia k a r y su ro w szej od tej, k t ó r ą m o ż n a b y ło w y m ie r z y ć w c h w ili p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a .37 P r z e p is d o p u szcza z a s to s o w a n ie k a r y ła g o d n ie js z e j, j e ż e l i po p o p e łn ie n iu p r z e s tę p s tw a z o s ta n ie on a p r z e z u s ta w ę u s ta n o w io n a .38
N ie d e r o g o w a ln y je s t ta k ż e art. 16 P a k tu , s ta n o w ią c y o p r a w ie do u z n a w a n ia w s z ę d z ie p o d m io to w o ś c i p ra w n e j. W o ln o ś ć m y ś li, s u m ie n ia i r e lig ii, w łą c z a ją c w to w o ln o ść p o s ia d a n ia lu b p r z y jm o w a n ia r e lig ii lub p rze k o n a ń w e d łu g w ła s n e g o w y b o ru o ra z u z e w n ę t r z n ia n ia sw ej r e lig ii lub p rze k o n a ń , in d y w id u a ln ie lub w e s p ó ł z in n y m i p u b lic z n ie lu b p r y w a tn ie , p rze z u p r a w ia n ie k u ltu , o b rz ą d k i, p r a k ty k o w a n ie i n a u c z a n ie .39N a le ż y w t y m m ie jscu n a d m ien ić, ż e P a k t, w y lic z a ją c p r a w a n ie d e r o g o w a ln e , n ie d a je p a ń s tw o m a rb itr a ln e j sw o b o d y ich z a w ie s z a n ia .40 E u ro p e js k a K o n w e n c ja o O c h ro n ie P r a w C z ło w ie k a i P o d s ta w o w y c h W o ln o ś c i, p o d ą ż a ją c z a P a k te m , d o s trz e g a m o ż liw o ś ć p o d ję c ia p r z e z p a ń s tw a ś ro d k ó w z m ie r z a ją c y c h do o d s tę p s tw od s to s o w a n ia z o b o w ią z a ń z n iej w y n ik a ją c y c h pod w a ru n k ie m , ż e ś ro d k i te n ie są s p rz e c z n e z in n y m i z o b o w ią z a n ia m i, w y n ik a ją c y m i z p r a w a m ię d z y n a r o d o w e g o .41 D o k u m e n t K o n w e n c ji p o d o b n ie ja k d o k u m en t P a k t u u jm u je w sw ej tre ś c i k o n ie czn o ść w p r o w a d z e n ia z a k a z u o d s tę p s tw a od z o b o w ią z a ń w y n ik a ją c y c h z p r a w a do ż y c ia . W y ją t k ie m są p r z y p a d k i śm ierci, b ęd ą c e s k u tk ie m z g o d n y c h z p r a 32 Ibidem.
33 Art. 8 pkt 1 M iędzynarodow ego Paktu P ra w O byw atelskich i Politycznych. 34 Ibidem , art. 8 pkt 2. 35 Ibidem , art. 11. 36 Ibidem , art. 15 pkt 1. 37 Ibidem. 38 Ibidem. 39 Ibidem , art. 18 pkt 1. 40 Ibidem , art. 4.
w e m d z ia ła ń w o je n n y c h o ra z z o b o w ią z a ń w y n ik a ją c y c h z p rze p is ó w , d o ty czą cych z a k a z u to r tu r i n ie w o ln ic tw a o ra z p ra c y p r z y m u s o w e j.42
W s p o m n ia n a p r z e z e m n ie w c z e ś n ie j E u ro p e js k a K a r t a S o c ja ln a u z n a je d e ro g a c ję je j z o b o w ią z a ń n a czas w o jn y b ą d ź in n e g o sta n u w y ją tk o w e g o
z a g r a ż a ją c e g o ż y c iu n a ro d u 43 p o d k reśla ją c, ż e p o d ję te ś ro d k i n ie m o g ą być s p rz e c z n e z je j in n y m i z o b o w ią z a n ia m i n a p o d s ta w ie p r a w a m ię d z y n a ro d o - w e g o .44 A m e r y k a ń s k a K o n w e n c ja P r a w C z ło w ie k a z 22 lis to p a d a 1969 r., p r z y ta c z a ją c k o n ie czn o ść z a w ie s z e n ia z o b o w ią z a ń n a w y p a d e k w o jn y b ą d ź in n e g o n ie b e z p ie c z e ń s tw a p u b liczn eg o , k tó r e z a g r o z iło b y ż y c iu n a ro d u w r a z z n ie p o d le g ło ś c ią s ta n o w i, iż ś ro d k i p o d ję te p rze z p a ń s tw o n ie p o w in n y p o cią g a ć z a sobą d y s k r y m in a c ji z a w z g lę d u n a ra sę, k o lo r skóry, płeć, ję z y k , r e lig ię lu b p o ch o d zen ie s p o łec zn e.45 K o n w e n c ja , p o d o b n ie ja k P a k t i E u ro p e js k a K o n w e n c ja , n ie u p o w a ż n ia do o d s tę p s tw a od s to s o w a n ia p o s ta n o w ie ń d o tyczą cyc h p r a w a do ż y c ia , p r a w a do lu d z k ie g o tr a k to w a n ia , do o b y w a te ls tw a , do n a z w is k a , do u d z ia łu w rz ą d z e n iu , w o ln o ś c i od n ie w o l n ic tw a , od p r a w e x p o s t f a c t o , s u m ie n ia i r e lig ii, z a s a d n ic z y c h g w a r a n c ji są d o w y ch d la o ch ro n y tych p r a w , u zn a ją c d o d a tk o w o z a n ie d e r o g o w a ln e p r a w a r o d z in y i p r a w a d zieck a . 46 K o n w e n c ja s ta n o w i o p r a w ie do śro d k ó w o ch ro n y k a ż d e g o m a ło le t n ie go d zieck a . Z o b o w ią z u je p r z y ty m ro d z in ę , sp o łe c ze ń s tw o o ra z p a ń s tw o do p r z e s t r z e g a n ia p r a w d z ie c k a .47 F o rm u ła z a w a r t a w d o k u m en cie K o n w e n c ji r ó ż n i się je d n a k od p o s ta n o w ie ń , z a w a r ty c h w in n y ch d o k u m en ta ch m ię d z y n a ro d o w y c h p r a w c z ło w ie k a .48 E u ro p e js k i T r y b u n a ł P r a w C z ło w ie k a o rze k ł, iż k a ż d e p a ń s tw o p o n o si o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a „ż y c ie n a ro d u ” w s y tu a c ji w o jn y , r z e c z y w is te g o i b e z p o ś r e d n ie g o n ie b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o .49
W a r u n k ie m , b y p a ń s tw o m o gło s k o rz y s ta ć z u p r a w n ie n ia do d e r o g a c ji je s t is tn ie n ie n ie b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic z n e g o .50 W s y tu a c ji z a g r o ż e n ia p a ń s tw a , b e z p ie c z e ń s tw a o b y w a t e li i p o rz ą d k u p u b liczn eg o , p r e z y d e n t n a w n io s e k R a d y M in is t r ó w m o że w p ro w a d z ić n a czas o zn a c z o n y sta n w y ją t k o w y n a c z ę ś c i a lb o n a c a ły m te r y t o r iu m p a ń s tw a .51 R o z w a ż a ją c treś ć k la u z u li d e ro g a c y jn e j k o n ie c z n e je s t p r z y to c z e n ie k la u z u l lim ita c y jn y c h w z a k r e s ie k o r z y s ta n ia z p r a w c z ło w ie k a w sy tu a cja ch w y ją tk o w y c h . W k o r z y s ta n iu z p r a w i w o ln o ś c i k a ż d y p o d le g a je d y n ie o g ra n ic z e n io m o k re ś lo
42
Ibidem , art. 15 pkt 2.43
Art. 30 pkt 1 Europejskiej K art Socjalnej,44
Ibidem,45
Art. 27 pkt 1 Am erykańskiej Konwencji P ra w C złow ieka z 22 listopada 1969 r., tekst w: W spólny standard do osiągnięcia - stan urzeczyw istnienia, red. T. Jasudowicz, Toruń 1998, s. 607.46
Ibidem , art. 27 pkt 2.47
Art. 19 Am erykańskiej Konwencji P ra w C złowieka, w: M. Balcerzak, M iędzynarodowaochrona praw człowieka.W ybór źródeł, Toruń 2007.
