Historja ustroju Francji średniowiecznej : przegląd literatury 1921-1930

HISTORJA USTROJU FRANCJI ŚREDNIOWIECZNEJ

1921 — 1930

D ziesięciolecie ostatnie w badaniach nad historją ustroju Francji charakteryzuje powolny pow rót do normalnych warunków pracy nau­ kowej po przerwie, wywołanej przez wojnę i jej bezpośrednie skutki. P iszę powolny, bo do warsztatu pracy stanęli narazie przeważnie uczeni starsi, znani ze swych prac jeszcze z okresu przedwojennego, zabrakło natom iast ich bezpośrednich następców7, · młodych badaczów7, których w ogromnej ilości we wszystkich gałęziach wdedzy wr,ojna zabrała Francji.

Luka-ta zaczyna się. wypełniać dopiero w .ostatnich latach, kiedy to obok prac starszego pokolenia uczonych zaczynają się coraz częściej ukazywać m oaografje, opracowywane przez tych, którzy już po wojnie zakończyli sw-oje studja uniwersyteckie.

W przeglądzie m niejszym nie mam zamiaru podawać bibljografji om aw ianego okresu; ograniczam się jedynie do zw rócenia uwagi na prace o charakterze syntetycznym oraz do podkreślenia zagadnień, jakim zostały pośw ięcone ważniejsze z pośród prac analitycznych.

I.

Jedną z bardziej palących potrzeb ostatnich lat było opracowanie no­ wego Całokształtu historji ustroju Francji, któryby nietylko uwzględ­ nił dorobek nowszych badań w tej dziedzinie, ale także mógł służyć i celom praktycznym t. zn. był dostc*sow7any do nowego program u stu- djów uniwersyteckich.

Zadaniom tym nie m ogła zadośćuczynić zwykła reedycja któregoś z dawmych kompendjów

7

2 HISTORJA USTROJU FRANCJI 357 miejsce w kompendjum E sm ein 'a 1), wydawca zm odernizował przypi­ sy. Postęp nauki niejednokrotnie w ym agał bowiem przebudowania i sam ego tekstu. T o też niezależnie od siebie ukazują się w latach

1925

1926

W cześniejszem chronologicznie jest kompedjum Declareuil'a 2), pro­ fesora uniwersytetu w Tuluzie. Całkowicie przygotow ane do druku już w roku

1921

dąc w ten sposób poniekąd przestarzałem w zestawieniu z oficjalną datą sw ego w y d a n ia 3).

Kompedjum Declareuil‘a jest ściśle dostosowane do now ego pro­ gram u studjów prawniczych i obejmuje w zasadzie materjał, przezna­ czony dla studentów pierw szego roku. Stąd nawet w zestawieniu z dawniej szem i pracami Viol let'a 4), B rissa u d 5) i Esm ein'a, nie m ówiąc oczywiście o Glasson'ie 6), rzuca się w oczy jego wielka zw ięzłość. D e- clareuil ogranicza się w zasadzie do bistorji" prawa publicznego. N a ­ tom iast prawo prywatne zostało przez n ie g o zredukowane do m in i­

m um i potraktowane jedynie jako funkcja praw a publicznego. P o ­ dobny los spotkał rów nież i prawo kanoniczne; autor uw zględnił je tyl­ ko o tyle, o ile było mu potrzebne do przedstawienia roli publiczno­ prawnej kościoła,.

Z tych samych zapewne względów potraktował Declareuil również

jedynie bardzo zarysow o historję źródeł prawnych.

Kompedjum jest oparte na zasadach chronologicznych, t. zn. autor omawia dzieje poszczególnych form ustrojowych w obrębie ustalonych przez siebie epok. Stąd podział pracy, na cztery k sięgi, z których każ­ da m oże stanowić zamkniętą w sobie całość. P ierw sza omawia w pły­ wy, oddziaływujące na form owanie się prawa francuskiego, oraz okres najdawniejszy aż do upadku zachodniego cesarstwa, druga zajmuje się okresem monarchji merowińskiej i karolińskiej, trzecia —- okresem feodalnym, w reszcie czwarta — okresem monarchji absolutnej.

