WŁODZIMIERZ BORYS
D o historii ruchu społeczno-politycznego studentów
U niw ersytetu i młodzieży rzemieślniczej Lw ow a w latach
1832— 46
i
W p i e r w s z e j p o ł o w i e X I X w i e k u G a l i c j a b y ł a j e d n ą z n a j b a r d z i e j z a -c o f a i n y d h p r o w i n c j i A u s t r i i . A ż d o r e w o l u c j i b u r ż u a z y j n o - d e m o k r a t y c z -n e j 1 8 4 8 r . s t o s u -n k i s p o ł e c z -n e z a c h o w a ł y s i ę t u m n i e j w i ę c e j b e z z m i a n y o d c z a s u ś m i e r c i c e s a r z a J ó z e f a I I . K o n f l i k t e m z a s a d n i c z y m , c z e k a j ą c y m n a r o z w i ą z a n i e w G a l i c j i , b y ł a n t a g o n i z m m i ę d z y w s i ą i d w o r e m , c z y l i m i ę d z y d z i e d z i c e m i w y z y s k i w a n y m i p r z e z n i e g o w ł o ś c i a n a m i . O p r ó c z p a ń s z c z y z n y n a b a r k a c h c h ł o p a c i ą ż y ł y p o w i n n o ś c i w o b e c p a ń s t w a , w ś r ó d k t ó r y c h b o d a j n a j c i ę ż s z ą b y ł a 1 4 - l e t n i a s ł u ż b a w r e k r u t a c h . M i m o s ł u ż b y w o j s k o w e j , p o d a t k ó w i s z a r w a r k ó w , b i u r o k r a c j i a u s t r i a c k i e j u d a ł o s i ę z r ę c z n y m i p o c i ą g n i ę c i a m i w y t w o r z y ć w ś r ó d w ł o ś c i a ń s t w a m i t o „ d o b r y m c e s a r z u ” p o k u t u j ą c y n a w s i a ż d b k r a c h u m o n a r c h i i n a d d u n a j s k i e j . N a t o m i a s t c a ł a n i e n a w i ś ć c h ł o p a p a ń s z c z y ź n i a n e g o z w r a c a ł a s i ę p r z e o i w k o j e g o b e z p o ś r e d n i e m u g n ę b i c i e l o w i , t j . o b s z a r n i k o w i . C h ł o p i p o d l e g a l i i t e ż e k s p l o a t a c j i z e s t r o n y k o ś c i o ł a o b u o b r z ą d k ó w : ł a c i ń s k i e g o i g r e k o - k a t o l i c k i e g o , a h i e r a r c h i a k o ś c i e l n a , w y z y s k u j ą c a . c h ł o p a m a t e r i a l n i e , k s z t a ł t o w a ł a z a r a z e m j e g o i d e o l o g i ę i m o r a l n o ś ć w d u c h u u t r z y m a n i a f e u d a l n e g o s t a t u s q u o . S k u t k i e m u c i s k u f i s k a l n e g o i c i ę ż k i c h w a r u n k ó w m a t e r i a l n y c h n i e c h ę ć d o A u s t r i i s z e r z y ł a s i ę t e ż w m i a s t a c h , i z w ł a s z c z a w ś r ó d w z r a s t a j ą c e j i n t e l i g e n c j i b u r ż u a z y j n e j p o l s k i e j . D o w z r o s t u n a s t r o j ó W a n t y a u s t r i a c k i c h p r z y c z y n i ł o s i ę w a l n i e p o w s t a n i e 1 8 3 0 / 3 1 , k t ó r e ' w s t r z ą s n ę ł o m ł o d z i e ż ą , b e z r ó ż n i c y n a r o d o w o ś c i i o b r z ą d k u 1 . P o w s t a n i e l i s t o p a d o w e n i e t y l k o z b u d z i ł o z u ś p i e n i a P o l a k ó w z a b o r u a u s t r i a c k i e g o 2 , a l e w p ł y n ę ł o t e ż n a o d r o d z e n i e n a r o d o w e u k r a i ń s k i e w G a l i c j i w s c h o d n i e j 3 . P o r o k u 1 8 3 1 G a l i c j a s t a ł a s i ę a r e n ą w z m o ż o n e g o r u c h u n a r o d o w o w y z w o l e ń c z e g o , z c z y m w i ą z a ł a s i ę o r g a n i c z n i e k w e s t i a z m i a n y s t o s u n k ó w s p o ł e c z n y c h , k t ó r a z n a l a z ł a e p i l o g w z n i e s i e n i u p a ń s z c z y z n y w 1 8 4 8 r . W i e l k i w p ł y w n a w z r o s t o r g a n i z a c j i r e w o l u c y j n y c h w G a l i c j i m i a ł a b e z w ą t p i e n i a e m i g r a c j a p o l s k a w e F r a n c j i 4 .1 Por. K. L e w i c k i , U niw ersytet lw o w ski a poiosiam e listopadowe, Lwów
1937. s. 21, 97—98, 143—152.
2 S. K i e n i e w i c z , Konspiracje galicyjskie (1831—45), Warszaiwa 1950, .rozdz. II.
3 M. H a n d e l s m a n, W p ływ y polskie na Rusinów galicyjskich w trzecim
i czw artym dziesięcioleciu X I X w., „Ziemia Czerw ińska” t. II, 1936, s. 56. Przypusz
czenie Hainidelsimana, o p arte n a św iadectw ie M. Ustiamowycza o chęci M. Szasz-
kiewioza w zięcia udziału w pow staniu 1830—1831 <r., zn ajduje też potw ierdzenie
w źródłach archiw alnych lwowskich.
4 P am iętniki spiskow ców i w ięźniów galicyjskich 1832—1846, wyd. K. L e w i c
k i , Wrocław 1954, e. XI.
P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y T o m LUV — zeszyt 3
M ŁODZIEŻ LW OW A W L ATACH 1832— 1846
419
W ś r ó d w i e l k i e j l i c z b y o r g a n i z a c j i p o d z i e m n y c h , k t ó r e t w o r z y ł y s i ę w G a l i c j i w l a t a c h 3 0 - t y c ' h , n a j w i ę k s z e w p ł y w y z d o b y ł o „ S t o w a r z y s z e n i e L u d u P o l s k i e g o ” , p o w o ł a n e d o ż y c i a p r z e z p o e t ę - b e l w e d e r c z y k a S e w e r y n a G o s z c z y ń s k i e g o 5 . G o d n y u w a g i j e s t f a k t , ż e u c z e s t n i c z ą c y w t e j o r g a n i z a c j i U k r a i ń c y , g ł ó w n i e m ł o d z i e ż s e m i n a r i u m d u c h o w n e g o , ż ą d a l i j u ż w ó w c z a s z m i a n y n a z w y o r g a n i z a c j i w d u c h u p r z y z n a n i a m i e s z a n e g o p o d w z g l ę d e m n a r o d o w y m , d w u j ę z y c z n e g o c h a r a k t e r u p r o w i n c j i g a l i c y j s k i e j , n a c o j e d n a k n i e z g o d z i ł o s i ę ' p o l s k i e b u r ż u a z y j n e s k r z y d ł o s p i s k u 6 . N a s k u t e k t e g o n a s t ą p i ł o o d s e p a r o w a n i e s i ę . e l e m e n t u u k r a i ń s k i e g o , c o p o w a ż n i e o s ł a b i ł o r u c h . . P o d o b n i e j a k n a e m i g r a c j i , s p o ł e c z e ń s t w o p o l s k i e w G a l i c j i d z i e l i ł o s i ę z a s a d n i c z o n a d w a o b o z y : a r y s t o i k r a i y c z n o - k o n s e r w a t y w n y o r a z d e m o k r a t y c z n y . D e m o k r a c i o r i e n t o w a l i s i ę j n a r e w o l u c j ę i b r a t e r s t w o l u d ó w c e l e m o b a l e n i a r e a k c j i i w y z w o l e n i a n a r o d o w e g o . N a l e w y m s k r z y d l e t e g o o b o z u , w k t ó r y m u t r z y m y w a ł y p r z e w a g ę e l e m e n t y s z l a c h e c k i e i b u r ż u a z y j n e , ( z a c z ę ł a s i ę k r y s t a l i z o w a ć n i e l i c z n a g r u p a r e w o l u c y j n y c h d e m o k r a t ó w , w y w o d z ą c y c h s i ę i d e o w o z M ł o d e j P o l s k i i G r o m a d L u d u P o l s k i e g o . T a g r u p a , n a j s ł a b s z a l i c z e b n i e , w y r a ż a ł a ż y c i o w e i n t e r e s y n a r o d u i n a j l i c z n i e j s z e j j e g o w a r s t w y i— c h ł o p ó w . O b ó z a r y s ł o k r a t y c z n o - k o i n s e r w a t y w n y , w y r a ż a j ą c y i n t e r e s y n a j b o g a t s z e g o z i e m i a ń s t w a , b y ł w r o g i r e w o l u c j i i b r o n i ą c s w e g o p a n o w a n i a k l a s o w e g o s k ł a n i a ł s i ę k u u g o d z i e z A u s t r i ą . G a l i c y j s k i e o r g a n i z a c j e p o d z i e m n e m i a ł y s w o i c h s y m p a t y k ó w w ś r ó d s t u d e n t ó w U n i w e r s y t e t u L w o w s k i e g o i w o g ó l e u c z ą c e j s i ę m ł o d z i e ż y . R ó ż n e k ó ł k a i g r u p y s t u d e n c k i e i s t n i a ł y j e s z c z e p r z e d s k r y s t a l i z o w a n i e m s i ę w i ę k s z y c h o r g a n i z a c j i p o d z i e m n y c h w G a l i c j i . W r a p o r t a c h p o l i c y j n y c h s p o t y