48
Praw a człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych...,s. 12.49
Wspólny S tandard do O siągnięcia - Stan U rzeczyw istn ienia, Toruń 1998, s. 605.50
Praw a człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych..., s. 11.51
A rt. 230 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej z 2 k w ietn ia 1997 r.: Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.n y m p r z e z p ra w o , w y łą c z n ie w celu z a p e w n ie n ia n a le ż y te g o u z n a n ia i p o s z a n o w a n ia p r a w i w o ln o ś c i in n y ch o ra z z a s p o k o je n ia słu szn ych w y m a g a ń m o ra ln o ś ci, p o rz ą d k u p u b lic z n e g o i p o w s z e c h n e g o d o b ro b y tu w s p o łe c ze ń s tw ie d e m o k ra ty c z n y m .52
D o k u m e n ty p r a w c z ło w ie k a s ta n o w ią , ż e k o r z y s ta n ie z w o ln o ś c i m o że p o d le g a ć o g ra n ic z e n io m p r z e w id z ia n y m p r z e z p r a w o ty lk o w ó w c z a s , k ie d y w y m a g a te g o in te re s b e z p ie c z e ń s tw a n a ro d o w e g o , in te g ra ln o ś ć t e r y t o r ia ln a lu b b e z p ie c z e ń s tw o p u b liczn e, z a p o b ie g a n ie z a m ie s z k o m i p rze stęp czo ści, o ch ro n a z d r o w ia lub m o ra ln o ś ci, o ch ro n a d o b re go im ie n ia i p r a w in n y ch osób. P o d m io t u p ra w n io n y je s t o g ra n ic z o n y w k o r z y s ta n iu z e sw ych p ra w o b o w ią z k ie m u z n a n ia i p o s z a n o w a n ia „d o b ra w s p ó ln e g o ” o ra z „d o b ra b liź- n ie g o ” 53. Is to t n ą k w e s t ią je s t o d p o w ie d n ia o cen a s y tu a c ji w p a ń s tw ie , c zy d o p u szcza ln e je s t u c h y le n ie z o b o w ią z a ń . M ię d z y n a r o d o w y k o n flik t z b r o j n y j a w i się ja k o m o d e l n ie b e z p ie c z e ń s tw a p u b lic zn e g o , k tó r e z a g r a ż a ż y c iu n a ro d u .54 M ię d z y n a r o d o w a sp ołeczn ość p o tw ie rd z a , ż e u c h y le n ie z o b o w ią z a ń d o ty czą cy c h p r a w c z ło w ie k a i p o d s ta w o w y c h w o ln o ś c i m u s z ą m ie ścić się ściśle w g ra n ic a c h p r z e w id z ia n y c h p rze z p ra w o m ię d z y n a r o d o w e .55
3. Postan ow ien ia p ra w a hum anitarnego dotyczące
specjalnej ochrony p ra w dziecka na w ypadek
konfliktu zbrojnego
D ą ż e n ie sp o łec zn o ści m ię d z y n a r o d o w e j do z a p e w n ie n ia d z ie c io m o ch ro n y m a sw o je k o r z e n ie w tra d y c y jn e j o ch ro n ie osób n ie b io rą c y c h u d z ia łu w d z ia ła n ia c h zb ro jn y ch . F u n d a m e n ta ln ą z a s a d ą je s t z a p o b ie g a n ie n a d u ż y cio m i d z ia ła n ie w k ie r u n k u p o s z a n o w a n ia p r a w d z ie c k a z z a s to s o w a n ie m śro d k ó w n ie z b ę d n ie w y m a g a n y c h p r z e z sy tu a cję b ą d ź ś ro d k ó w w y n ik a ją c y c h z z a k re s u s p e cja ln ej o ch ro n y p r a w d zieck a , z a w a r ty c h w k o n w e n cjach m ię d z y n a r o d o w e g o p r a w a h u m a n ita rn e g o .56 K o n w e n c je G e n e w s k ie o o ch ro n ie o fia r w o jn y z 1949 r. w r a z z P r o t o k o ła m i D o d a tk o w y m i z 1977 r., s ta n o w ią c rd z e ń m ię d z y n a r o d o w e g o p r a w a h u m a n ita rn e g o , p r z e w id z ia ły s p e c ja ln ą och ron ę p r a w d zieck a .
I V K o n w e n c ja G e n e w s k a o O c h ro n ie P r a w C y w iln y c h p o d cza s W o jn y z 12 s ie r p n ia 1949 r. u jm u je k o n ie czn o ść o ch ro n y d z ie c i w w ie k u p o n iże j la t 15 o ra z k o b ie t i m a te k d z ie c i p o n iż e j la t 7 p r z e d s k u tk a m i w o jn y .57 S p e c ja ln e w a r u n k i p o w in n y b yć p r z e w id z ia n e d la n ie le tn ic h , o s k a rżo n y c h
52
A rt. 29 pkt 2 Powszechnej D eklaracji P ra w C złowieka, tekst w: ibidem , s. 589.53
Red: C. M ik, op. cit, s. 43.54
Praw a człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych..., op. cit., s. 12.55
Ibidem.56
B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. M ik, op. cit., s. 45.57
Art. 14 I V Konwencji G enewskiej o Ochronie Osób C yw ilnych podczas W ojny, Dz.U. z 1956 r., nr 38, poz. 171, Załącznik.0 p o p e łn ie n ie p r z e s tę p s tw a w w a ru n k a c h w o jn y .58 W c a ły m o k re s ie in t e r n o w a n ia c z ło n k o w ie tej sa m ej ro d z in y , a z w ła s z c z a ro d z ic e i d zieci, w in n i b yć u m ie s z c z e n i w ty m s a m y m m iejscu . K o n w e n c ja d o s trz e g a p o trz e b ę in te r n o w a n ia ro d z ic ó w w r a z z d z ie ć m i,59 d o s ta rc z e n ie d o d a tk o w y c h p o rc ji ż y w n o ś c i k o b ie to m w cią ży , w p o ło g u o ra z d z ie c io m p o n iżej la t 15.60 K o b ie to m w c ią ż y , m a tk o m z n ie m o w lę ta m i i m a ły m d ziecio m , k tó r e p r z e s z ły d łu g ą n ie w o lę K o n w e n c ja g w a r a n tu je m o ż liw o ś ć re p a tr ia c ji, a ta k ż e p o w ro tu do m ie js c z a m ie s z k a n ia lub le c z e n ia s z p ita ln e g o w k r a ju n e u tr a ln y m .61 A r t. 94 z w r a c a u w a g ę n a k o n ie c zn o ś ć z a p e w n ie n ia k s z ta łc e n ia d z ie c i i m ło d z ie ż y w w a ru n k a c h in te rn o w a n ia .
D o k u m e n t K o n w e n c ji p o t w ie r d z a p r a w o d z ie c i do s p e łn ia n ia p r a k ty k re lig ijn y c h . S tr o n y w k o n flik c ie w in n y u ła tw ić d z ie c io m w y k o n y w a n ie t a k ich p r a k ty k , a ta k ż e u m o ż liw ić im d o stęp do n a u k i.62 K o n ie c z n e je s t z a p e w n ie n ie w o ln e g o p r z e w o z u p r z e s y łe k z a w ie r a ją c y c h n ie z b ę d n ą żyw n ość, o d z ie ż , ś ro d k i w z m a c n ia ją c e p r z e z n a c z o n e d la d z ie c i do la t 15, a ta k ż e d la k o b ie t c ię ż a rn y c h i p o ło żn ic .63 D z ie c i p o w in n y b yć tr a k to w a n e w sposób u p r z y w ile jo w a n y .64 M o c a rs tw o o k u p a c y jn e w in n o u ła tw ić n a le ż y t e fu n k c jo n o w a n ie z a k ła d ó w p o św ięco n y ch o p iece n a d d z ie ć m i i ich w y c h o w a n iu .65 D z ie c io m n a le ż y u ła tw ić u s ta le n ie to ż s a m o ś c i o ra z r e je s tra c ję ich p och o d zen ia .
