Robert M. Kunkel
Ośrodek Dokumentacji Zabytków
-instytucja ochrony dziedzictwa
narodowego
Ochrona Zabytków 55/1 (216), 1-3
OŚRODEK DOKUMENTACJI ZABYTKÓW — INSTYTUCJA OCHRONY
DZIEDZICTWA NARODOWEGO
Proces w ym iany i przekształceń m aterialnego o to czenia człow ieka jest co praw da zjawiskiem n atu ral nym , jednak społeczeństw a pragną rów nocześnie za chow ać m ożliwie pełną w iedzę o swej przeszłości. Fi zyczne ocalenie i konserw ow anie wszystkich daw nych budow li czy p rzedm iotów przekracza możliwości n a w et bardzo zam ożnych krajów. Inw entaryzacja i d o k u m entacja dziedzictw a kulturow ego są przeto z natury podstaw ow ym i, a w przypadku nietrw ałych lub nie cenionych za swe „w artości” obiektów — bodaj naji stotniejszym i działaniam i konserw atorskim i. W po sta ci rysunkow ej, fotograficznej czy opisowej um ożliw ia nam ona przekazanie inform acji o kulturze m aterialnej naszych przodków , o nieistniejących już budow lach i przekształconych m iastach. Pewne dziedziny badań naukow ych, jak np. p row adzone tradycyjnym i m eto dam i w ykopaliska, są w praktyce św iadom ą i usan kcjonow aną form ą destrukcji w ybranych fragm entów dziedzictw a narodow ego, tym większa przeto w aga ich rzetelnej dokum entacji.
Istnieją rów nież dobra kultury, które z natury swej mają charakter przem ijający i nietrwały, jak k o n cert czy spektakl teatralny, zaś ich zapis nie przedłuża ist nienia samego zjawiska, a jedynie o nim przypom ina. N ik t też nie ma tego za złe. N iek tó re form y działalno ści artystycznej uznają za dzieło wyłącznie jego d o k u m entację — jak w przypadku teatru telewizji czy stu dyjnych nagrań muzycznych. To nie sam spektakl, lecz jego zapis jest chroniony praw em autorskim — m oże być w ielo k ro tn ie pow ielany na różnych nośnikach i odtwarzany.
D okum entacja zabytków w norm alnych w arunkach służy jako m ateriał do opracow ań naukow ych i prac badaw czych w zabytku oraz jako podstaw a projektów konserw atorskich. W przypadkach katastrof żyw ioło wych lub zniszczeń w ojennych, dokum entacja może też posłużyć do odtw orzenia choćby form y zniszczo nych obiektów , będących istotną częścią narodow ego dziedzictw a. Koncepcja zapisu dokum entacyjnego jako substytutu konserw acji substancji dobra kultury budzi jednak w tradycyjnych środowiskach konserwatorskich, przyw iązanych do lansow anego przez Ruskina „kultu substancji”, duże opory.
Z adaniem O środka D okum entacji Z abytków jest prow adzenie stale aktualizow anej i uzupełnianej ew i dencji dóbr kultury w Polsce. K artoteki O środka obej mują wszelkie dane historyczne i konserwatorskie o za rejestrow anych w kraju zabytkach ruchom ych i n ieru chom ych (jeśli nie znajdują się one w m uzeach, biblio tekach lub archiw ach posiadających w łasne inw enta rze). Takie są zadania instytucji dokum entujących dzie dzictw o w całej Europie. Tw orzone są w ten sposób zasoby inform acji, służącej rozum ieniu i interpretacji
elem entów krajobrazu kulturow ego naszego ko n ty nentu. Aby um ożliw ić jakiekolw iek w nioskow anie czy opiniow anie porów naw cze, niezbędne jest przyjęcie jednolitego i ogólnie zrozum iałego sposobu zapisu d o kum entacyjnego. W tym celu stw orzone zostały syste my ew idencyjne, takie jak przyjęty jako zalecenie Rady E uropy dla obiektów architektury i budow nictw a tzw. C ore Data Index, lub polski system ew idencji stan o wisk archeologicznych AZP czyli A rcheologiczne Z dję cie Polski. Ich cechą w spólną jest pow ierzenie w yko nywania ewidencji specjalistom w tej dziedzinie i tra k tow anie wiedzy o zabytkach jako dobra ogólnego. Ta ka też była w tej dziedzinie dotychczasow a praktyka w Polsce. Z a w ykonyw anie ewidencji i dokum entacji dóbr kultury odpow iedzialne były służby ochrony za bytków, a za koordynację tych działań — w yspecjali zow ana centralna instytucja kultury.