k a m y j u ż w 1 8 3 3 r . n a z w i s k a s t u d e n t ó w , k t ó r z y b u d z ą p o d e j r z e n i e p o l i c j i s k u t k i e m s w y c h p o g l ą d ó w p o l i t y c z n y c h . T a k w i ę c w 1 8 3 3 r . w z i ę t o p o d n a d z ó r p o l i c y j n y 8 s t u d e n t ó w I I r o k u f i l o z o f i i , w t e j l i c z b i e E m i l a K o r y t k ę , O n u f r e g o K u l c z y c k i e g o , j a k r ó w n i e ż p i ę c i u s t u d e n t ó w z k u r s u 1 7 . E m i l a K o r y t k ę , s y n a z i e m i a n i n a z C z o r t k o w s k ł e g o , o b w i n i a n o o w r o g i s t o s u n e k d o r e l i g i i . N i e z d a ł o n e g z a m i n u z f i l o z o f i i n a I k u r s i e , g d y ż o ś w i a d c z y ł , ż e „ n i e j e s t t o z g o d n e z j e g o p o g l ą d a m i z d a w a ć e g z a m i n z r e l i g i i ” . Z a r ó w n o o n , j a k t e ż s t u d e n c i t e o l o g i i — J ó z e f D o b r z e n i e c k i i J a n S z y m a ń s k i z o s t a l i a r e s z t o w a n i 8 . B y l i o n i t e ż z a m i e s z a n i w k o ń c u 1 8 3 4 r . w s p r a w ę z a ł o ż o n e g o p r z e z K a r o l a S z a j n o c h ę „ T o w a r z y s t w a S t a r o ż y t n o ś c i G a l i c y j s k i c h ” . T o w a r z y s t w o p o w y ż s z e , w m y ś l z a ł o ż e ń S z a j n o c h y , c h c i a ł o s t u d i o w a ć h i s t o r i ę m i a s t i w s i G a l i c j i ; s k ł a d a ć s i ę m i a ł o z c z ł o n k ó w r z e c z y w i s t y c h i h o n o r o w y c h . S a m S z a j n o c h a w y s t ę p o w a ł j a k o p r e z e s , j e g o z a s t ę p c ą m i a ł b y ć F r . B o r t k i e w i c z , s e k r e t a r z e m A n t o n i S z a s z k i e w i c z , a z a s t ę p c ą t e g o ż M i k o ł a j K o e o w s k i 9 . N i e w i n n a t a w g r u n c i e r z e c z y s p r a w a o r g a n i z a c j i , r a c z e j s a m o k s z t a ł c e n i o w e j n i ż p o l i t y c z n e j , w y w o ł a ł a o ż y w i o n ą k o r e s p o n d e n c j ę n a j w y ż s z y c h w ł a d z a u s t r i a c k i c h w e L w o w i e i W i e d n i u i s t a ł a s i ę p r z y c z y n ą5 S. K i e n i e w i c z , op. cit., s. 112. Cenne idatne w Ityim względzie znajdujemy
w pracy Z. W a s i l e w s k i e g o , S ew eryn G oszczyński w Galicji, Lwów 1910.
6 S. K l e n i e w i с z, op. cit., s. 104; P am iętniki spiskowców, -s. XVIII.
7 Centralne Państwowe Archiwum Historyczne w e Lwowie { = CPAH] zesp. 146,
op. 5, spr[aiwa] 92, k. 1—2.
8 CPAH, zesp. 146, юр. 1, spr. 1376, k. 2
9 Tamże, k. 50.
420
W ŁO D ZIM IER Z B O R Y S l i c z n y c h a r e s z t ó w w ś r ó d m ł o d z i e ż y l w o w s k i e j ( m . i n . a r e s z t o w a n i z o s t a l i A u g u s t B i e l o w s k i i L u c j a n S i e m i e ń s k i ) . B a r o n K r i e g g ł o w i ł s i ę n a d t y m , g d z i e p o m i e ś c i ć a r e s z t o w a n y c h i 0 . 1 7 w r z e ś n i a 1 8 3 4 r a p o r t o w a ł a r c y k s . F e r d y n a n d o w i , ż e z o s t a ł y w y k r y t e a ż t r z y o r g a n i z a c j e : w e L w o w i e , w P r z e m y ś l u i T a r n o p o l u 1 1 . N a c z e l e l w o w s k i e j o r g a n i z a c j i s t a ł j e g o z d a n i e m E . K o r y t k o . P o d e j r z a n y m i o z w i ą z e k z n i m i w s p o m n i a n y m w y ż e j D o b r z e n i e c k i m b y l i J ó z e f D u m i e o k i , M a r c i n K o r d a s z e w s k i , M a r - c j a n S z a s z k i e w i c z , J a n S z y m a ń s k i , H o n o r a t Z a r e w i c z , J a n F e d o r o w i c z , h r . A l e k s a n d e r B o r k o w s k i , i Ż e g o t a P a u l i . E . K o r y t k o j a k o b y c h c i a ł u t w o r z y ć w e L w o w i e s t o w a r z y s z e n i e n a w z ó r „ T o w a r z y s t w a Z a n a n a L i t w i e ” ( s i c ) , w k t ó r y m z n a ł y b y s i ę t y l k o 2 o s o b y 1 2 . K r i e g w y m i e n i a r ó w n i e ż p o e t ę S z a s z k i e w i c z a : „ M a r c j a n S z a s z k i e w i c z , t e o l o g I I k u r s u w e L w o w i e . B y ł o p o d e j r z e n i e , ż e s t o i i o n w b l i s k i m s t o s u n k u z K o r y t k ą , b o j e ź d z i ł z n i m d o P o d g ó r z a . J e d n a k p o d e j r z e n i e t o n i e z n a l a z ł o p o t w i e r d z e n i a ” . W i s t o c i e S z a s z k i e w i c z d o s ą d u n i e z o s t a ł o d d a n y 1 3 . P o m i m o t o s a m f a k t n o t o w a n i a S z a s z k i e w i c z a w r a p o r t a c h p o l i c y j n y c h j e s t z n a m i e n n y i m ó w i s a m z a s i e b i e . S p r a w a „ T o w a r z y s t w a S t a r o ż y t n o ś c i ” p o c i ą g n ę ł a z a s o b ą z a o s t r z e n i e d y s c y p l i n y w ś r ó d u c z ą c e j s i ę m ł o d z i e ż y 1 4 . N i e m i n ą ł r o k , a a g i t a c j a p o l i t y c z n a w ś r ó d s t u d e n t ó w n a b r a ł a j u ż w y r a ź n i e z a b a r w i e n i a p o l i t y c z n e g o . T a k w i ę c w p i ą t ą r o c z n i c ę w y b u c h u p o w s t a n i a l i s t o p a d o w e g o , 2 9 l i s t o p a d a 1 8 3 5 r . z o s t a ł y r o z r z u c o n e u l o t k i z a n t y r z ą d o w y m w i e r s z e m p i ó r a S z a j n o c h y 1 5 . P r z y j ą w s z y m o t t o z „ O d y d o m ł o d o ś c i ” S z a j n o c h a g r o z i ł z e m s t ą d e s p o c i e , i g d y ż „ l u d z k o ś ć z a c z y n a , s i ę d o m a g a ć s w o i c h p r a w ” . N a j c i e k a w s z a j e s t s t r o f k a s z ó s t a , ś w i a d c z ą c a , ż e p a m i ę ć o d e k a b r y s t a c h w ś r ó d m ł o d z i e ż y l w o w s k i e j b y ł a w c i ą ż j e s z c z e ż y w a . „ W y W y s o c k i c h i— P e s t l ó w c i e n i e C z y ż W a s g o d n e n a s z e s e r c a ? W a s z y c h c e l ó w z ł y m o r d e r c a Z a d r ż a ł — s ł u s z n e ż j e g o d r ż e n i e ? ” I n n y m p o e t ą s p i s k o w c e m b y ł J a n S o l e c k i , ' b y ł y t e o l o g g r e k o - k a t o - l i c k i , o d 1 8 3 4 r . s t u d e n t p r a w a . O n t o p r a w d o p o d o b n i e u ł o ż y ł w i e r s z p t . „ W i w a t y l w o w s k i e 1 6 , p o d d a j ą c y o s t r e j k r y t y c e n a j w y b i t n i e j s z y c h p r z e d s t a w i c i e l i b i u r o k r a c j i a u s t r i a c k i e j w G a l i c j i o d a r c y k s . F e r d y n a n d a d ' E s t e a ż d o s t a r o s t ó w . R ó d m o n a r c h ó w a u t o r n a z w a ł n a s i e n i e m d i a b ł a , g r o ż ą c i m s z u b i e n i c ą 1 7 . K r ą ż y ł y t e ż i n n e w i e r s z e d u t w o r y r e w o l u c y j n e . S p r a w a S z a j n o c h y i S o l e c k i e g o c i ą g n ę ł a s i ę d o ś ć d ł u g o : p i e r w s z y z n i c h z o s t a ł ' z w o l n i o n y z w i ę z i e n i a d o p i e r o w 1 8 3 7 r . , p o c z y m w y j e c h a ł d o Ż y d a c z o w a . U s u n i ę t o g o t e ż z U n i w e r s y t e t u , a d y r e k t o r s t u d i u m f i l o z o f i c z n e g o d r H o l z g e t h a n w y r a ż a ł ż a l , ż e t a k p ó ź n o o t y m s i ę d o w i e d z i a ł . Z j e g o s p r a w o z d a n i a d o P r e z y d i u m K r a j o w e g o w e L w o w i e w i d z i m y , ż e a r e s z t y s t u d e n t ó w n a b r a ł y c h a r a k t e r u m a s o w e g o , a a r e s z t o w a n i e t r a k t o w a n o n i e j a k h a ń b ę , a l e j a k c o ś z a s z c z y t n e g o 1 8 . W s p r a w ę t ę10 CPAH, zesp. 146, op. 1, spr. 1376, k. 3.