P rzy bardzo zwięzłem potraktowaniu całości zupełną niespodzianką jest księga pierwsza, w której autor zajmuje się om ówieniem wpływów,

1) C o u rs élém entaire d ’h is to ir e d u d r o it fr a n ç a is , 14-c édition m ise à jour par R. G é n e s t a 1. Paris. S ire y 1921 in-8° s. X il-|-7 8 i.

2) H is to ir e g én éra le d u d r o it f r a n ç a is des o r ig in e s à /78p. Paris. S ire y

in-8° s. VIII-)-1077.

3) fr. r e c e n z j a R o g e r G r a n d w R e v u e H is to r iq u e de d r o it fr a n ç a i s et

é tra n g e r. 1925, s. 644—652.

4) P ré c is de l’h is to ire d u d r o it fr a n ç a is . 2 v o l. Paris. 1883.

5) M anuel, d ’h is to ire d u d r o it fr a n ç a i s (so u rces, d r o it p u b lic , d r o it p r iv é )

2 v o l. P a ris . 1898— 1904.

oddziaływujących na kształtowanie się ustroju francuskiego. Decla- reuil dział ten stara się potraktować nieco szerzej, aniżeli to czynili za­ zwyczaj jego poprzednicy. Obok wpływów kultury rzymskiej zwraca uw agę na wpływy „fizyczne“, t. zn. zarówno sam ego tery tor j um, jak i ras, zam ieszkujących Galję ludów. W stęp ten o charakterze tak w y­ bitnie humanistycznym nadaje pracy Declareuil'a piętno dzieła histo­ rycznego.

Declareuil jest specjalistą od historji prawa w okresie schyłkow ego cesarstw a i monarchji m erowińskiej. Z tej dziedziny posiada też sze­ reg prac m on ogra ficzn ych 7). Rzuca się to zresztą w oczy przy prze­ glądaniu pierwszych dwóch ksiąg, w których autor nie poprzestaje tyl­ ko na zestawieniu rezultatów prac innych badaczów, ale i sam wprowa­ dza nowe ujęcie szieregu zagadnień, wchodzących w zakres jego badań m onograficznych 8) .

Kompendjum Chénon'a °), zm arłego przed kilku laty profesora w y­ działu prawa w Paryżu, m im o, że dotychczas jeszcze niewydane w ca­ łości, rozmiarami swem i przew yższa znacznie pracę Declareuil'a. Odbie­ g a ono zarówno od niej, jak i od kompedjów dawniejszych, swoją kon­

strukcją 10).

Przyjm ując jak i jego poprzednicy podział historji ustroju na okresy, Chénion w tej dziedzinie wprowadza w zględnie niewielkie poprawki. Całość dziejów rozbija na, pięć okresów, rozpoczynając je dopiero od podboju Galji przez Cezara. Jak w idzim y więc opuszcza całkowicie okres celtycki, uważając, że w yw arł on na kształtowanie się prawa i ustroju francuskiego w zględnie mały wpływ. Okres pierwszy obej­ muje więc czas od podboju Galji przez Rzymian do upadku zachodnie­ g o cesarstwa, okres drugi — monarchję frankońską t. j. czas od V do X wieku, okres trzeci — państw o feodalne, przyczem czas od wieku X do X II I uważa autor za podokres ściśle podobny, zaś od X I I I do X V I wieku za podokres monarchji umiarkowanej, okres czwarty —■ monarchję absolutną od X V I wieku do W ielkiej Rewolucji, wreszcie okres piąty — czasy przejściowe t. j. od roku

1789

1815

D la częściow ego chociaż wyrównania braków w przedstawieniu

’) Ż e w y m ie n ię : L es preuves ju d ic ia ires d ans le droit fr a n c du V au V I I I

siècle, 1899; D es comtes de cité à la f i n du V siècle, 1910; Quelques problèm es d’histoire des in stitu tio n s m unicipales au tem ps de l'E m p ire R om ain, 1911.