P r o t o k o ły D o d a tk o w e do K o n w e n c ji G e n e w s k ic h z 12 s ie r p n ia 1949 r. u jm u ją och ron ę d zieci, m a te k o p ie k u ją c y c h się m a ły m i d ziećm i, a ta k ż e k o b ie t c ię ż a rn y c h . D z ie c i p o w in n y k o rz y s ta ć z e s z c z e g ó ln e g o p o s z a n o w a n ia 1 b yć ch ro n io n e p r z e d w s z e lk im i p o s ta c ia m i z a m a c h u n a o b y cza jn o ść .66 S tr o n y k o n flik tu w in n y p o d ją ć w s z e lk ie m o ż liw e k ro k i, b y d z ie c i p o n iże j 15 la t n ie u c z e s tn ic z y ły b e z p o ś re d n io w d z ia ła n ia c h zb ro jn y ch , a ta k ż e n ie b y ły p o w o ły w a n e do sił z b ro jn y c h .67
P r o to k ó ł, p o d o b n ie ja k K o n w e n c ja , z w r a c a u w a g ę n a k o n ie czn o ść z a p e w n ie n ia k a ż d e m u e w a k u o w a n e m u d z ie c k u c ią g ło ś c i n au k i, w ty m ta k ż e n a u k i r e lig ii i m o ra ln o ś ci, z g o d n ie z ż y c z e n ia m i ro d z ic ó w .68 D la u ła t w ie n ia e w a k u a c ji d z ie c io m i p o w ro tu do sw ych r o d z in i sw e g o k ra ju , P r o to k ó ł D o d a tk o w y d o s trz e g a p o trz e b ę s p o rz ą d z e n ia d la k a ż d e g o d z ie c k a k a r t y z a o p a trz o n e j w fo to g r a fie , k t ó r ą w ła d z e s tro n y d o k o n u ją cej e w a k u a c ji w in n y
58 Ibidem , art. 76. 59 Ibidem , art. 82. 60 Ibidem , art. 89. 61 Ibidem , art. 132. 62 Ibidem , art. 24. 63 Ibidem , art. 23. 64 Ibidem , art. 38 pkt 5. 65 Ibidem , art. 50.
66 A rt. 77 pkt 1 I Protokołu Dodatkowego do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar m iędzynarodowych kon fliktów zbrojnych. Genewa, 8 czerwca 1977 r., Dz.U. z 1992 r., N r 41, poz. 175, Załącznik.
67 Ibidem , art. 77 pkt 2. 68 Ibidem , art. 78 pkt 2.
p r z e k a z a ć do C e n tr a ln e g o B iu r a In fo r m a c ji M ię d z y n a r o d o w e g o K o m it e t u C z e r w o n e g o K r z y ż a . K a r t a p o w in n a z a w ie r a ć w m ia r ę m o ż liw o ś c i da n e do ty c z ą c e d zieck a , je ż e l i n ie p r z y n ie s ie m u to s z k o d y .69 W ś ró d d a n ych d z ie ck a n a le ż y u w z g lę d n ić im ię i n a z w is k o , płeć, im io n a i n a z w is k a ro d zicó w , a d re s ro d z in n y , o b y w a te ls tw o , a ta k ż e a k tu a ln y a d re s d z ie c k a w k r a ju p r z y jm u ją c y m .70
I I P r o to k ó ł D o d a tk o w y do K o n w e n c ji G e n e w s k ic h p o d k r e ś la k o n ie c z ność h u m a n ita rn e g o tr a k t o w a n ia i g w a r a n c ji p o d s ta w o w y c h d la osób, k tó re n ie b io r ą b e z p o ś r e d n ie g o u d z ia łu w d z ia ła n ia c h z b ro jn y c h lu b ta k ie g o u d z ia łu z a n ie c h a ły .71 D z ie c io m n a le ż n a je s t o p ie k a i pom oc, ja k ic h p o t r z e b u ją, a w s zc z e g ó ln o ś c i w in n y on e p o b ie ra ć n au k ę, łą c z n ie z n a u k ą r e lig ii i m o ra ln o ś ci, z u w z g lę d n ie n ie m ż y c z e ń ro d zicó w , a w r a z ie n ie o b ecn o śc i r o d zic ó w - osób s p ra w u ją c y c h o p ie k ę n a d n im i.72
P r o to k ó ł p o d k re ś la , ż e d z ie c i do 15 la t n ie p o w in n y b ra ć u d z ia łu w d z ia ła n ia c h z b ro jn y ch , a ta k ż e n ie p o w in n y b yć w c ie lo n e do s ił lu b g ru p zb ro jn y ch . S z c z e g ó ln a o ch ro n a d z ie c i p o n iż e j 15 la t m a z a s to s o w a n ie r ó w n ie ż w te d y , g d y w b r e w p o s ta n o w ie n io m P r o to k o łu b io r ą on e b e z p o ś r e d n io u d z ia ł w d z ia ła n ia c h z b ro jn y c h i z o s ta n ą p o jm a n e .73 W r a z ie p o trz e b y P r o to k ó ł n a k ła d a k o n ie czn o ść p o d ję c ia śro d k ó w e w a k u a c ji c za so w e j d z ie c i z o b sza ru , n a k t ó r y m to c zą się d z ia ła n ia z b ro jn e do o b s z a ru b a rd z ie j b e z p ie c zn e g o w k r a ju o ra z z a p e w n ie n ia im b e z p ie c z e ń s tw a i o p ie k i. W in n o to się odbyć, je ż e l i je s t to m o ż liw e , z a z g o d ą ro d z ic ó w lu b osób, k tó r e z g o d n ie z p r a w e m lu b z w y c z a je m s p r a w u ją o p ie k ę n a d d z ie ć m i.74 P r o to k ó ł u zn a je, ż e n ie n a le ż y o rz e k a ć k a r y ś m ie rc i w sto su n k u do osób, k tó r e n ie m ia ły o s ie m n a s tu la t w c h w ili p o p e łn ie n ia p rz e s tę p s tw a . K a r y tej n ie w o ln o w y k o n y w a ć ta k ż e w ob ec k o b ie t c ię ż a rn y c h i m a te k m a ły c h d z ie c i.75
O c h ro n a p r a w d z ie c k a w s y tu a c ji k o n flik tu z b ro jn e g o n ie o g r a n ic z a się ty lk o do p r a w n ie d e r o g o w a ln y c h , k tó re p a ń s tw a m a ją o b o w ią z e k sza n o w a ć, a le ta k ż e p o t w ie r d z a c a łą g a m ę p r a w ta k ż e z e s fe r y p r a w g o sp o d a rc zy ch , so cja ln y ch i k u ltu ra ln y c h . P o z w a la to n a s fo rm u ło w a n ie te z y , ż e p r a w a d z ie c k a są a k tu a ln e z a w s z e : w c z a s ie pokoju , w c z a s ie w o jn y o ra z w s y tu acja ch n a d zw y c z a jn y c h . P r a w a te w in n y b yć b e z w z g lę d n ie p r z e s tr z e g a n e i n a w e t w o jn a n ie m o że o g ra n ic z y ć n a le ż n y c h d z ie c k u p r a w 76.
69 Ibidem , art. 78 pkt 3. 70 Ibidem , art. 78 pkt 3.
71 A rt. 4 pkt 1 I I Protokołu Dodatkowego do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949r., dotyczący Ochrony O fiar M iędzynarodow ych K on fliktów Zbrojnych. Genewa, 8 czerwca 1977 r., Dz.U. z 1992r., N r 41, poz. 175, Załącznik.