11 Tamże, k. 34.
12 Tamże, k. 35.
13 Tamże, k. 38.
14 Tamże, k. 45—46.
15 CPAH, zesp. 146, op. 5, spr. 558, k. 39.
16 Tamże, spr. 377, k. 7—8 i 5. Por. S. K i e n i e w i c z , op. oiit., s. 102.
17 Wiersz składa się z 13 strofek, oprócz polskiego tekstu dodany jest przekład
w jęz. niemieckim.
M ŁODZIEŻ LW O W A W L ATACH 1832— 1846
421
w m i e s z a l i s i ę n a j w y ż s i ' d o s t o j n i c y p a ń s t w o w i , j a k k a n c l e r z I n z a g h y i M i t t r o w s k y , k t ó r z y z a l e c a l i w z m o c n i e n i e k i e r o w n i c t w a m ł o d z i e ż ą z e s t r o n y s z k ó ł , t a k a b y p r z e s z k o d z i ć s z e r z e n i u s i ę i d e i r e w o l u c y j n y c h 1 9 . O p r ó c z t e g o w ł a d z e z a c z ę ł y s t o s o w a ć r e p r e s j e n a t u r y m a t e r i a l n e j , b i j ą c e p o k i e s z e n i a c h s t u d e n t ó w . J a k w i d a ć z i n s t r u k c j i p r e z e s a K o m i s j i N a d w o r n e j d o S p r a w O ś w i a t y M i t t r o w s k i e g o d o F u n d u s z u S t y p e n d i a l n e g o w e L w o w i e z 2 4 m a i r c a 1 8 3 7 r . , s t y p e n d i a p o w i n n i o t r z y m y w a ć t y l k o s t u d e n c i n i e z a m i e s z a n i w s p r a w y p o l i t y c z n e , n a t o m i a s t t r z e b a i c h o d m a w i a ć „ o s o b o m , k t ó r e m a j ą z b r o d n i c z e k o n t a k t y l u b p o g l ą d y ” 2 0 . M i m o t a k i c h z a r z ą d z e ń , w ł a ś n i e w 1 8 3 7 r . m n o ż ą s i ę s p r a w y ś w i a d c z ą c e o o ż y w i e n i u a k c j i p o l i t y c z n e j w ś r ó d s t u d e n t ó w . B y ł o t o p r a w d o p o d o b n i e s k u t k i e m o g ó l n e g o w z m o c n i e n i a a k c j i r e w o l u c y j n e j . W ł a ś n i e w ó w c z a s f o r m o w a ł a s i ę w G a l i c j i z a c h o d n i e j „ K o n f e d e r a c j a P o w s z e c h n a N a r o d u P o l s k i e g o ” z e s w y m p o s t ę p o w y m p r o g r a m e m p o l i t y c z n o - s p o ł e c z n y m i w t e d y t e ż g a l i c y j i s f c i e „ c h o d z e n i e w l u d ” — c h ł o p o m a n i a — n a b r a ł o z n a c z n y c h r o z m i a r ó w . Ś w i a d c z y ł y o t y m c h o c i a ż b y i t z w . d o ż y n k i s z c z e p a n o w i c k i e i i n n e , k t ó r y m i w ł a d z e a u s t r i a c k i e d ł u g o z a p r z ą t a ł y s o b i e g ł o w ę , z a p i s u j ą c g ó r y p a p i e r u i a r e s z t u j ą c w i e l u l u d z i 2 1 . D y r e k t o r p o l i c j i l w o w s k i e j S a c h e r - M a s o c h s t w i e r d z a ł w o w y m c z a s i e , ż e i d e e ' d e m o k r a t y c z n e o p a n o w a ł y u m y s ł y r ó w n i e ż i n i e m i e c k i e j i n t e l i g e n c j i , s y n ó w b a r d z o p o w a ż n y c h r o d z i n . A k t y w n o ś ć r e w o l u c j o n i s t ó w S a c h e r p r ó b o w a ł o b j a ś n i ć d z i a ł a l n o ś c i ą e m i g r a c j i i j e j e m i s a r i u s z y ; w z w i ą z k u z t y m z a p o w i a d a ł w z m o c n i e n i e p e r l u s t r a c j i l i s t ó w . P r z e c i w s z e r z e n i u n i e l e g a l n y c h d r u k ó w i b r o s z u r , t r w a l s z y c h w d z i a ł a n i u o d ż y w e g o s ł o w a , d o m a g a ł s i ę w z m o ż e n i a d z i a ł a l n o ś c i c e n z u r y . P r o p o n o w a ł t e ż z w i ę k s z y ć k o n t r o l ę t e g o , c o c z y t a j ą s t u d e n c i 2 2 . W o g ó l e S a c h e r - M a s o c h c z u ł s i ę z a n i e p o k o j o n y s z e r z e n i e m w p ł y w ó w r e w o l u c y j n y c h w E u r o p i e i n i e p e w n y b y ł j u t r a . P e s y m i z m s w ó j o p i e r a ł n a l i c z n y c h d o n i e s i e n i a c h t a j n y c h a g e n t ó w n a t e m a t n a s t r o j ó w s t u d e n c k i c h . P r z y t o c z m y d o t n i e s i e n i e k o n f i d e n t a , m i a n u j ą c e g o s i ę „ s t u d e n t e m p r a w ” , z 5 l u t e g o 1 8 3 7 r . 2 3 . P o t w i e r d z i w s z y f a k t i s t n i e n i a s t u d e n c k i c h o r g a n i z a c j i t a j n y c h , a g e n t p r z y p u s z c z a ł , ż e l i c z b a m ł o d z i e ż y , o b j ę t e j a k c j ą r e w o l u c y j n ą d o c h o d z i d o 1 / 4 o g ó l n e j l i c z b y s t u d e n t ó w . J e g o z d a n i e m s t u d e n c i m a j ą . t e ż k o n t a k t y p o z a U n i w e r s y t e t e m . R a p o r t m i n . w y m i e n i a F e d o r o w i c z a , C h r z ą - s t o w s k i e g o i B o d z i ń s k i e g o z I V k u r s u p r a w a , R y l s k i c h z I I i I I I k u r s u , L u b i e n i e o k i e g o 2 4 n a I k u r s i e . W y m i e n i o n o t e ż w i e l u s t u d e n t ó w - t e o l o - g ó w . W i n n y m d o n i e s i e n i u m ó w i s i ę , ż e o r g a n i z a c j e t e z m i e r z a j ą d o „ z r z u c e n i a u s t r o j u m o n a r c h i e z n e g o i w p r o w a d z e n i a r e p u b l i k a ń s k i e g o ” . W z w i ą z k u z t y m w y m i e n i a s i ę n a z w i s k a s t u d e n t ó w p r a w a : G ę b a r z e w - s k i e g o i S o l e c k i e g o , o r a z t e o l o g a K u s z c z y k i e w i c z a . M i e j s c e m s c h a d z e k i c h b y ł o m i e s z k a n i e s t u d e n t a c h i r u r g i i E u g e n i u s z a L a t t i n e k a . Z a n a j n i e-19 CPAH, zesp. 146, op. 5, spr. 782, к. 1/
20 Tamże, spr. 874, (k. 1.
21 Taimże, spr. 557, 1792, 1927, 2550, zeisp. 152, op. 2, sipr. 2822 i w iele innych.
Oprócz ogólnie iznainych Szczepanowie podobne dożynki odbyły się we wsiach:
Dąbrówka, Rejowiec, Kobylec, Lulbcza i Zawodzie.