8) Np. g en ez a urzędu k o m esó w w ok resie sch y łk o w eg o cesarstw a. »I H istoire générale du d ro it fr a n ç a is public et p riv é des o rigines à 181 o.

I. Périodes gallo -ro m a in e, fr a n k e , féodale et coutumière. P a ris . S ir e y . 1926

in-8° s. 984, II. Périodes féodale et coutum ière (su ite et f i n ) , monarchique (pre­

m iere partie) p u b lié p a r O l i v i e r M a r t i n . P a r is . S ir e y . 1929 m -8° s. â7ô. 10) c fr. r e c e n z j a P a u l F o u r n i e r w Revue H istorique de d roit fr a n ç a is

4 HISTORJA USTROJU FRANCJI 359

poszczególnych Lnstytucyj ustrojowych, wynikających na skutek dzie­ lenia ich między poszczególne okresy chronologiczne, autor wszystkie ■okresy rozpatruje w edług jednej i tej samej metody. . H istorję ustroju bada on w dwojaki sposób, a mianowicie zarówno jej zewnętrzne prze­ jawy t. j. źródła, jak też i wewnętrzną istotę t. j. instytucje ustrojowe, jako ipewne form y prawne same w sobie.

Badaniu źródeł poświęca Chénon względnie dużo miejsca i intere­ suje się nietylko źródłami prawnemi stricto sensu t. zn. zabytkami prawodawstwa, ale również i źródłami, które nazywa historycznemu t. .zn. pracami legiistów, zbiorami aktów i t. p.

Przy omawianiu „wewnętrznej“ historji ustroju Chenon traktuje zgoła oddzielnie prawo publiczne i prawo prywatne. A nalizę pierw szego przeprowadza w następującym porządku: i ) ustrój polityczny,

2

3

4

5

6

7

ścielna i stosunki kościoła z państwem . Przy analizie zaś prawa pry­ watnego podkreśla następujące zagadnienia:

1

2

3

4

Poniew aż w edług tego podziału są om awiane w szystkie okresy, uła­ tw ia to znakomicie czytelnikowi orjentację w rozwoju poszczególnych form ustrojowych.

Prace m onograficzne Chénon'a “ ) posiadają rozpiętość bardzo wiel­ ką, obok bowiem prac z zakresu prawa rzym skiego mam y m onografje z późniejszego prawa francuskiego. Specjalnie jednakże nasz autor in­ teresował się sprawą stosunku kościoła, do p a ń stw a 12), co też znalazło odbicie w jego kompendjum.

II.

N iestety, nie m ożna powiedzieć, aby minione dziesięciolecie w za­ kresie prac m onograficznych nad historją prawa i ustroju francuskiego można było zaliczyć do specjalnie świetnych. Jeżeli odrzucim y arty­ kuły publikowane w R evu e d'histoire de d ro it français et étranger, z których zresztą nie w szystkie dotyczą naszego tematu, dorobek w tej dziedzinie przedstawia się dość skromnie.

N a pierw szy plan jako praca raczej syntetyczna w ysuw a .się mała książeczka Calmette‘a l3) , poświęcona omówieniu społeczeństwa

feodal-u ) L e trib u n a l des -C entum virs 1881; L es dém em brem ents de la propriété foncière en France a v a n t et après la R évolution. 1881; É tude s u r l’histoire des alleux en France. 1888; É tude historique su r le „Defensor c iv ita tis“. 1889.