72 Ibidem , art. 4 pkt 3a). 73 Ibidem , art. 4 pkt 3c) i 3d). 74 Ibidem , art. 4 pkt 3e). 75 Ibidem , art. 6 pkt 4.
4. D ram atyczna sytuacja dzieci - św iad k ó w
w yd arzeń w byłej J u gosław ii oparta
na faktach i zdarzeniach
L o s d z ie c k a w k o n flik ta c h z b ro jn y c h je s t d r a m a ty c z n y . P r o b le m te n n a b r a ł s z c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia n a t le w y d a r z e ń w b y łe j J u g o s ła w ii, choć n a le ż y s tw ie r d z ić je d n o z n a c z n ie , ż e m a w a lo r g lo b a ln y . T r u d n o b yć o b o ję tn y m w o b ec d a n ych lic z b o w y c h u ja w n io n y c h p r z e z U N I C E F w 1995 r .77 W y n ik a z n ich, ż e w c ią g u d z ie s ię c iu la t, m ię d z y 1989 a 1996 r. w tr a k c ie d z ia ła ń w o je n n y c h z g in ę ły d w a m ilio n y d zieci. W t y m s a m y m c z a s ie p ięć m i lio n ó w d z ie c i z o s ta ło k a le k a m i, d w a n a ś c ie m ilio n ó w s tra c iło d om ro d z in n y , je d e n m ilio n - ro d zicó w , a u d z ie s ię c iu m ilio n ó w z a o b s e rw o w a n o p o w a ż n e u r a z y p s y c h ic z n e .78 W o jn a w J u g o s ła w ii u k a z a ła e k o n o m ię p rze m o cy. P o lit y k a „c z y s te k e tn ic z n y c h ” p r z y u ż y c iu ja w n e j p r z e m o c y m ilit a r n e j o ra z lu d o b ó js tw a w y w o ła ła s p r z e c iw ca łej sp o łec zn o ści m ię d z y n a r o d o w e j. P r z e m oc s to s o w a n a w o b ec k o b ie t i d zieci, g w a łc e n ie k o b ie t w celu p r o k re a c ji, w id o k d z ie c i-ż o łn ie rz y , z k tó ry c h tw o r z o n e b y ły ca łe je d n o s tk i, z n ę c a n ie się fiz y c z n e i m o ra ln e to t y lk o część tr a g e d ii, ja k ą n io s ła z a sob ą w o jn a „bał- k a ń s k a ” 79.
S p e c ja ln y S p ra w o z d a w c a K o m is ji P r a w C z ło w ie k a d la b y łe j J u g o s ła w ii, T a d e u s z M a z o w ie c k i w R a p o r t a c h z 1991 r. z a je d n ą z n a jw ię k s z y c h t r a g e d ii w o jn y u z n a ł „c z y s tk i e tn ic z n e ” , g w a łt y k o b ie t i z a b ija n ie d z ie c i 80 G w a łt b ęd ąc z b ro d n ią b r u ta ln ą i o h y d n ą s ta ł się s y n o n im e m k o n flik tu n a t e r e n ie b y łe j J u g o s ła w ii. O fia r a m i tej z b r o d n i p a d ły s e tk i ty s ię c y k o b ie t i m ło d z iu tk ic h d z ie w c z ą t, p r z e d e w s z y s t k im m u zu łm a n ek . D o b ó r o fia r i g w a łt y p u b liczn e, p o łą czo n e n ie je d n o k ro tn ie z e z m u s z a n ie m n a jb liż s z e j ro d z in y o fia r, a b y b y ła ich ś w ia d k ie m , n ie t y le p r o w a d z ił do z a ła m a n ia p s y c h ic z n ego sa m ej o fia r y g w a łtu , ile s ta w a ł się b e z p o ś r e d n ią t o r tu r ą d la ro d z in y ja k o całości. P o d o b n ie p r a k ty k a p r z e tr z y m y w a n ia k o b ie t o ra z ich w ie lo
k r o tn e g o g w a łc e n ia , w p o łą c z e n iu z ich z w a ln ia n ie m po z a jś c iu w cią żę, w s k a z y w a ła n a z a m ia r c a łk o w ite g o z n is z c z e n ia w ię z i łą czą cyc h czło n k ó w p o s z c z e g ó ln y c h r o d z in .81
S e rb s c y c z e tn ic y z B o ś n i s to s o w a li p r a k ty k ę u p ro w a d z a n ia d z ie w c z ą t i m ło d y ch k o b ie t z w io s e k i ich g w a łc e n ia , p r z y c z y m n ie ch o d ziło ty lk o o z d o b y c ie sek su a ln y c h n ie w o ln ic d la p r z y w ó d c ó w gru p , a le o z n is z c z e n ie w s p ó ln o ty sp o łeczn ej, z e r w a n ie w ię z i ro d z in n y c h i p r z e r w a n ie c ią g ło ś c i p o k o le n io w e j. G w a łt y to w a r z y s z ą c e lu d o b ó js tw u w y n ik a ły z e s t r a t e g ii z a p la n o w a n e j p r z e z p o lity c z n o -w o js k o w e k ie r o w n ic tw o . G w a łt y b y ły p r z e p r o w a
77
The State o f the W ord C h ild re n,U N IC E F , Oxford 1995, s. 13.78
Praw a rodziny, praw a w rodzinie..., s. 307-308.79
H. M unkler, W ojny naszych czasów,K raków 2004, s. 101.80
Słowo wstępne do: R a porty Tadeusza Mazow ieckiego z byłej Jugosła w ii,Poznań-W ar- szawa 1993, s. 9.d za n e w k o n te k ś c ie s t r a t e g ii p r z e m o c y i ek o n o m ii. N ie b y ły je d n o r a z o w y m in c y d e n te m , a le ś w ia d c z y ły o g e n e r a ln e j s e k s u a liz a c ji p r z e m o c y .82
T a d e u s z M a z o w ie c k i s t w ie r d z a w s w yc h R a p o r t a c h , ż e o fia r y w o jn y z n a jd o w a ły się p o śró d w s z y s tk ic h s tro n k o n flik tu , a w ię c z a ró w n o S erb ó w , C h o r w a tó w ja k i m u z u łm a n ó w , je d n a k t a g r u p a r e lig ijn a s ta n ę ła p r z d o b lic z e m e k s te r m in a c ji.83 T a d e u s z M a z o w ie c k i p o in fo r m o w a ł ś w ia t o g r o ż ą cej i d z ie ją c e j się w ś ro d k u E u r o p y z a g ła d z ie b o ś n ia c k ic h m u z u łm a n ó w , s y s te m a ty c z n y m p r z e ś la d o w a n iu lu d n o ś c i c y w iln e j, m a s o w y c h m o rd ach , g w a łta c h , n is z c z e n iu d o m ó w i ś w ią ty ń , z b ro jn y c h a ta k a c h n a m ia s ta , s t e r r o r y z o w a n e j lu d n ości, k t ó r a m a so w o o p u s z c z a s w o je d o m y .84 C z y s t k i e tn ic z n e , k t ó r e b y ły s k ie r o w a n e p r z e c iw k o b e z b ro n n e j lu d n o ś c i c y w iln e j, o z n a c z a ły t r a g e d ię r o d z in serb sk ich , c h o rw a c k ic h i m u z u łm a ń s k ic h . Z a ró w n o m ię d z y n a r o d o w e p r a w o h u m a n ita rn e , p r a w o m ię d z y n a r o d o w e p r a w c z ło w ie k a , ja k i o r g a n iz a c je m ię d z y n a r o d o w e - z w ła s z c z a M ię d z y n a r o d o w y C z e r w o n y K r z y ż - p o d e jm o w a ły h e ro ic z n e w y s ił k i n a rz e c z r a t o w a n ia z a g ro ż o n y c h g ło d e m i e k s te r m in a c ją ro d z in , m .in . p o p rz e z n ie s ie n ie im p o m o cy h u m a n ita rn e j, o r g a n iz o w a n ie i p r o w a d z e n ie a k c ji łą c z e n ia ro d z in o ra z p r z e k a z y w a n ie ro d z in o m in fo r m a c ji o lo s ie ich z a g in io n y c h c z ło n k ó w .85 W “ T h e D a ily T e le g r a p h ” M a r t in B e ll o p isu je w y d a r z e n ia z 1991 r., k tó ry c h b y ł n a o c z n y m ś w ia d k ie m w S a r a je w ie . J a k p is a ł B e ll: „c y w ilo m - celo m o s trza łu , b r a k u je c h le b a i w o d y , a s n a jp e rz y s t r z e la ją do lu d z i sto ją c ych w k o le jc e i b io r ą n a c e l h y d r a n ty u liczn e . Ż o łn ie r z e O N Z r y z y k u ją ż y c ie , b y ra to w a ć in n ych , je d n a k z a w o d z ą p o lit y c y ” . M a n d a t O N Z o k a z a ł się w S a r a je w ie fik c ją , a rz e k o m e „s t r e fy b e z p ie c z e ń s tw a ” - p o la m i ś m ie rc i.86
D o k o n y w a n a n a m a s o w ą sk a lę e k s te r m in a c ja lu d n o śc i c y w iln e j, p a c y fi k a c je w fo r m ie m a s o w y c h m o rd ów , e g z e k u c je n a m ie s z k a ń c a c h d an ej m ie j scow ości, d e p o rta c je lu d n o śc i c y w iln e j do w ię z ie ń i o b o zó w w p o łą c z e n iu z n ie lu d z k im tr a k t o w a n ie m s ta ły się c o d z ie n n o ś c ią b a łk a ń s k ie j w o jn y . P a c y fik a c ja m u z u łm a ń s k ie j w io s k i A h m ic i p r z e z c h o rw a c k ie s iły p a r a m ili ta rn e b y ła je d n ą z n a js tr a s z liw s z y c h m a s a k r w o jn y . D o k o n a n a w k w ie tn iu 1993 r. b y ła d z ie łe m sa m ych C h o rw a tó w .