22 Taimże, ,ze®p. 146, op. 5, spr. 1825, k. 9—21.
23 Taimże, k. 42—44.
24 Praw dopodobnie chodzi tu ta j o Rom ana Lubieniecfciego, u którego policja
znalazła rękopis broszury rew olucyjnej ;z r. 1845; udało się n am zidentyfikow ać
ten rękopis jatoo odezwę do włościan E. Dembowskiego. Zob. CPAH, zesp. 152,
op. 2, spr. 4380, k. 7—38. Została ona opublikow ana w MSH 1960, z. 3/4 ii w „Sła-
wiansfcij A rchiw ”, Moskwa 1961.
422
■WŁODZIMIERZ B O R T S b e z p i e c z e n i e j s z y c h d e m o k r a t ó w a g e n t u w a ż a ł E . C h r z ą s t o w s k i e g o i F r a n c i s z k a R u n g e . M i e l i o n i r z e k o m o · s y m p a t y k ó w w W i e d n i u 2 δ . Z d o n i e s i e n i a t e g o d o w i a d u j e m y s i ę r ó w n i e ż , c o c z y t a l i m ł o d z i z w o l e n n i c y i d e i r e w o l u c y j n y c h . B y ł y t o m . i n . : M . M o c h n a c k i e g o „ P o w s t a n i e n a r o d u p o l s k i e g o ” , J . С z у ń s к i e g o „ C a r e w i c z K o n s t a n t y ” , J . G r u d z i ń s k i e g o „ P a n P o d s t o l i ” , „ A n z e l m c z y l i R z y m p o d z i e m n y ” , „ P r a w a c z ł o w i e k a ” — T . P a y n e ’ a , „ R u i n y ” V o l n e y a , „ S ł o w a w i e s z c z e ” — k s . L a m e n n a i s 2 6 i t p . u t w o r y . C z y t a n o r ó w n i e ż b r o s z u r y o r ó w n o u p r a w n i e n i u Ż y d ó w . U s t u d e n t a E u g e n i u s z a L a t t i n e k a z n a l e z i o n o p r z e k ł a d n i e m i e c k i „ P i e ś n i r e p u b l i k a n ó w p o l s k i c h ” — u t w o r u o d z n a c z a j ą c e g o s i ę s i l n y m p a t o s e m r e w o l u c y j n y m , ś p i e w a n e g o t e ż p o d c z a s d o ż y n e k s z c z e p a n o w i c - k i c h w 1 8 3 7 r . 2 7 . . „ W o l n o ś c i s ł o ń c e c z a r n a s k r y ł a n o c W y d a r t e p r a w o l u d z k o ś c i A l e t y r a n ó w w n e t u p a d n i e m o c I b r a t n i e p o m ś c i m y k o ś c i . H e j n a p r z ó d w i a r a W o l n y w z n i e ś m y ś p i e w . W o b r o n i e l u d z k o ś c i p r a w I d ź m y p r z e l a ć k r e w . D a r m o r ó w n o ś c i z a s a d y c h c ą p s u ć T y r a n y — k s i ę ż a — m a g n a t y , J u ż s i ę n i e d a m y w n o w e w i ę z y k u ć ( N i e c h z g i n ą a r y s t o k r a t y . H e j n a p r z ó d w i a r a l t d . D o p i e r o w t e d y m ś c i w y z ł ó ż m y n ó ż N a g r o b i e k r ó l ó w , t y r a n ó w , • G d y k r w i ą d e s p o t ó w n a p i j e m s i ę j u ż , G d y z g ł a d z i m k r ó l ó w i p a n ó w . H e j n a p r z ó d w i a r a . . . G d y t o · b ł o g i z a b ł y ś n i e n a m w i e k , ( B ł o g i j a k s ł o ń c e w m a j u , / P a n ó w n i e b ę d z i e — c z ł e k u r ó w n y c z ł e k u , N a ś w i e c i e b ę d z i e j a k w r a j u H e j n a p r z ó d W i a r a ! . . L e c z n i m r ó w n o ś c i p r z y j d z i e ś w i ę t y c z a s , N i m b ł o g i e n a s t ą p i ą c h w i l e N i e c h k r w a w a z e m s t a n a b ó j w i e d z i e n a s N i e s p o c z n i j m y a ż w g r o b i e 2 8 .25 CPAH, zesp. 146, op. 5 spr. 1825,
k. 44—6.
28 Tamże, ispr. 1826, k. 26.
27 Tamże, spr. 937, k. 61. Śpiewano
tam i iinine pieśni, np. „Purytanie”, o czym
donosił do Lwowa raidoa kryminalny I. Zajączkowski, brune
dwa teksty „Pieśni
republikanów polskich” znajdują się w itziw. „licach sądowych”.
28 Możliwe, że powinno tam być w „mogile”. Pierwsza zwrotka „Pieśni” —
w odniesieniu I. Zajączkowskiego brzmiała:
„Hej szubienica, hej gilotyna,
Na królów, panów niech stanie
Panów się wywiesza,
Królów siię pościna,
Cóż robić г nim i w tym stanie?
Lejm y iza wolność choćby dziś iswą krew!
W obronie ludzkości praw
Idźmy królom wbrew”.
MŁODZIEŻ LW OW A W L ATACH 1832— 1846
423
H e j n a p r z ó d w i a r a . . . T o ś w i ę t e ' h a s ł o b r a c i a w s z y s c y w r a z W n a s z ą c h o r ą g w i ą d s e r c e Z e i k r w i s t r u m i e n i e o s w o b o d z ą n a s , N i e c h ż y j ą k r ó l ó i w m o r d e r c ę . H e j n a p r z ó d w i i a r a . . . W ł a d z e n i e l e k c e w a ż y ł y t y c h d o n i e s i e ń ; ś w i a d c z y o t y m f a k t z a b r a n i a w r e k r u t y s t u d e n t ó w L a t t i n e k a i R u m g e g o 2 9 . I d e e r e w o l u c y j n e s z e r z y ł y s i ę t e ż w ś r ó d k a n d y d a t ó w d o s t a n u d u c h o w n e g o n a U n i w e r s y t e c i e L w o w s k i m i w s e m i n a r i a c h o b u o b r z ą d k ó w 3 0 . M e t r o p o l i t a M i c h a ł L e w i c k i , w e L w o w i e i J a n Ś n i h u r s k y j , b i s k u p p r z e m y s k i , d o k ł a d a l i w s z e l k i c h s t a r a ń , b y z g n ę b i ć d u c h a b u n t u i r e w o l u c j i , k t ó r y s i ę z a k r a d a ł w u m y s ł y i c h w y c h o w a n k ó w 3 i . D o p i e r o w 1 8 4 1 r . u d a ł o s i ę w ł a d z o m a u s t r i a c k i m r o z g r o m i ć p o d z i e m i e r e w o l u c y j n e g a l i c y j s k i e z a p o m o c ą a r e s z t ó w , w c z y m d u ż ą r o l ę o d e g r a ł y z e z n a n i a W o j c i e c h a H e l l e r a 3 2 . I I D a l s z y m e t a p e m w a l k i r e w o l u c y j n e j w G a l i c j i b y ł a a k c j a p r z e d i w 1 8 4 6 r . , w k t ó r e j w z i ę l i u d z i a ł r e w o l u c y j n i d e m o k r a c i — E . D e m b o w s k i , b r a c i a G o s l a r o i w i e , L . M a z u r k i e w i c z i i n n i . P r z y g o t o w a n i a m i d o p o w s t a n i a z o s t a ł o b j ę t y r ó w n i e ż L w ó w , z w ł a s z c z a m ł o d z i e ż u n i w e r s y t e c k a i r z e m i e ś l n i c z a o r a z t z w . „ k l a s y n i ż s z e ” , o k t ó r y c h m ó w i s i ę w ź r ó d ł a c h 3 3 . D o p r z y j a z d u E . D e m b o w s k i e g o d o L w o w a ( 1 8 g r u d n i a 1 8 4 5 ) a k c j a p r z y g o t o w a w c z a d o p o w s t a n i a , k t ó r ą k i e r o w a ł M . S i k o r s k i , r o z w i j a ł a s i ę s ł a b o . D o p i e r o D e m b o w s k i u t w o r z y ł w ś r ó d s t u d e n t ó w U n i w e r s y t e t u L w o w s k i e g o „ K o m i t e t ” , d o k t ó r e g o w e s z l i : M . S i k o r s k i , z z a w o d u t e c h n i k , o r a z p r a c o w n i c y A l o j z y B o b e r s k i i M a r i a n S r o c z y ń s k i 3 4 . A r e s z t o w a n y p ó ź n i e j F r a n c i s z e k W i e s i o ł o w s k i z a s t r z e g a ł s i ę w z e z n a n i a c h , ż e , n i e b y ł t o m o ż e f o r m a l n y k o m i t e t , a l e l u d z i e , w c h o d z ą c y w e ń , d z i a ł a l i j e d n o l i c i e i d l a t e g o m o ż n a g o n a z w a ć k o m i t e t e m 3 5 . Z a d a n i e m j e g o b y ł o p r z y c i ą g n i ę c i e d o p o w s t a n i a m ł o d z i e ż y s t u d e n c k i e j i „ n i ż s z y c h w a r s t w ” l u d n o ś c i . A g e n t a m i d z i a ł a j ą c y m i w ś r ó d s t u d e n t ó w b y l i s t u d e n c i p r a w n i c y : K a r o l K a c z k o w s k i i J u l i a n G u t o w s k i o r a z a b s o l w e n t p r a w a K . W . D o m a r a d z k i 3 6 . P r z y p o m o c y s t u d e n t ó w , r z e 29 CPAH, zesp. 146, op. 5, spr. 1826, ik. 28. E. Laittinek, stu d en t II rokiu chirurgii,
pochodził z Czemlowiec, a Er. Runge, isłuident III ro k u p ra w a , z Jarosław ia.