12J L es ra p p o rts de l’E g lise et de l'E ta t du I au X X siècle 1905. 13) L a Société féodale. P aris. Colin. 1923 in-16° s. V I-J-218.

nego. M imo, że zadaniem jej jest w łaściw ie tylko popularyzacja nauko­ wa i że wobec te g o brak jej zupełnie aparatu naukowego, książeczka ta nie jest prostem zestawieniem poglądów literatury naukowej w danej sprawie, lecz zawiera również sform ułow anie pewnych samodzielnych poglądów autora.

O gólniejszym zagadnieniom ustrojow ym poświęcone są dwie, sła ­ be zresztą, rozprawy doktorskie. P ierw sza to praca D . H ayek‘a 14), po­ św ięcona omówieniu prawa „frankońskiego", wprowadzonego w okresie krucjat do Syrji; w drugiej R. M o n ier15) przedstawia ustrój sądowy m iast flamandzkich w okresie przed spisaniem i skodyfikow aniem m iej­ scowych zwyczajów.

Charakter przedewszystkiem polemiczny nosi praca F. L o t‘a 16), pro­ fesora historji średniowiecznej w Sorbonie, pośw ięcona histioirji podatku gru n tow ego i daniny „pogłów nej“ w okresie schyłkow ego Cesarstwa i m onarchji Frankońskiej. Jak sam już tytuł pracy wykazuje, autor jest zwolennikiem tezy, uznającej istnienie tych dwóch różnych podatków i prowadzi polemikę z jej przeciwnikami. Jako aneksy zostały podane dwa ciekawe artykuły dotyczące losów podatku gru n tow ego i pogłów - n ego we Francji w okresie od X do X II w. oraz genezy i charakteru da­ niny średniowiecznej, występującej w źródłach współczesnych pad naz­ w am i „taille“ lub „tolte“ .

Jako dodatni i bardzo charakterystyczny objaw podkreślić należy w zrost w ostatnich latach prac nad dawnem .prawem francuskiem, a więc nad prawami zw yczajow em i, których dawna Francja tak w iele posia­ dała, a które niestety n;eza.wsze są dziś znane.

N a czoło w ysuw a się tutaj niezakończana dotychczas praca O livier Martin'a, p rofesora w ydziału prawa w Paryżu 17), o historji prawa zw y­ czajow ego okręgu P aryskiego. Praca ta rozpoczęta i oddana do druku jeszcze przed wojną dotychczas z wielką szkodą d la całości nie została jeszcze zakończona. T ytu ł jej nie odpowiada w łaściw ie ściśle treści, bowiem autorowi cboidzi nie tylko o historję „zewnętrzną“ w rozu­ m ieniu Chéncna, ale rów nież i o „wewnętrzną“ t. j. o przedstawienie całokształtu przepisów prawnych, wchodzących w skład „zwyczajów Paryskich“.

14) L e d ro it f r a n c en S y r ie fe n d a n t les croisades. In s titu tio n s ju d ic ia ires

P a r i s . E d it io n S p e s . 1925 in-8° s. 164.

15) L e s institutions ju d ic ia ires des villes de F landre des origines à la reda­ ction des coutumes. L ille . B r e s le . 1924 in -8° s. 262.

16) L ’im p ô t fo n c ie r et la ca pitation personnelle so u s le B as-E m pire et à

l’Epoque Franque. B ib lio th è q u e d e l ’E c o le d e s h a u te s É tu d e s . S c ie n c e s

H is t, e t P h il. fa s c . 253. P a r i s . C h a m p io n . 1928 in-8° s. 6 nlb-j-140.

17) H isto ire de la coutum e de la Prévôté et V icom tê de P a ris. P a r i s . L e ­

6 HISTORJA USTROJU FRANCJI 361 O.bok ze wszech miar cennej i ważnej pracy O. Martin'a, istnieje sze­ reg innych, które zajmują się om ów ieniem poszczególnych zagadnień prawnych, dotyczących prawa francuskiego w całości, lub też jedynie niektórych praw prowincjonalnych.