W w o jn ie b a łk a ń s k ie j n ik t n ie m ia ł m o n o p o lu a n i n a zło, a n i n a cier- p ie n ia .87 S e k r e ta r z G e n e r a ln y O N Z , K o fi A n n a n , u z n a ł tr a g e d ię , ja k a r o z e g r a ła się po u p a d k u S re b re n ic y , z a n a jw ię k s z ą m a s a k r ę po I I w o jn ie ś w ia to w e j. O cen ion o, ż e od 12 do 16 lip c a 1995 r., w y m o r d o w a n o p o n a d
82
H. M unkler, op. cit., s. 110.83
Praw a rodziny. Praw a w ro d zin ie ... , s. 322.84
Przem ów ien ie T. M azow ieckiego na forum R ady B ezpieczeństw a O N Z 13 listopada 1992 r., w: R a porty Tadeusza M azow ieckiego...85
Praw a rodziny. Praw a w ro d zin ie ... , s. 322.86
“The T a ily T eleg ra m ”, M a rtin B ell, 31 lipca 2008, w: http://pogranicze.sejny.pl/ ?s=skryptorium & a=Skrzynka& e=karadzic_w ojna7 ty s ię c y m ę żc zy z n , z cz e g o s z c z ą tk i b lis k o 2 ty s ię c y m ę ż c z y z n i ch łopców z id e n ty fik o w a n o , z a ś o fia r a m i c z y s te k etn ic zn y c h , d o k o n y w a n y c h p rze z S erb ó w , b y ły r ó w n ie ż k o b ie ty i d z ie c i.88
5. P ow ołan ie Statutu M iędzyn arodow ego T ry bu n ału
do Sądzenia Osób O dpow iedzialnych
za P ow ażn e N aru szen ia M iędzyn arodow ego
P r a w a H um anitarnego Popełnione na Terytorium
b. J u go sław ii
C ię ż k ie n a r u s z e n ia K o n w e n c ji G e n e w s k ic h z 1949 r., n a r u s z e n ia p r a w i z w y c z a jó w w o je n n y ch , lu d o b ó js tw o o ra z z b ro d n ie p r z e c iw k o lu d z k o ś c i s ta n o w ią n a jw a ż n ie js z e p r z e s tę p s tw a w o jn y w J u g o s ła w ii. K o n w e n c ja w s p r a w ie Z a p o b ie g a n ia i K a r a n ia Z b ro d n i L u d o b ó js tw a d e fin iu je p o ję c ie lu d o b ó j s tw a 89 o ra z sta n o w i, iż w in n i lu d o b ó js tw a b ę d ą k a r a n i b ez w z g lę d u n a to, c z y są k o n s ty tu c y jn ie o d p o w ie d z ia ln y m i c z ło n k a m i rzą d u , fu n k c jo n a riu s z a m i p u b lic z n y m i c z y te ż o s o b a m i p r y w a tn y m i.90 O so b y o s k a rż o n e o lu d o b ó j stw o b ę d ą są d zo n e p r z e z w ła ś c iw y try b u n a ł p a ń s tw a , n a k tó re g o o b s z a rz e czy n z o s ta ł d o k o n a n y lub p r z e z m ię d z y n a r o d o w y t r y b u n a ł k a r n y .91
25 m a ja 1993 r. u ch w a lo n o S ta tu t M ię d z y n a r o d o w e g o T r y b u n a łu do S ą d z e n ia O sób O d p o w ie d z ia ln y c h z a P o w a ż n e N a r u s z e n ia M ię d z y n a r o d o w e g o P r a w a H u m a n ita r n e g o P o p e łn io n e n a T e r y t o r iu m b. J u g o s ła w ii.92 S ta tu t w y r a ź n ie d e fin iu je c ię ż k ie n a ru s z e n ia : u m y ś ln e z a b ó js tw o 93, to r tu r o w a n ie lu b n ie lu d z k ie t r a k to w a n ie w łą c z a ją c w to d o ś w ia d c z e n ia b io lo g ic z n e 94, u m y ś ln e s p r a w ia n ie w ie lk ic h c ie r p ie ń albo c ię ż k ie u s z k o d z e n ie c ia ła lub z d r o w ia 95, n is z c z e n ie i p r z y w ła s z c z a n ie m a ją tk u n ie u s p r a w ie d liw io n e k o n ie c z n o ś c ią w o js k o w ą o ra z d o k o n y w a n e n a w ie lk ą sk a lę w sposób n ie d o z w o lo n y i s a m o w o ln y 96, z m u s z a n ie je ń c a w o je n n e g o lu b osob y c y w iln e j do słu żb y w siła ch z b ro jn y c h m o c a rs tw a n ie p r z y ja c ie ls k ie g o 97, u m y ś ln e p o z b a w ia n ie je ń c a w o je n n e g o lub osob y c y w iln e j p r a w a do tego , b y b y li s ą d z e n i
88 http://www.unic.un.org.pl/jugoslawia/index.php?id=tragedia_w_srebrnicy.
89 A rt. I Konwencji w sprawie Zapobiegania i K arania Zbrodni Ludobójstwa O N Z z 9 grudnia 1948 r.
90 Ibidem , art. IV. 91 Ibidem , art. VI.
92 T. Jasudowicz, M. Szuniewicz, M. Balcerzak, W ojna i pokój. Praw a człowieka w kon
flik ta c h zbrojnych. Z b ió r m ateriałów,Toruń 2008, s. 99.
93 Art. 2 pkt a) Statutu M iędzynarodow ego Trybunału do Sądzenia Osób O dpow iedzial nych za Poważne N aru szen ia M iędzynarodow ego P ra w a Hum anitarnego Popełnione na T e ry torium b. Jugosławii, ibidem.