30 Bogaty m a teriał n a ten termait można iznaleźć w znanym studium S. S t u d y ń-
s k i e g o, „Zapiski Tow. Naukowego im. Szewczenki” t. LXXX d LXXXII.
31 CPAH, zesp. 146, op. 5, spr. 1828, 1829, i inne. W seminanium duchow nym
greko-kaitoiiekiim znajdyw ano rew olucyjne hroszury, podobne do tych, k tó re czy
ta li studenci Polacy. Kursiowały także odezwy w języku (Ukraińskim m.in. „Odezwa
do nairoidu ukraińskiego”. Zdaje się, że chodzi tu o 'broszurę (pt. „Ty czołowik
i w si chłopy lu d ’m y ”, napisaną łacińskim pismem, ale dialektem ukraińskim z G a
licji, k tóra zn ajd u je się w m ateriałach Sądu K arnego w e Lwowie. CPAH, zesp. 152,
op. 2, spr. 3913, ik. 46—52. Odznacza się oma rów nież 'silnym nastrojem rew olu
cyjnym.
32 CPAH, zesp. 152, op. 2, spr. 2166—2178.
33 Tamże, spr. 6984, k. 12.
34 M. V. S a l a, Geschichte des polnischen A u f standes vom Jahre 1846, Wien
1867, s. 163; CPAH, zesp. 152, op. 2,. spr. 6978, k. 5.
35 CPAH, zesp. 152, op. 2, (Spr. 6978, k. 5—6.
36 M. V. 'S a 1 a, loc. cit.
424
W ŁO D ZIM IER Z B O R Y S m i e ś l n i k ó w i s z l a c h t y r a z e m z j e j s ł u ż b ą m y ś l a n o n a i p a ś ć n a k o s z a r y l w o w s k i e , r o z b r o i ć w o j s k o i o p a n o w a ć a r s e n a ł 3 7 . I s t n i a ł t e ż p l a n p o c h w y c e n i a w r ę c e w y ż s z y c h o f i c e r ó w i u r z ę d n i k ó w w r a z z a r c y k s i ę c i e m F e r d y n a n d e m d ’ E s t e , c z y t o j a k o z a k ł a d n i k ó w 3 8 c z y t e ż d l a i c h z g ł a d z e n i a 3 9 . O k a z j ę d a ć m i a ł b a ł p l a n o w a n y n a k o n i e c p o s t u ; j a k w i a d o m o , b a l s i ę n i e o d b y ł z p o w o d u ś m i e r c i j e d n e g o z a r c y k s i ą ż ą t . Z a z n a c z a s i ę r o z b i e ż n o ś ć m i ę d z y k s i ą ż k ą S a l i a z e z n a n i a m i o s ó b z a m i e s z a n y c h . W z e z n a n i a c h m ó w i s i ę o w y b u c h u p o w s t a n i a n a j p i e r w w o k r ę g a c h z a c h o d n i c h G a l i c j i i s t o p n i o w y m j e g o r o z s z e r z a n i u s i ę n a w s c h ó d , z o p a n o w a n i e m L w o w a 4 0 . S a l a n a t o m i a s t m ó w i o r ó w n o c z e s n y m w y b u c h u n a z a c h o d z i e i w s c h o d z i e G a l i c j i 4 1 . W p r a c y s w e j S a l a p r z e m i l c z a ł j e d n a k w i e l e s z c z e g ó ł ó w , k t ó r e u m o ż l i w i a j ą w y r o b i e n i e s o b i e b a r d z i e j d o k ł a d n e g o o b r a z u d z i a ł a l n o ś c i p a r t i i r e w o l u c y j n e j . W z e z n a n i u 2 8 l i s t o p a d a 1 8 4 6 r . F r . W i e s i o ł o w s k i p o d a ł , ż e o n i T . W i ś n i o w s k i p o s t a n o w i l i , a b y D e m b o w s k i p o j e c h a ł d o L w o w a , a t a k ż e d o r ó ż n y c h m i e j s c o w o ś c i w o k r ę g u p r z e m y s k i m i ż ó ł k i e w s k i m w c e l u p r z y g o t o w a n i a i c h d o p o w s t a n i a 4 2 . F r . W i e s i o ł o w s k i p r z y b y ł s a m d o L w o w a 5 s t y c z n i a 1 8 4 6 r . w c e l u i n s p e k c j i i k o o r d y n a c j i p r z y g o t o w a ń . N a t y c h m i a s t p o c z ą ł s z u k a ć D e m b o w s k i e g o i z n a l a z ł g o w m i e s z k a n i u M . S i k o r s k i e g o , d o k ą d s k i e r o w a ł g o H u g o W i ś n i o w s k i . O d t ą d s p o t y k a ł s i ę z n i m i p r a w i e c o d z i e n n i e . C h o ć S i k o r s k i e g o n i e w y t a j e m n i c z a n o w e w s z y s t k o , b y w a ł o n j e d n a k o b e c n y p o d c z a s r o z m ó w W i e s i o ł o w s k i e g o z D e m b o w s k i m , z w ł a s z c z a t y c z ą c y c h s i ę a k c j i w ś r ó d s t u d e n t ó w . W i e s i o ł o w s k i o p o w i a d a o s p o t k a n i a c h z D e m b o w s k i m i S i k o r s k i m w c u k i e r n i P a s e n k o w s k i e g o n a p l a c u K a t e d r a l n y m o r a z w C u k i e r n i R o s y j s k i e j p r z y u l . H a l i c k i e j . P r z y z n a j e t e ż , ż e d o p i e r o o d p r z y b y c i a E . D e m b o w s k i e g o z a c z ę ł y s i ę w e L w o w i e r z e c z y w i s t e p r z y g o t o w a n i a p o w s t a ń c z e . J u ż p r z y p i e r w s z y m s p o t k a n i u z W i e s i o ł o w s k i m D e m b o w s k i i n f o r m o w a ł g o , ż e z w e r b o w a ł d o ' p o w s t a n i a 3 0 0 l u d z i i ż e s t u d e n c i p r o w a d z ą a g i t a c j ę w ś r ó d w o j s k a , z w ł a s z c z a w p u ł k a c h g r e n a d i e r ó w i p i e c h o t y . C h o d z ą t e ż s a m i d o g o s p ó d , a b y t a m p r z y c i ą g a ć l u d z i d o r e w o l u c j i . W e s z l i d o s p i s k u g ł ó w n i e s t u d e n c i i c z e l a d n i c y , n a t o m i a s t n i e u d a ł o s i ę n a r a z i e z a a g i i t o w a ć m a j s t r ó w 4 3 . W c i ą g u 6 — 7 d n i l i c z b y s p i s k o w c ó w w z r o s ł a z 3 0 0 d o 5 0 0 l u d z i , a n i e c o p ó ź n i e j , p r z e d s a m y m o d j a z d e m F r . W i e s i o ł o w s k i e g o z e L w o w a , n a w e t d o 6 0 0 l u d z i 4 4 D e m b o w s k i p o k ł a d a ł g ł ó w n e n a d z i e j e w m ł o d z i e ż y , t w i e r d z i ł , ż e m o ż n a p r a c o w a ć t y l k o z m ł o d z i e ż ą i ż e ż a ł u j e , i ż w d a ł s i ę w s p r a w y ' z e s z l a c h t ą 4 5 . Z c z ł o n k a m i K o m i t e t u s t u d e n c k i e g o : B o b e r s k l m , S i k o r s k i m i S r o c z y ń s k i m , W i e s i o ł o w s k i s p o t y k a ł s i ę t y l k o p o j e d y n c z o , c o w y n i k a ł o z m o t y w ó w o s t r o ż n o ś c i 4 6 . P o ' d o b n o c z ł o n k i e m „ K o m i t e t u ” s t u d e n c k i e g o b y ł t a k ż e A n t o n i K r z y ż a n o w s k i , n o s z ą c y t y t u ł „ k a p i t a n a - s k a r b n i k a ” 4 7 .37 CPAH, aesp.
152, o:p. 2, -spr. 6973, k. 1.
38 M. V. S a l a ,
op. cit., s. 164.
39 CPAH, izeistp.
152, op. t2, s.pr. 6973, k. 1 oraiz spr. 6981,, Ik. 17.
40 Tamże, .spr. 6981, k. 3.
41 M. V. S a l a ,
op. cit., s. 165.
42 CPAH, zesp. 152, op. 2, spr. 6978, 'k. 1. Nie ulega w ątpliw ości, że w ysłanie
E. Dembowskiego do Liwiorwa miało m.in. n a celu .pozbycie .się Dembowskiego
z okręgów .zachodnich Galicji.