Konferencja G eneralna UNESCO na XIII sesji w Pa ryżu w roku 1964 zaleciła, aby każde państw o człon kowskie sporządziło „inw entarz narodow y d ó b r kul tury znajdujących się na jego tery to riu m ” (§10 Zalece
nia), potw ierdzając to zalecenie na swej XVI sesji, także
w Paryżu, w roku 1970, w tekście uchw alonej w ów czas Konwencji (Art. 5 b). D odatkow o, na kolejnej XVII sesji w Paryżu sform ułow ano Zalecenie w spra
wie ochrony dziedzictw a kulturalnego i naturalnego na płaszczyźnie krajowej. W punkcie 13 b stw ierdza się,
iż „Państwa członkow skie (...) po w in n y p o w o ła ć na
sw oim terytorium służby specjalistyczne m ające za za danie (...) przede w szystkim opracowanie inw entarza dziedzictw a podlegającego ochronie oraz u stanow ie nie w yspecjalizow anej służby d o ku m en ta cyjn ej”, zaś
w punktach 29 i 30: „Każde państw o członkow skie
p ow inno m ożliw ie jak najprędzej sporządzić inw entarz swego dziedzictw a kulturalnego i naturalnego, w łącza jąc do tego inw entarza takie dobra, które — chociaż nie m ają szczególnej wartości — są nierozłączną częścią charakterystyczną środowiska, do którego należą” oraz „Wyniki prac inw entaryzacyjnych (...) p o w in n y b yć uporządkow ane w odpow iedni sposób i stale a ktu a li zo w a n e”.
Wartość wszelkich zbiorów i baz danych, których gro madzenie wym aga długich, często w ieloletnich dzia łań, polegających na w spółpracy licznych specjalistów i w yspecjalizowanych instytucji, jest tym większa, im bardziej stabilne są kryteria w yboru i zapisu in fo rm a cji. Daje to wówczas realną możliwość porów nyw ania poszczególnych zapisów oraz badań statystycznych. Wszelkie w ycinkow e akcje oparte na subiektyw nych kryteriach praw no-urzędniczych lub politycznych, przy zm ieniających się poglądach na „cechy zabytkow e” i politykę konserw atorską państw a, a z drugiej strony naturalna dla poszczególnych rejestratorów n a ro d o
w ego dziedzictw a skłonność do rozszerzania baz d o ty czących problem ów ich w łaśnie (i często wyłącznie) interesujących, pow oduje zaw irow ania w obrazie tego dziedzictw a. Ważne jest też prow adzenie takich baz w sposób m ożliwie całościow y na terytorium całego kraju i zarządzanie nimi przez instytucję centralną. D ziedzictw o kulturow e, choć składa się z elem entów, jakie w nosiły i w noszą do niego społeczności lokalne, jest m o raln ą w łasnością i obow iązkiem całego narodu i p o m n ażan ie wiedzy o jego zasobach nie może być złożone wyłącznie na barki poszczególnych gmin.
Z grom adzone inform acje — w brew skłonnościom czę ści adm inistracji lub środow isk naukow ych do ich za strzeżenia — w inny być rów nież, jak dotychczas, d o stępne wszystkim zainteresow anym zgodnie z p rzep i sami obow iązującym i dla innych zbiorów publicznych.
Św iadom ość tych wszystkich faktów pozw ala nie tylko kurtuazyjnie, lecz także w dobrze pojętym in te resie społecznym zapew nienia konstytucyjnego praw a obyw ateli do narodow ego dziedzictw a, życzyć O śro d kowi D okum entacji Z abytków kolejnych dziesięcioleci spokojnej i pożytecznej pracy.
R o b ert M . K u n kel W icedyrektor Ośrodka Dokumentacji Z abytków
CENTRE FOR THE DOCUMENTATION OF HISTORICAL MONUMENTS
— AN INSTITUTION PROTECTING NATIONAL HERITAGE
T he exchange and transform ations of m an’s material su rro u n d in g is a natural phenom enon, but societies w ish to sim ultaneously preserve the fullest possible kn ow ledge about their past. T he physical salvaging and conservation of all old buildings or objects exceeds the p o ten tial of even the m ost prosperous countries. Inventories and docum entation of cultural heritage rem ain th erefo re, the basic conservation undertakings, and in the case of im perm anent objects or those not ap p reciated for their “values”, they rem ain probably the m ost essential activity possible. In the form of draw ings, p h otographs or descriptions they m ake it possible to relay inform ation about n o n -e x ta n t build ings and transform ed tow ns. C onsidering th a t certain do m ain s of scientific research, such as archeological excavations conducted by means of traditional m ethods are an intentional and sanctioned form of destroying select fragm ents of national legacy, the im portance of th e ir th o ro u g h d o cum entation is ascribed even greater significance.
In th e cases of certain cultural property, w hich by its very n atu re is transitory and im perm anent, such as a co n c e rt or a theatrical spectacle, its record does not p ro lo n g the existence of the given p h enom enon, but m erely recalls it. O th er form s of artistic activity recog nise exclusively the d o cum entation of a given w ork, as in the case of theatrical spectacles broadcast on televi sion o r studio music recordings. It is n o t the spectacle itself b u t its record w hich is protected by copyright, an d can be frequently copied on assorted carriers and recreated.