94 Ibidem , art. 2 pkt b). 95 Ibidem , art. 2 pkt c). 96 Ibidem , art. 2 pkt d). 97 Ibidem , art. 2 pkt e).
w sposób s łu szn y i b e z s tr o n n y 98, b e z p r a w n a d e p o r ta c ja lu b p r z e n ie s ie n ie albo b e z p r a w n e p o z b a w ie n ie w o ln o ś c i osob y c y w iln e j99 o ra z b r a n ie osób c y w iln y c h ja k o z a k ła d n ik ó w .100
M ię d z y n a r o d o w y T r y b u n a ł u z y s k a ł le g ity m a c ję do s ą d z e n ia osób, k tó re n a r u s z y ły p r a w a lu b z w y c z a je w o je n n e .101 D o n a jw a ż n ie js z y c h n a ru s z e ń n a le ż a ły : u ż y w a n ie b r o n i z a tr u te j lu b in n ej b r o n i m o gą ce j z a d a w a ć z b y t e c z n e c ie r p ie n ia ,102 u m y ś ln e n is z c z e n ie m ia st, m ie js c o w o ś c i lu b w s i albo ich p u sto szen ie , n ie u za s a d n io n e k o n ie c z n o ś c ią w o je n n ą ,103 a ta k o w a n ie i b o m b a rd o w a n ie w ja k ik o lw ie k sposób b e z b ro n n y c h m ia st, w si, d o m ó w m ie s z k a ln y c h lu b b u d o w li104, z a jm o w a n ie , n is z c z e n ie lu b u m y ś ln e u s z k a d z a n ie in s ty tu c ji k o ścieln y c h , d o b ro czy n n y ch i w y c h o w a w c z y c h , a rty s ty c z n y c h i n a u k o w ych , p o m n ik ó w h is to ry c z n y c h , d z ie ł s z tu k i o ra z n a u k i,105 g r a b ie ż w ła s n o ś c i p u b lic zn e j lu b p r y w a tn e j. 106M ię d z y n a r o d o w y T r y b u n a ł z g o d n ie z e S ta tu te m u z y s k a ł p r a w o do s ą d z e n ia osób, k tó r e p o p e łn iły z b ro d n ię lu d o b ó js tw a . L u d o b ó js tw o w ś w ie t le p o s ta n o w ie ń S ta tu tu o zn a c z a k t ó r y k o lw ie k z n iż e j w y m ie n io n y c h czyn ó w , d o k o n a n y z z a m ia r e m z n is z c z e n ia w ca ło ści lu b w c zęśc i g r u p y n a ro d o w e j, e tn ic z n e j, ra s o w e j lu b r e lig ijn e j.107 S ta tu t u z n a je z a lu d o b ó js tw o n a s tę p u ją c e czyn y: z a b ó js tw o c z ło n k ó w g r u p y ,108 s p o w o d o w a n ie c ię ż k ie g o u s z k o d z e n ia c ia ła lub ro z s tro ju z d r o w ia p s y c h ic z n ego czło n k ó w g r u p y ,109 r o z m y ś ln e s tw o r z e n ie d la czło n k ó w g r u p y w a r u n k ó w ż y c ia o b liczo n y c h n a sp o w o d o w a n ie ich c a łk o w ite g o lu b czę ś c io w e g o z n is z c z e n ia fiz y c z n e g o ,110 s to s o w a n ie śro d k ó w m a ją c y c h n a celu w s t r z y m a n ie u ro d z in w o b rę b ie gru p y. 111 W ś w ie t le p o s ta n o w ie ń S ta tu tu lu dobój- s tw o ,112 z m o w a w celu p o p e łn ie n ia lu d o b ó js tw a ,113 b e z p o ś r e d n ie i p u b lic z n e p o d ż e g a n ie do lu d o b ó js tw a ,114 u s iło w a n ie p o p e łn ie n ia lu d o b ó js tw a 115 o ra z w s p ó łu d z ia ł w tej z b r o d n i116 są p e n a liz o w a n e i p o d le g a ją k a rz e . 117
M ię d z y n a r o d o w y T r y b u n a ł u zn a ł, iż w cz a s ie w o jn y w b y łe j J u g o s ła w ii m ia ły m ie js c e z b ro d n ie p r z e c iw k o lu d zk o ści. Z g o d n ie z e S ta tu te m T r y b u n a ł 98 Ibidem, 99 Ibidem, 100 Ibidem 101 Ibidem 102 Ibidem 103 Ibidem 104 Ibidem 105 Ibidem 106 Ibidem 107 Ibidem 108 Ibidem 109 Ibidem 110 Ibidem 111 Ibidem 112 Ibidem 113 Ibidem 114 Ibidem 115 Ibidem 116 Ibidem 117 Ibidem art. 2 pkt f). art. 2 pkt g). , art. 2 pkt h). art. 3. , art. 3 pkt a). , art. 3 pkt b). , art. 3 pkt c). , art. 3 pkt d). , art. 3 pkt e). art. 4. , art. 4 pkt 2 a). , art. 4 pkt 2 b). , art. 4 pkt 2 c). , art. 4 pkt 2 d). , art. 4 pkt 3 a). , art. 4 pkt 3 b). , art. 4 pkt 3 c). , art. 4 pkt 3 d). , art. 4 pkt 3 e). , art. 4 pkt 3).
u z y s k a ł p ra w o do s ą d z e n ia osób o d p o w ie d z ia ln y c h z a z b ro d n ie , j e ż e l i z o s ta ły on e p o p e łn io n e p r z e c iw k o ja k ie jk o lw ie k lu d n o śc i c y w iln e j p o d cza s k o n flik t u z b ro jn e g o , n ie z a le ż n ie od tego , c z y k o n flik t m ia ł c h a r a k te r m ię d z y n a ro d o w y , c z y w e w n ę tr z n y .118 T r y b u n a ł u z n a ł z a z b ro d n ie : z a b ó js tw o ,119 e k s te r m in a c ję ,120 n ie w o ln ic t w o ,121 d e p o r ta c ję ,122 u w ię z ie n ie ,123 to rtu ro w a - n ie ,124 z g w a łc e n ie ,125 p r z e ś la d o w a n ie z p o w o d ó w p o lity c z n y c h , ra s o w y c h i r e lig ijn y c h 126 o ra z in n e c z y n y n ie lu d z k ie .127
6. K ontrola przestrzegania p ra w a hum anitarnego
w byłej J u gosław ii na tle orzecznictw a
M iędzyn arodow ego T ry b u n ału K arnego
dla byłej J u gosław ii
K o n t r o la p r z e s t r z e g a n ia p r a w a h u m a n ita rn e g o je s t b a rd zo u tru d n io na, g d y ż w y k o n y w a n e ono je s t w s z c z e g ó ln y c h w a ru n k a c h . A d r e s a te m te g o p r a w a są o fia r y w o jn y , r a n n i i ch orzy, je ń c y w o je n n i, in te rn o w a n i, k o b ie ty c ię ż a rn e , d z ie c i do la t 15 o ra z d z ie c i o siero co n e lu b o d d z ie lo n e od sw oich ro d z ic ó w w s k u te k w o jn y .128 O rz e c z n ic tw o M ię d z y n a r o d o w e g o T r y b u n a łu K a r n e g o d la b y łe j J u g o s ła w ii u k a z u je p o w a g ę , w k tó re j Iz b a S ą d zą c a w ie lo k r o t n ie p o d k r e ś la o b o w ią z k i T r y b u n a łu w z a k r e s ie p o s z a n o w a n ia p r a w c z ło w ie k a o s k a rż o n e g o o ra z z o b o w ią z u je się do z a p e w n ie n ia r z e t e l n ego procesu s ą d o w e g o .129 Z d a n ie m T r y b u n a łu , fu n d a m e n ta ln ą z a s a d ą je s t p o s z a n o w a n ie go d n o ś ci osob y lu d z k ie j i o ch ro n a je d n o s t k i p r z e d n ie
lu d z k im t r a k t o w a n ie m .130 Z e w z g lę d u n a fa k t, ż e u n iw e r s a ln e i re g io n a ln e in s tr u m e n ty p r a w c z ło w ie k a o ra z K o n w e n c je G e n e w s k ie p o s ia d a ją w s p ó l n y „r d z e ń ” p o d s ta w o w y c h sta n d a rd ó w , m a ją c y c h z a s to s o w a n ie z a w s z e i w k a ż d y c h o k o lic zn o ścia ch , T r y b u n a ł o rz e k ł, ż e ich c e le m je s t och ron a osob y lu d z k ie j p r z e d h a n ie b n y m i cz y n a m i, u z n a n y m i p r z e z w s z y s tk ie c y
118 Ibidem , art. 5. 119 Ibidem , art. 5 pkt a). 120 Ibidem , art. 5 pkt b). 121 Ibidem , art. 5 pkt c). 122 Ibidem , art. 5 pkt d). 123 Ibidem , art. 5 pkt e). 124 Ibidem , art. 5 pkt f). 125 Ibidem , art. 5 pkt g). 126 Ibidem , art. 5 pkt h). 127 Ibidem , art. 5 pkt i).