43 Tamże, k. 4.
44 Tamże, k. 5, 13.
45 Tamże, ik. 6.
46 Tamże, ik. 8.
M ŁODZIEŻ LW OW A W LATACH 1832— 1846
425
Z d o n o s u j a k i e g o ś k o n f i d e n t a d o w i a d u j e m y s i ę , ż e w e L w o w i e b y ł o t a k i c h s k a r b n i k ó w a ż p i ę c i u 4 8 . J e d n y m z n i c h b y ł F r a n c i s z e k F a b r y , k t ó r y d z i a ł a ł w ś r ó d r z e m i e ś l n i k ó w i u d z i e l a ł p o t r z e b u j ą c y m z a p o m o g i p o 1 2 g u l d e n ó w 4 9 . O p r ó c z t a k i c h z a p o m ó g t a k t y k a p r z y c i ą g a n i a c z e l a d n i k ó w r z e m i e ś l n i c z y c h . p o l e g a ł a n a g o s z c z e n i u i c h w g o s p o d a c h δ 0 . N a t o s z ł y r z e k o m o z n a c z n e s u m y , o t r z y m a n e p r z e z D e m b o w s k i e g o o d h r . B o - b r o w ś k i e g o 5 1 i s a m e g o F r . W i e s i o ł o w s k i e g o 5 2 . M i m o h a r m o n i j n e j n a p o z ó r w s p ó ł p r a c y W i e s i o ł o w s k i e g o z D e m b o w s k i m d o s z ł o m i ę d z y n i m i d o r o z b i e ż n o ś c i . P r a w e ś k r z y d ł o s p i s k u o b a w i a ł o s i ę r a d y k a l i z m u „ c z e r w o n e g o ' ” d e m o k r a t y D e m b o w s k i e g o . W ł a ś n i e d l a t e g o d o s z ł o d o u t w o r z e n i a w e L w o w i e „ k o m i t e t u ” s z l a c h e c k i e g o , k t ó r y m i a ł k o n t r o l o w a ć d z i a ł a l n o ś ć D e m b o w s k i e g o . i j e g o s t u d e n t ó w . W i e s i o ł o w s k i p r z y p i s u j e p o m y s ł u t w o r z e n i a „ k o m i t e t u ” s z l a c h e c k i e g o H u g o n o w i W i ś n i o w s k i e m u , k t ó r y t a k s a m o · b a ł s i ę „ e k s c e n t r y c z n e g o ” c h a r a k t e r u D e m b o w s k i e g o g o t o w e g o o d w a ż y ć s i ę r a z e m z m ł o d z i e ż ą s t u d e n c k ą n a j a k i ś k r o k r y z y k o w n y 3 3 . C z ł o n k a m i „ k o m i t e t u ” s z l a c h e c k i e g o z o s t a l i S e w e r y n P o d l e w s k i , H e n r y k J a n k o , J a n P o d o l e c k i , K a r o l H u b i c k i , i J a n C h w a l i b ó g δ 4 . B a r d z i e j s z c z e g ó ł o w e d a n e o p r a c y r e w o l u c y j n e j w ś r ó d s t u d e n t ó w p r z y n o s z ą d o n i e s i e n i a a g e n t ó w p o l i c y j n y c h 5 δ , p o k r y w a j ą c e s i ę w z a s a d z i e z z e z n a n i a m i b r a c i W i e s i o ł o w s k i c h , j a k o t e ż n i e k t ó r y c h c z e l a d n i k ó w , p r z e s ł u c h a n y c h w t e j s p r a w i e . W j e d n y m z t a k i c h d o n i e s i e ń , o k t ó r y m S a c h e r - M a s o c h i n f o r m o w a ł P r e z y d i u m K r a j o w e ( z 2 0 s t y c z n i a 1 8 ( 4 6 ) m o w a b y ł a , ż e n a c z e l e s p i s k u s t o j ą „ z d a j e s i ę ” s t u d e n c i - p r a w n i c y 5 6 . S ą o n i w p o r o z u m i e n i u z c z e l a d n i k a m i i s t r a ż ą f i n a n s o w ą ; i c h g ł ó w n y m z a d a n i e m j e s t z b u n t o w a ć a r m i ę . W y b u c h p l a n u j e s i ę n a d r u g ą ' p o ł o w ę l u t e g o 1 8 4 6 ; i s t n i e j e p l a n ' p o c h w y c e n i a a r c y k s . F e r d y n a n d a i o p a n o w a n i a L w o w a . A g e n t w y m i e n i a , o p r ó c z z n a n e g o n a m j u ż S r o c z y ń s k i e g o , s t u d e n t ó w p r a w a — P a w ł a I l n i o k i e g o , W a c ł a w a K o s t k i i e w i c z a i b y ł e g o t e o l o g a J u l i a n a D ą b r o w s k i e g o , p r a g n ą c y c h j a k o b y p r z y c i ą g n ą ć d o p o w s t a n i a p u ł k p i e c h o t y N u g e n t . D o s p i s k u n a l e ż ą t e ż s t u d e n c i p r a w a : J u l i a n H a s z - c z y c , L u d w i k B i i r k e n m e i e r , M i k o ł a j H o ł u b , J a n B a r e w i c z i w s p o m n i a n y j u ż J u l i a n G u t o w s k i . I l n i c k i b y ł j u ż s k o m p r o m i t o w a n y p r z e z s t o s u n k i z b . w i ę ź n i e m p o l i t y c z n y m Ż u r a w s k i m i s e m i n a r z y s t ą g r e k o - k a t o l i c k i m B a c z y ń s k i m . M o w a j e s t t e ż o i n n y c h s t u d e n t a c h p r a w a i f i l o z o f i i , a t a k ż e A k a d e m i i T e c h n i c z n e j ( N a w r o c k i , S i k o r s k i ) o r a z o k i l k u g i m n a z j a l i s t a c h . A g e n t n i e o m i e s z k a ł t e ż w s p o m n i e ć o c z e l a d n i k a c h k r a w i e c k i c h , p r a c u j ą c y c h u m a j s t r ó w — B a c z y ń s k i e g o , G r o m a d z i ń s k i e g o i W i e c z y ń - s k i e g o . W n i e c o p ó ź n i e j s z y m d o n i e s i e n i u z 2 3 s t y c z n i a 1 8 4 6 r . 5 7 z n a j d u j e m y48 CPAH,
izeap.
152, op. 2, spr. 6982, k. 21, 22, 23.
49 Tamże, spr. 6967, k. 7—8.
50 Tamże, spr. 6978, .k. 4, 8, 10 ‘i 'inne.
61 Tamże, k. 9—10.
52 Tamże, k. 16. Fr. Wiesiołowski posłał Dembowskiemu 1000 guldenów na
zatop hroni i oczywiście na propagandę,
zczego pieniądze szły też na fundowa
nie jedzenia i picia rzemieślnikom.
53 Tamże, k. 19—20.
54 M. V. S a l a , op. oit., s. 165. W zeznaniach Fir. hr. Wiesiołowskiego spraiwa
komitetu szlacheckiego przedstawia się dosyć niejasno. Natomiast M. V. Sala
przyjmiujie fakt jego istnienia jako inie podlegaljący wątpliwości.