Takie szersze zagadnienie jest tematem pracy H . R e g n a u lt18), któ­ ry om awia m ało dotychczas poruszaną w literaturze sprawę położenia praw nego dzieci nieprawych w wiekach średnich. Praca ta z tego już

w zględu chociażby zasługuje na zw rócenie baczniejszej uw agi.

Z kolei należy w ym ienić dwie bardzo sum iennie opracowane rozpra­ wy, dotyczące prawa no rrnan dzk i eg o . P ierw sza to teza doktorska Jean Y ver‘a 19) zajmująca się sprawą kontraktów w d aw nem prawie zw ycza- jowem normandzkiem. Jak to bardzo ciekawy przyczynek do historji zo­ bowiązań w prawie francuskiem. D ru ga to rozprawa Robert B esnier‘a20),

zajmująca się zastępstwem spadkowem (successio iure praedefuncti pa­ rentis) w praw ie normandzkiem. Autor nie poprzestaje na podaniu za­ sad, istniejących w dawnem prawie zwyczajowem , ale bada ich ewolucję i zmiany aż do czasu W . Rewolucji.

Prace Jean de Laplanche'a 21) i G eorges C h evrier'a22) nie ogranicza­ ją się tak jak poprzednie dwie do jednej tylko dzielnicy, ale starają się uwzględnić materjał, dotyczący całej bez wyjątku Francji. P ierw szy z nich om aw ia występujące tak silnie w prawie faodalnem prawo całej rodziny do majątku posiadanego przez jedn ego jej członka oraz w yni­ kającą stąd kontrolę rodziny, wyrażającą się w t. zw. laudatio paren­ tum przy wszelkich zmianach stanu posiadania majątku, przy których prawa tej rodziny m ogły być naruszone. Autor analizuje również w pływ tego zwyczaju prawnego na odpow iednie artykuły kodeksu Napoleona. D ru ga praca poświęcona jest przedstawieniu historji form ułowania przy­ czyny w zobowiązaniach na podstaw ie teoryj legistów średniowiecznych oraz dawnego prawa zw yczajow ego francuskiego.

Charakter raczej w ydaw nictw a źródłow ego posiada natom iast jedna z ostatnich prac Chénon'a 2S) ; jest to przegląd spraw sądowych, doty

18) L a condition ju rid iq u e du b â ta rd au moyen âge. Pont A udem er. 1922 in-8° s. 140.

19) L es co n tra ts donc le très ancien d ro it n o rm a n d ( X I —X I I I s.). D om - froni. 1926 in-8° s. X V 1+318.

20) L a représentation successorale en d ro it norm and. Paris. S irey. 1929 in-8° s. XVlII-f-354.

21) L a réserve coutum ière d a n s l'ancien d ro it fra n ç a is. Paris. S irey . 1923 in-8° s. 693.

22) E ssa i s u r l'histoire de la cause da n s les o b ligations (D r o it sa v a n t du

m oyen-âge — ancien d ro it fr a n ç a is ) Paris. S irey. 1929 in-8° s. XL-f-260.

23) L es jo u r s de B erry au P a rlem en t de P a r is de 12 5 5 à /J28. Paris. S irey. 1921 in-8° s. 396.

czących bafflage Berry, a rozstrzyganych w trybie apelacji przed Curia R egis w Paryżu.

AYyłącznie historji „zewnętrznej“ jest pośw ięcona książka M aurice Grandclaude'a 24), który zajmuje się krytyką i analizą tekstu oraz ręko­ pisów jednego z w ażniejszych zabytków prawa feodalnego, za jaki można uważać assises de Jérusalem. W pracy swojej Grandclaude daje również ocenę tego kapitalnego zabytku jako źródła dla historji pra,wa.