128 Praw a rodziny. Praw a w rodzinie..., s. 309-310.
129 W yrok Izb y Sądowej w sprawie Prosecutor v. D ragan N ikolic, Case No. IT-94-2-S (18.12.2003), w: T. Jasudowicz, M. Szuniewicz, M. Balcerzak, op. cit., s. 377.
130 W yrok Izb y Sądowej w sprawie Prosecutor v. Zlatko Aleksovski, Case No. IT-95-14/1-T (25.06.1999), ibidem , s. 379.
w iliz o w a n e n a r o d y z a n ie d o p u s z c z a ln e w e w s z y s tk ic h o k o lic zn o ś c ia c h .131 Z a k a z to r tu r u s ta n o w io n y w tra k ta ta c h p r a w c z ło w ie k a o d z w ie r c ie d la p r a w o a b so lu tn e, w o b ec k tó re g o n ie m o g ą b yć n ig d y p o d ję te ś ro d k i d e r o g a c y j ne, n a w e t w s y tu a c ji sta n u n a d z w y c z a jn e g o .132
Z d a n ie m T r y b u n a łu , ż a d e n m ię d z y n a r o d o w y in s tru m e n t p r a w c z ło w ie k a n ie z a k a z u je w sposób s z c z e g ó ln y g w a łt u lub in n ej c ię ż k ie j n a p a ś ci n a tu r y sek su a ln ej. N ie m n ie j te p r z e s tę p s tw a są p o śre d n io z a k a z a n e p rze z p o s ta n o w ie n ia , g w a ra n tu ją c e fiz y c z n ą in te g ra ln o ś ć i są z a w a r te w e w s z y s t k ich o d p o w ie d n ic h tra k ta ta c h m ię d z y n a ro d o w y c h . W p e w n y c h o k o lic zn o ś ciach g w a łt m o że s ta n o w ić to r tu r ę i z o s ta ć u z n a n y p r z e z m ię d z y n a r o d o w e o rg a n y są d o w e z a n a r u s z e n ie n o r m y z a k a z u ją c e j to r t u r .133 W ś w ie tle o r z e c z n ic tw a T r y b u n a łu a k ty u m y ś ln e g o z a b ó js tw a , m o rd e rs tw a , s p o w o d o w a n ie p o w a ż n y c h u ra z ó w fiz y c z n y c h i p sy ch iczn y ch b y ły w y s t a r c z a ją co p o w a ż n e w p o ró w n a n iu z in n y m i z b r o d n ia m i i w z w ią z k u z t y m m o g ą s ta n o w ić p r z e ś la d o w a n ie . J a k s t w ie r d z iła Iz b a S ą d zą ca , z b ro d n ia p r z e ś la d o w a n ia r o z w in ę ła się w p r a w ie z w y c z a jo w y m , p r a w ie m ię d z y n a r o d o w y m , a b y objąć a k ty o b ejm u ją ce „m o rd e rs tw o , e k s te rm in a c ję , t o r tu r y o ra z in n e p o w a ż n e a k ty s k ie ro w a n e p r z e c iw o so b ie” .134
Z g o d n ie z o r z e c z e n ie m T r y b u n a łu n ie w o ln ic tw o s ta n o w i z b ro d n ię p r z e c iw k o lu d zk o ści, z w y c z a jo w y c h a r a k te r z n ie w o le n ia z n a jd u je z a s to s o w a n ie w o b ec p r z e s tę p s tw a n ie w o ln ic tw a , 135za ś g w a łt je s t to rtu rą . Z d a n ie m t r y b u n ału , a b y u zn a ć g w a łt z a to rtu rę , m u s z ą z a is tn ie ć e le m e n ty g w a łtu , ja k i e le m e n ty to rtu r. W o p in ii T r y b u n a łu , n a le ż y sp o glą d a ć n ie ty lk o n a fiz y c z n e k o n s e k w e n c je , a le r ó w n ie ż n a p s y ch iczn e i sp o łec zn e s k u tk i g w a łt u .136 Z d a n ie m K o m is ji, c h a r a k te r d z ia ła n ia , k tó r e u d e r z a w sam o serce fiz y c z n e j i p sy ch iczn ej in te g r a ln o ś c i o fia ry , m u si b yć o k re ś lo n y ja k o s z c z e g ó ln ie o k ru tn y i w y w o łu ją c y d o tk liw e c ie r p ie n ie fiz y c z n e i p sy ch iczn e, je ż e l i d o p u sz c z a się te g o osoba, w e w ła d z y k tó re j z n a jd u je się o fia r a .137
W o p in ii T ry b u n a łu , z g o d n ie z ju r y s p r u d e n c ją p r a w c z ło w ie k a , in t e r p r e tu ją c ą to rtu ry , d o tk liw o ś ć b ó lu lu b c ie r p ie n ia je s t w y r ó ż n ia ją c ą cechą to rtu r, k t ó r a w y o d r ę b n ia je z in n y ch p o d o b n ych p r z e s tę p s tw . P r e c y z y jn y p r ó g do o k re ś le n ia , ja k i sto p ie ń c ie r p ie n ia je s t w y s ta r c z a ją c y d la s p e łn ie n ia d e fin ic ji to rtu r, n ie m o że b yć w y z n a c z o n y . K o n ie c z n a je s t o b ie k ty w n a
131
W yrok Izb y Apelacyjnej w sprawie Prosecutor v. Zejnil Delalic, Zdrapko Mucic (aka „P A V O ”), H azim D elic i Esad Landźo (aka „Z E N G A ”) („C elebici C ase”), Case No. IT-96-21-A (20.02.2001), ibidem , s. 379-380.132
W yrok Izb y Sądowej w spraw ie Prosecutor v. Anto Furundźija, Case No. IT-95-17/1-T (10.12.1998), ibidem , s. 381-382.133
Gwałt i inne form y przemocy seksualnej w prawie międzynarodowym,ibidem, s. 383-384.134
W yrok Iz b y Apelacyjnej w spraw ie Prosecutor i Dario Korcić i M ario Cerkez, Case No. IT-95-14/2-A (17.12.2004), w: Ibidem , s. 386135
W yrok Izb y Sądowej w sprawie Prosecutor v. M ilorad Krnojelec, Case No. IT-97-25-T (15.03.2002), ibidem , s. 389.136
W yrok Izb y Apelacyjnej w sprawie Prosecutor v. Dragoljub Kunarac, Radom ir Kovac i Zoran Vukovic Case No. IT-96-23& IT-96-23/1-A (12.06.2002), ibidem , s. 389.o cen a z a d a n y c h o fie r z e c ie rp ie ń , ja k i p r z y ję c ie k r y t e r iu m s u b ie k ty w n e go, ta k ie g o ja k : fiz y c z n e lu b u m y s ło w e s k u tk i tr a k t o w a n ia d la k o n k re tn e j osob y o ra z w ie k o fia ry , p łeć i sta n z d r o w ia .138 O k a le c z e n ia lu b in n e g o r o d z a ju d o tk liw e k r z y w d y c iele sn e , b ic ie i in n e a k t y p r z e m o c y 139, p o w a ż n e u r a z y o c h a r a k te r z e fiz y c z n y m i p s y c h ic z n y m ,140 p r z y m u s o w e p r ze s ie d - le n ia 141, n ie lu d z k ie lu b p o n iż a ją c e t r a k t o w a n ia 142, w y m u s z o n a p ro sty tu - c ja 143 o ra z w y m u s zo n e z a g in ię c ia o só b 144są w y m ie n ia n e p r z e z T r y b u n a ł ja k o m ie s z c z ą c e się w k a t e g o r ii t o r t u r .145
C z u ją c się w o b o w ią z k u b liż s z e j a n a liz y s p r a w y r e p re s y jn e g o z a b ija n ia n ie w in n y c h lu d zi, T r y b u n a ł u zn a ł, ż e ja k ie k o lw ie k re p re s je w m n ie js z y m c z y w ię k s z y m s to p n iu s k ie ro w a n e p r z e c iw k o n ie w in n y m lu d zio m , w p r z e w a ż a ją c e j c zęśc i cy w ilo m , w t y m m a tk o m i d ziecio m , są p o g w a łc e n ie m n a j b a rd z ie j p o d s ta w o w y c h z a s a d p r a w c z ło w ie k a . T r y b u n a ł p o w o łu ją c się n a K o n w e n c je G e n e w s k ie z 1949 r. z a k a z u je ja k ic h k o lw ie k r e p r e s a lió w w nie- m ię d z y n a r o d o w y c h k o n flik ta c h z b ro jn y c h w o d n ie s ie n iu do w y r a ź n ie z a k a z a n y c h czyn ó w , ja k i in n y ch r e p re s a lió w , n ie z g o d n y c h z a b s o lu tn y m w y m o g ie m h u m a n ita rn e g o tra k to w a n ia . T a k w ięc, z d a n ie m K o m is ji, r e p r e s a lia w o b ec osób c y w iln y c h w r e jo n ie d z ia ła ń z b ro jn y c h są z a k a z a n e .146 Iz b a S ą d zą c a w s k a z a ła , iż fo r m ą d y s k r y m in a c ji je s t p r z e ś la d o w a n ie z p o w od u ra sy , r e lig ii lu b o p in ii p o lity c zn y c h , k tó r e p r o w a d z i do p o g w a łc e n ia p o d s ta w o w y c h p r a w je d n o s tk i. J a k ie k o lw ie k p r z e ś la d o w a n ia , j e ż e l i o s ią g n ę ły p o z io m w y ją tk o w e j d o tk liw o ś c i, s ta n o w ią ra ż ą c e i ja w n e p o z b a w ie n ie p o d s ta w o w y c h p r a w c z ło w ie k a i m o g ą s ta n o w ić z b ro d n ię p r z e c iw lu d z k o ś c i147
138 W yrok Izb y Sądowej w spraw ie Prosecutor v. M iro slav Kvoćka, M ilojica Kos, M lado Radić, Zoran Żigić, Dragoljub Prcac, Case No.IT-98-30/1-T (2.11.2001), ibidem , s. 408-409.