65 Tzw. G eheime Depositionen.
56 CPAH, zesp. 152, op. 2, spr. 6980, k. 6—7.
426
W ŁO D ZIM IE R Z B O R T S j e s z c z e i n n e n a z w i s k a p r a w n i k ó w : K . K a c z k o w s k i , K . M i d o w i c z , W . D o m - ' k i e w i c z i A . T o m a s z e w s k i . K o n f i d e n t t w i e r d z i ł , ż e n a p r a w i e i f i l o z o f i i z d o ł a n o j a k o b y p r z y c i ą g n ą ć d o r e w o l u c j i 2 / 3 s t u d e n t ó w . P r o p a g a n d a r e w o l u c y j n a p r o w a d z o n a j e s t w ś r ó d n i c h c a ł k i e m o t w a r c i e . T a k n p . K a c z k o w s k i p r z y c h o d z i c o d z i e n n i e n a I I I k u r s p r a w a , g d z i e p o d c z a s p r z e r w y d e b a t u j e g o r ą c o z e s w o i m i z w o l e n n i k a m i . I i n n i , c a ł k i e m o b c y l u d z i e , m i e s z a j ą s i ę z e s t u d e n t a m i - . W s a l a c h w y k ł a d o w y c h m o ż n a z n a l e ź ć u l o t k i s a t y r y c z n e i b u n t o w n i c z e . W s z y s t k o t o ś w i a d o z y o b r a k u n a l e ż y t e j k o n t r o l i , g d y ż p r o f e s o r o w i e o d n o s z ą s i ą d o s p r a w y t e j o b o j ę t n i e . S a c h e r - M a s o c h p r z y p o m i n a ł w z w i ą z k u z t y m d o n o s e m , ż e w y m i e n i e n i w n i m B o b e r s k i i P a w l i k o w s k i w y s t ę p o w a l i j e s z c z e w 1 8 4 0 r . j a k o t o w a r z y s z e n i e b e z p i e c z n e g o w y w r o t o w c a — R z ę d z i a n o w s k i e g o 5 8 . P o z a t y m k o m i s a r z p o l i c j i U l l m a n n z a s t a ł n a z e b r a n i u u K a c z k o w s k i e g o , m . i i n . S t a w i a r s f c i e g o , W a g n a r s k i e g o i N e z n i e c k i e g o . W ł a d z e p o l i c y j n e d o c h o d z i ł y d o w n i o s k u , ż e „ m ł o d z i e ż s t u d e n c k a b i e r z e z n a c z n y u d z i a ł w k n o w a n i a c h r e w o l u c y j n y c h i w o b e c t e g o p o t r z e b n e j e s t b a c z e n i e c e l e m p r z e s z k o d z e n i a j e s z c z e w i ę k s z e m u z ł u ” 5 9 . D o n i e s i e n i a s w e S a c h e r - M a s o c h u z u p e ł n i ł o s o b n ą „ n o t ą ” d o P r e z y d i u m S ą d u K a r n e g o w e L w o w i e z 2 3 s t y c z n i a 1 8 4 7 r . 6 0 . Z „ n o t y ” t e j w i d a ć , ż e d y r e k t o r p o l i c j i w i e d z i a ł o p r z y g o t o w a n i a c h d o p o w s t a n i a j u ż w c z a s i e S e j m u S t a n o w e g o w 1 8 4 5 r . I l o ś ć p r z y c i ą g n i ę t y c h d o r e w o l u c j i ;w s t y c z n i u 1 8 4 6 r . w y n o s i ł a j u ż 1 0 0 0 l u d z i i n a p o c z ą t k u l u t e g o ; z w i ę k s z y ł a s i ę d o 1 2 0 0 6 1 . I t u t a j d y r e k t o r p o l i c j i p r z y z n a j e s i ę , ż e j u ż 6 l u t e g o 1 8 4 6 r . m i a ł d o k ł a d n e i n f o r m a c j e o d a c i e p o w s t a n i a , i w y z n a c z o n e g o n a 2 0 / 2 1 l u t e g o 1 8 4 6 r . 6 2 . W ł a ś n i e d l a t e g o p r o s i ł o z w i ę k s z e n i e g a r n i z o n u l w o w s k i e g o i p r z e p r o w a d z i ł a r e s z t y p r e w e n c y j n e , s k u t k i e m c z e g o 1 4 l u t e g o 1 8 4 6 r . o d d a n o d o S ą d u K a r n e g o t r z y d z i e ś c i o s ó b , c o w y w o ł a ł o z a m i e s z a n i e w ś r ó d s p i s k o w c ó w . S a o h e r c h w a l i ł s i ę p r z y ( t y m , ż e d z i ę k i n i e m u w ł a ś n i e u t r z y m a n o s p o k ó j w e L w o w i e i n i e z a n o t o w a n o a n i j e d n e g o w y p a d k u k r a d z i e ż y i e k s c e s u 6 3 . . G o d n e u w a g i j e s t , ż e w ł a d z e a u s t r i a c k i e u s u n ę ł y w t e d y z e L w o w a o k o ł o 1 0 0 r z e m i e ś l n i k ó w i z a o s t r z y ł y p r z e p i s y w o b e c „ p r ó ż n i a c z e j h o ł o t y , l u d z i b e z s ł u ż b y , r o b o t n i k ó w p o d z i e m n y c h , g d y ż i s t n i a ł o n i e b e z p i e c z e ń s t w o m o r d u , g r a b i e ż y w ś r ó d p r o s t e g o l u d u , i w ł a ś n i e . d l a t e g o t r z e b a b y ł o p o k a z a ć s i ę p a n e m s w e g o d o m u ” 6 4 . W t y m m i e j s c u S a c h e r t w i e r d z i ł , ż e n i e u d a n i e s i ę n a p a d u n a L w ó w b y ł o s p o w o d o w a n e , „ w y p a d k a m i w L i s i e j G ó r z e , H o r o ż a n i e i N a r a j o w i e ” . F a k t e m j e s t , ż e p o t y c h a r e s z t o w a n i a c h D e m b o w s k i e m u n i e p o z o s t a w a ł o n i c i n n e g o j a k o p u ś c i ć m i a s t o . S p r a w o z d a n i e S a c h e r - M a s o c h a ś w i a d c z y r ó w n i e ż o t y m , ż e w ł a d z e58 CPAH, zesp. 152, op. 2, spr. 6980, k. 9. Józef Rzędzianow ski (w m ateriałach
Sądu K rajowego: Żędzianowski) w ystępow ał jako niepew ne politycznie „indyw i
d u u m ” w końcu la t trzydziestych. Był on podejrzany o szerzenie pism rew olucyj
nych, m iędzy innym i i wzm iankow anej wyżej broszury: „Ty czołowik i w si chłopy
lu d ’m y”, której autorstw o w ładze przypisyw ały K. Cięglewiczowi, nazyw ając ją
„Instrukcją dla nauczycieli ludu ruskiego” w Galicji. CPAH, zesp. 152, op. 2,
spr. 3912, k. 2 i 24. Biorąc pod uw agę wielkie różnice między „Instrukcją...” opu
blikowaną przez I. Z a n e w у с z a i tą, należy przyjąć istnienie innej w ersji
„In stru k cji”, która znajduje się w CPAH, zesp. 152, op. 2, spra. 3913, k. 46—53.
Tę odm ienną w ersję „In stru k c ji” mam y zam iar opublikować.
59 Tamże, k. 26.
60 Tamże, k. 25—28.
61 М. V. S a l a podaje liczbę „trochę więcej niż 1000”.
62 CPAH, .zesp. 152, юр. 2, spr. 6973, k. 2.
63 Tamże, sipr. 6980, k. 27.
64 Tamże, k. 28.
M ŁODZIEŻ LW OW A W Ł A TA C H 1832— 1846
427
a u s t r i a c k i e m i a ł y s z e r o k o r o z b u d o w a n ą a g e n t u r ę w p o l s k i m r u c h u n a r o d o w o w y z w o l e ń c z y m i ż e z a w c z a s u w i e d z i a ł y o w s z y s t k i m , a ż d o d a t y w y b u c h u p o w s t a n i a w ł ą c z n i e . T y m s u r o w i e j n a l e ż y o s ą d z i ć n i e o s t r o ż n o ś ć i l e k k o m y ś l n o ś ć o r g a n i z a t o r ó w p o w s t a n i a . N i e w y k l u c z o n e , ż e o p r ó c z s z p i e g ó w z a w o d o w y c h w ś r ó d i n f o r m a t o r ó w r z ą d u b y l i i b o g a c i o b s z a r n i c y , w o b l i c z u r e w o l u c j i p a t r z ą c y n a i w ł a d z ę z a b o r c z ą j a k o n a j e d y n ą o s t o j ę . P r z y p a t r z m y s i ę t e r a z n i e c o t e n d e n c j i p o l i t y c z n e j o r g a n i z a c j i s t u d e n t ó w i r z e m i e ś l n i k ó w . C e l e m j e j b y ł o o b a l e n i e r z ą d u a u s t r i a c k i e g o i i s t n i e j ą c e g o p o r z ą d k u s p o ł e c z n e g o , w p r o w a d z e n i e r ó w n o ś c i s t a n ó w d k o n s t y t u c j i d e m o k r a t y c z n e j 6 5 . J a k t o f o r m u ł u j e s p r a w o z d a n i e S ą d u K a r n e g o w e L w o w i e : „ P r z y c i ą g a n i e d o p o w s t a n i a o d b y w a ł o s i ę t a k , ż e c h ł o p o m o b i e c y w a n o z n i e s i e n i e p a ń s z c z y z n y , a k l a s i e p r a c u j ą c e j s t a w i a s i ę p e r s p e k t y w ę w s p ó l n o t y p r a c y i z y ś k u , o s o b l i w i e j e g o . p o d z i a ł u z a l e ż n i e o d i l o ś c i p r a c y ” 6 6 . U j ę c i e t a k i e w s k a z y w a ł o b y n a r o z p r z e s t r z e n i e n i e s i ę w ś r ó d r z e m i e ś l n i k ó w i d e i s o c j a l i z m u u t o p i j n e g o . N