T h e docu m en tatio n of historical m onum ents in n o r m al co n d itio n s serves as m aterial for scientific studies an d research concerning the given m onum ent as well as the fo u n d a tio n for conservation projects. In in
stances of natural calam ities or w artim e devastation, such d o cu m en tatio n m ay serve the reco n stru ctio n of, at the very least, the o u ter form of those dam aged objects w hich constitute an essential p art of natural heritage. In trad itio n al conservation circles, attached to the “cult of substance”, launched by Ruskin, the conception of d ocum ented records conceived as a sub stitute for the conservation of the very substance of cultural property, produces considerable resistance.
T he prim e task o f the C entre for the D ocum entation of H istorical M o n u m en ts is to co n d u ct a record of cultural p ro p erty in Poland, constantly b ro u g h t up to date and supplem ented. T he central files encom pass all historical and conservation data ab o u t m obile and im m obile m onum ents registered in Poland (as long as they are n o t featured in m useum s, libraries or archives possessing th eir ow n inventories). T his is the n atu re of the objectives of in stitu tio n s docum enting cultural heritage th ro u g h o u t the w hole of E urope, and creating inform ation resources w hich serve the com prehension and in terp retatio n of assorted elem ents of the cultural landscape of o u r co ntinent. In o rd er to render co m parative opinions or conclusions possible, it is necessary to accept a uniform and generally u n d ersto o d m anner of docum entary registration. This purpose is served by special systems, such as the so-called C ore D ata Index, accepted as a E uropean U nion reco m m endation for architectural and co n stru ctio n objects, or the Polish system of registering archeological sites, know n as AZP (the A rcheological Photograph of Poland). T heir joint feature is the fact th a t the process of filing is entru sted to specialists, and the treatm en t of know ledge about historical m onum ents is envisaged as com m on p ro p erty. This has been the heretofore praxis in Poland. The registration and d o cu m en tatio n of cultural p ro p erty
was entru sted to services dealing w ith the p ro tectio n of historical m onum ents, while a specialised central cultural in stitu tio n was responsible for the c o -o rd in a tio n of those operations.
At its th irteen th session held in Paris in 1964 the UNESCO General Conference recom m ended that each m em ber state should p repare “a national inventory of cultural p ro p erty in its te rrito ry ” (§10), confirm ing this p ro p o sitio n at its sixteenth session, also organised in Paris (1970) and in the tex t of the C onvention passed at the tim e (Article 5. b). Additionally, a consecutive (seventeenth) session form ulated A recom m endation
concerning the protection o f national cultural an d na tural legacy, whose point 13. b declares that: “M em ber states (...) should establish in their territory specialist services w hose tasks (...) w o u ld entail predom inantly preparing an in ventory o f protected heritage a n d estab lishing a specialised docum entary s e r v i c e points 29 and
30 stated: “Each m em ber state should prepare as soon
as possible an inventory o f its cultural an d natural legacy, a n d include into this inventory also property w hich — albeit w ith o u t particular value — comprises an inseparable fragm ent o f the en vironm ent to which it belongs”, and “th a t the o u tcom e o f inventory work
(...) should be constantly brought up to date a n d ar
ranged in suitable order” .
T he value of all collections and databases, w hose gathering required lo n g -te rm activity consisting of the c o -o p e ra tio n of num erous specialists and institutions,
depends on the stability of criteria for the selection of inform ation and its recording. Such an ap p ro ach offers the possibility of com paring particular records and statistical research. All cam paigns based on subjective legal-official or political criteria, w ith changing opinions about “historical features” and the state conservation policy, together w ith the tendency, natural am ong p a r ticular recorders of national legacy, tow ards exp an d in g bases concerning problem s of interest to them (often only to them ), introduce chaos into the im age of cultural legacy. M oreover, it is im p o rtan t to co n d u c t such bases in a holistic m anner, encom passing the w hole country, and to m anage them via a central institution. A lthough cultural heritage, w hich is c o m posed of elem ents in troduced by local com m unities (both in the past and today) is a m oral d uty of the w hole nation, the process of m ultiplying know ledge about its resources can n o t be borne only by p articu lar counties. C ontrary to the proclivities of p a rt o f the adm inistration or scientists, the gathered in fo rm atio n should be accessible to all those interested, in accordance to regulations binding also o th er public collections.
T he aw areness of all those facts makes it possible to guarantee, n o t only form ally b u t also for the sake of suitably conceived social interest, the co n stitu tio n al right of Polish citizens tow ards their national legacy, and to wish the C entre for the D o cu m en tatio n of Historical M onum ents successive decades of undisturbed and useful w ork.
R o b ert M . K u n k e l Vice-D irector o f the Centre for the Documentation o f Historical M onuments