139 W yrok Izb y Sądowej w sprawie Tadić, par. 730, ibidem , s. 409. 140 W yrok Izb y Sądowej w sprawie Blaśkić, par. 239, ibidem.
141 W yrok Izb y Sądowej w spraw ie Kupreśkić, par. 566; W yrok Izb y Sądowej w sprawie Krstić, par. 523, ibidem , s. 410.
142 W yrok Izb y Sądowej w sprawie Kupreśkić, par. 566, ibidem. 143 W yrok Izb y Sądowej w sprawie Kupreśkić, par. 566, ibidem.
144 W yrok Izb y Sądowej w spraw ie Kupreśkić, par. 566; W yrok Izb y Sądowej w sprawie Krstić, par. 523, ibidem.
145 W yrok Izb y Sądowej w sprawie Prosecutor v. M iro sla v Kvoćka, M ilojica K o s . , ib i dem. s. 409-.410.
146 W yrok Izb y Sądowej w spraw ie Prosecutor v. Zoran Kupreśkić, M irja n Kupreśkić, V latko Kupreśkić, Drago Josipović, D ragan Papić, V lad im ir Stanic, znany jako „V lado” , Case No. IT-95-16-T (14.01.2000), ibidem , s. 400-401.
7. N asilenie m iędzynarodow ej ochrony p ra w dziecka
po konflikcie w byłej Jugosław ii.
Geneza pow stan ia Protok ołu Fakultatyw nego
do K onw encji o P ra w a c h Dziecka dotyczego
u d ziału dzieci w konfliktach zbrojnych z 2000 r.
M ię d z y n a r o d o w y T r y b u n a ł d la b y łe j J u g o s ła w ii p o w s ta ł w z w ią z k u z z a is t n ie n ie m sy tu a cji, z a g r a ż a ją c e j ś w ia to w e m u p o k o jo w i i b e z p ie c z e ń stw u . P o g w a łc e n ie p r a w c z ło w ie k a , p o w a ż n e n a r u s z e n ia p r a w d zieck a , w ty m n a g m in n ie p r z y m u s o w e w c ie la n ie d z ie c i do o d d z ia łó w z b ro jn y c h s k ło n iło m ię d z y n a r o d o w ą społeczn ość, w t y m p r a w o tw ó rc ó w , do z a s ta n o w ie n ia się, c z y w d z ie d z in ie o ch ro n y p r a w d z ie c k a w k o n flik ta c h z b ro jn y c h w s z y s tk o z o s ta ło ju ż p r e c y z y jn ie i t r a fn ie u re g u lo w a n e . O g ó ln ie w ia d o m o , ż e w d z ia ła n ia c h w o je n n y c h d z ie c i są n a jb a r d z ie j n a r a ż o n e n a c ie rp ie n ia , ch o ro b y o ra z u tra tę ż y c ia .148
P o w o je n n e j pu stce, ja k a o g a r n ę ła E u ro p ę, t r a g e d ii b e z b ro n n y c h lu d zi, w t y m d z ie c i i m a te k , n a su n ęło się p y ta n ie : c z y a rt. 28 K o n w e n c ji P r a w D z ie c k a g w a r a n tu je n a le ż y t ą och ron ę d z ie c k a w tr a k c ie k o n flik tu z b r o j n ego ? K r y t y k ę a rt. 38 K o n w e n c ji P r a w D z ie c k a m o ż n a z n a le ź ć ju ż m .in . w m a te r ia ła c h z d y s k u s ji toc zo n ych w K o m is ji P r a w C z ło w ie k a w m a rcu 1989 r. o ra z w K o m ite c ie T r z e c im Z g r o m a d z e n ia O g ó ln e g o O N Z w lis t o p a d z ie te g o sa m e go r o k u .149 M ię d z y n a r o d o w y K o m it e t C z e r w o n e g o K r z y ż a u z n a ł w tr a k c ie w s p o m n ia n e j d y sk u sji, ż e n a le ż y w p r o w a d z ić z m ia n y w u s tę p ie d o ty c z ą c y m z a k a zu , b y d z ie c i , k tó r e n ie o s ią g n ę ły p ię tn a s tu la t, n ie b r a ły b e z p o ś r e d n ie g o u d z ia łu w d z ia ła n ia c h z b ro jn y c h o ra z b y z a p r z e s ta ć ja k ie jk o lw ie k r e k r u ta c ji do s ił z b ro jn y c h d zieci, k tó re n ie o s ią g n ę ły p ię tn a s tu la t. P o m im o w y m ie n io n y c h m a n k a m e n tó w a rt. 38 je s t p o w s z e c h n ie u z n a w a n y z a je d n o z n a jw a ż n ie js z y c h p o s ta n o w ie ń K o n w e n c ji P r a w D z ie c k a 150 Z a s tr a s z a ją c e d a n e lic z b o w e , m .in . w o jn y „b a łk a ń s k ie j” o ty s ią c a c h d z ie c i p o n iż e j o s ie m n a s te g o ro k u ż y c ia z w e rb o w a n y c h do r z ą d o w y c h sił zb ro jn y c h , o d d z ia łó w p a r a m ilita r n y c h , c y w iln e j o b ro n y o ra z w ie lu p o z a r z ą d o w y c h g r u p 151, s p r o w o k o w a ły p a ń s tw a do p r a c y n a d n a s ile n ie m o ch ro n y p r a w d z ie c k a w k o n flik ta c h zb ro jn y c h . K o m it e t P r a w D z ie c k a ju ż 9 p a ź d z ie r n ik a 1992 r. w z w ią z k u z k o n flik t e m w J u g o s ła w ii p o d ją ł i u c z y n ił p r z e d m io te m d y s k u s ji p r o b le m a ty k ę C h i l d r e n in a r m e d k o n f l i k t 152.
W 1993 r. K o m it e t z a r e k o m e n d o w a ł p r z y ję c ie p ro to k o łu fa k u lt a ty w n e go, k tó re g o c e le m b y ło p o d n ie s ie n ie m in im a ln e g o w ie k u r e k r u ta c ji do la t