Częściowo już tylko łączą się z tematem prace, dotyczące stosunków kościelnych i prawa kanonicznego. T o też .zdecydowaliśmy się uw zględ­ nić tylko te z pośród nich, które bezpośrednio .zahaczają o ustrój lub pra­ w o francuskie. Prac takich w om awianym okresie zdołaliśm y zanotować jedynie trzy. Przedew szystkiem należy wymienić dzieło zasłużonego badacza M gra E. Lesne'a25), poświęcane historji w łasności kościelnej we Francji. Tom p ierw szy tej publikacji ukazał się jeszcze przed wojną, teraz zaś od roku

1922

R. G én esta l2δ) wydał dwa tom y poświęcone przyw ilejom duchowień­ stwa w zakresie sądownictwa. Autor w yróżnia jako dwa zupełnie różne przywileje p rivileg iu m fori, wyłączające osoby duchowne z pod sądo­ wnictwa sędziów świeckich, oraz p rivileg iu m canonis, nadające niety­ kalność osobistą duchownym i zajmuje się tylko pierwszym z pośród nch, badając jego charakter i Istotę na przestrzeni czasu od połow y X II do końca X I V wieku.

N a zakończenie wymienić należy tezę doktorską Noël D idier 27), po­ św ięconą sprawie patronatu kościelnego we Francji w okresie od

1180

1320

*

* *

24) É tude critique s u r les L iv re s des A ssis e s de Jérusalem . P a r is . J o u v e .

1923 in-8° s. 186.

25) H istoire de la propriété ecclésiastique en Ira tic e to m e II. L a propriété

ecclésiastique et les dro its régaliens ci l’époque carolingienne.

fa sc . 1. L es étapes de la sécularisation des biens d’église du V I I I au IX siècle. L ille 1922, in-8° s. X II-t-294.

fa s c . 2. Le d ro it du ro i su r les églises et les biens d’église V I I I —X s.

L ille 1926, in-8° s. V III-|-5 0 8 .

fa s c . 3. L a dispersion des d ro its régaliens à la f i n de l’époque C arolin­ gienne. L ille 1928, in-8° s. V I-f—178.

26) L e p r iv ile g iu m f o r i en France du décret de G ratien à la f i n du X lV e

siècle. B ib lio th è q u e d e l ’É c o le d e s h a u te s É tu d e s . S c ie n c e s R e lig ie u s e s

v o l. 35 e t 39. P a r i s . L e r o u x 1921—4, in-8° I s. XX-f-246, I I s. X LV III-j-212.

8 HISTORJA USTRO JU FRANCJI 363 Jedną z większych bolączek dotychczasowych badań nad historją prawa i ustroju francuskiego był brak opracowań m onograficznych zaj­ mujących się lokalnemi zwyczajami prawnemu a uwypuklających różnice i podobieństwa, jakie m iędzy .niemi zachodzą. Produkcja ostatnich lat dziesięciu częściowo zaczyna tę lukę wypełniać, ale to narazie kropla w morzu.

Jeżeli pozwalam sobie form ułow ać tego rodzaju sąd, to tylko dlate­ go, że bliższe badania nad ustrojem feodalnym, którym się specjalnie zajmuję, przekonały mnie, że większość dotychczasowych badań w tej dziedzinie to próba syntezy bez odpowiednich materjałów po· temu, to tworzenie jednej całości z fragm entów niewiele z sobą mających w spól­ nego. W eźm y ustrój feodalny w świetle któregokołwiekbądź kompen- djum francuskiego, a, przekonamy się, że obraz tam podany nie zawsze zawiera jedynie cechy, charakteryzujące każdy w ogóle ustrój feodalny. Bardzo często znajdujemy tam obok cech ogólnie występujących cechy o zabarwieniu czysto lokalnym, skądinąd bardzo nawet ciekawe, ale wprowadzające .w błąd czytelnika, o ile ,są podane na tem miejscu. Ten brak właśnie ścisłego rozróżnienia cech ogólnych danej instytucji od jej przejawów lokalnych — to największa, zdaniem m ojem wada do­ tychczasowych opracowań syntetycznych.