i e d o c h o w a ł y s i ę ż a d n e p i s a n e s t a t u t y o r g a n i z a c j i l w o w s k i e j . W t y m w z g l ę d z i e o s t r o ż n o ś ć s p i s k o w y c h b y ł a g o d n a p o c h w a ł y . J e d e n z p r z e s ł u c h a n y c h — F r a n c i s z e k K s a w e r y Ż e l a w s k i , z e z n a ł , ż e o p r ó c z z a k a z u k o r e s p o n d e n c j i m i ę d z y z w e r b o w a n y m i n i e w o l n o b y ł o z a p i s y w a ć n a z w i s k i g d y k t o ś s o b i e z a p i s a ł j a k i e ś n a z w i s k o , n a t y c h m i a s t w y r y w a n o m u z r ą k t ę n o t a t k ę i p a l o n o 6 7 . Ź r ó d ł a m ó w i ą t e ż o s p o s o b a c h s z e r z e n i a p r o p a g a n d y r e w o l u c y j n e j . W y s y ł a n i w l u d a g e n c i n a j p i e r w o b s e r w o w a l i n a s t r o j e s t u d e n t ó w , a d o p i e r o p ó ź n i e j z d r a d z a l i i m p l a n p o w s t a n i a . P r z y c i ą g n i ę c i p o w i n n i b y l i z k o l e i w e r b o w a ć n o w y c h c z ł o n k ó w i p o d a w a ć i c h n a z w i s k a t y m , k t ó r z y i c h s a m y c h w c i ą g n ę l i d o o r g a n i z a c j i 6 8 . W s t ę p u j ą c d o o r g a n i z a c j i , s t u d e n c i n i e m u s i e l i s k ł a d a ć p r z y s i ę g i . Z r z e m i e ś l n i k a m i p o s t ę p o w a n o o s t r o ż n i e j , s o n d u j ą c n a j p i e r w i c h p o g l ą d y . J a k z e z n a ł c z e l a d n i k k r a w i e c k i — L e w k o w i c z , s t u d e n t i m i e n i e m K a r o l , p r ó b u j ą c p r z y c i ą g n ą ć g o d o r e w o l u c j i n a p o c z ą t k u l u t e g o 1 8 4 6 , u d o w a d n i a ł , ż e s t u d e n c i i r z e m i e ś l n i c y ż y j ą w r ó w n i e c i ę ż k i c h w a r u n k a c h m a t e r i a l n y c h , g d y ż s t u d e n t p o u k o ń c z e n i u n a u k o t r z y m u j e p o s a d ę n a j w y ż e j z a 3 0 0 g u l d e n ó w i t a k w e g e t u j e a ż d o ś m i e r c i 6 9 . P o w y p ę d z e n i u A u s t r i a k ó w r z e m i e ś l n i c y n i e b ę d ą p ł a c i l i p o d a t k ó w i k a ż d y c z e l a d n i k b ę d z i e m ó g ł o t w o r z y ć s o b i e w a r s z t a t j a k o s a m o d z i e l n y m a j s t e r 7 0 . I n n y a g i t a t o r , c z e l a d n i k K r e t s c h m e r , w t e n s p o s ó b a g i t o w a ł K o n s t a n t e g o B a b y c z a , p r a c u j ą c e g o w w a r s z t a c i e m e c h a n i c z n y m S c h u m a n n a : „ W t e d y , j a k p o l s k i r z ą d n a s t ą p i , r z e m i e ś l n i k o w i l e p i e j b ę d z i e j a k t e r a z , b o w t e d y r z e m i e ś l n i k t r z y c z w a r t e c z ę ś c i z y s k a , a m a j s t e r j e d n ą c z w a r t ą c z ę ś ć ” 7 i . N i e k t ó r z y z w e r b o w a n y c h d o s p i s k u o c e n i a l i k r y t y c z n i e m o ż l i w o ś c i p o w s t a n i a : w s p o m n i a n y L e w k o w i c z w . r o z m o w i e z a g i t u j ą c y m g o s t u d e n t e m K a r o l e m w s k a z y w a ł n a n i k ł e s z a n s e p o w s t a n i a , n a c o s t u d e n t65 C P A H , zesp . 152, o p . 2, s p r. 6981, k. 1.
86 Tamże, spr. 6973, k. 16. ...der arbeitenden Klasse werde G em einschaft der
Arbeit und des G ewinnes insbesondere Verteilung desselben nach dem Masse der
Leistung in A ussicht gestellt. U rzędnik .podkreślił to miejsce, oczywiście jako b a r
dzo niebezpieczne.
67 Tamże, spr. 6981, k. 1.
68 Tamże, k. 2.
60 Tamże, k. 15—21, .zeznanie z 8 maja 1846.
70 Tamże, ik. 16.
428
W ŁO D ZIM IER Z B O R Y S p r ó b o w a ł d o w o d z i ć , ż e w s z y s t k o d o p o w s t a n i a g o t o w e w G a l i c j i , K r ó l e s t w i e K o n g r e s o w y m i P o z n a ń s k i e m , a n a w e t w e W ł o s z e c h , ż e u z b r o j e n i w k o ; s y c h ł o p i p r z y b ę d ą d o L w o w a , r o z b r o j ą w a r t y , z r e s z t ą w i e l u ż o ł n i e r z y i o f i c e r ó w , z w ł a s z c z a z p u ł k ó w w ę g i e r s k i c h , p r z y s t ą p i d o p o w s t a n i a 7 2 . W ' d n i u w y b u c h u k o s z a r y z o s t a n ą o t w a r t e , g d y ż s ł u ż b ę n a w a r c i e p e ł n i ć b ę d ą z w e r b o w a n i ż o ł n i e r z e . L e w k o w i c z p r ó b o w a ł d o w i e d z i e ć s i ę o d s t u d e n t a , k t o z o f i c e r ó w i ż o ł n i e r z y p r z y s t ą p i ł d o p o w s t a n i a , a l e b e z s k u t e c z n i e . I d ą c z a r a d ą s w e g o m a j s t r a B r z o z o w s k i e g o , L e w k o w i c z n a d a l o d w i e d z a ł s t u d e n t a c e l e m d o w i e d z e n i a s i ę w s z y s t k i e g o . M i m o t o n i e z r o b i ł d o n i e s i e n i a n a p o l i c j ę p r z y p u s z c z a j ą c , ż e u c z y n i ł t o j u ż j e g o m a j s t e r 7 3 . Z e z n a n i a ś w i a d k ó w i o s ó b s k o m p r o m i t o w a n y c h w s k a z u j ą , ż e a g i t a c j a w ś r ó d m a j s t r ó w b y ł a o w i e l e t r u d n i e j s z a n i ż w ś r ó d c z e l a d n i k ó w . Z r e s z t ą m a j s t r ó w j a k o l u d z i s t a r s z y c h i o b a r c z o n y c h r o d z i n a m i n a w e t n i e s t a r a n o s i ę p r z y c i ą g a ć d o p o w s t a n i a , c o t e ż p o t w i e r d z i ł L e w k o w i c z . O p r ó c z p r z y c i ą g a n y c h p r z e d e w s z y s t k i m c z e l a d n i k ó w k r a w i e c k i c h , d o p o w s t a n i a w e r b o w a n o s t o l a r z y i m e c h a n i k ó w z w a r s z t a t ó w S c h u m a n n a 7 4 . W ź r ó d ł a c h s ą t e ż w z m i a n k i o i s t n i e n i u w e L w o w i e j a k i e g o ś n a j w y ż s z e g o o r g a n u r e w o l u c y j n e g o . J e d e n z d o n o s i c i e l i p o d a ł k o m i s j i ś l e d c z e j , ż e W i e s i o ł o w s k i p o w i e d z i a ł m u o i s t n i e n i u w e L w o w i e o p r ó c z „ K o m i t e t u ” s t u d e n c k i e g o t a k ż e w y ż s z e j w ł a d z y r e w o l u c y j n e j p o d n a z w ą : „ R z ą d K o n f e d e r a c y j n y L w o w s k i ” 7 5 . Z j e g o c z ł o n k ó w w ł a d z e a r e s z t o w a ł y t y l k o j e d n e g o , z w a n e g o · „ s k a r b n i k i e m ” . Z d a j e s i ę , ż e c h o d z i t u o A n t o n i e g o K r z y ż a n o w s k i e g o . J e s z c z e s ł ó w k i l k a o s k ł a d z i e n a r o d o w y m p r z y c i ą g a n y c h d o p o w s t a n i a . Ź r ó d ł a w s k a z u j ą , ż e a g i t o w a n o c h ę t n i e n i e t y l k o P o l a k ó w , a l e r ó w n i e ż U k r a i ń c ó w i W ę g r ó w . 2 6 l u t e g o 1 8 4 6 p r z e s ł u c h i w a n o c z e l a d n i k a ' k r a w i e c k i e g o , 2 6 - l e t n i e g o k a w a l e r a , r e l i g i i g r e c k o - k a t o l i c k i e j , T e o d o r a H a n a s a 7 6 . P r z y b y ł o n d o L w o w a m a j ą c 2 l a t a , a r z e m i o s ł a k r a w i e c k i e g o p o c z ą ł u c z y ć s i ę u m a j s t r a L e g e ż y ń s k i e g o w 1 3 r o k u ż y c i a . P o d e j r z e w a n o g o o p r z y n a l e ż n o ś ć d o o r g a n i z a c j i p o w s t a ń c z e j . U k r a i ń c e m b y ł t e ż 1 9 - l e t n i K o n s t a n t y B a - b y c z , p r a k t y k a n t u S c h u m a n n a . A g i t o w a ł g o c z e l a d n i k z t e g o ż z a k ł a d u — K r e t s c h m e r 7 7 , k t ó r y p o t w i e r d z i ł , ż e „ d o s p i s k u n a l e ż ą n i e t y l k o l u d z i e z k l a s y n i ż s z e j , a l e ż e n a w e t p a n o w i e i m a g n a c i t y m s i ę i n t e r e s u j ą ” . M i ę d z y i n n y m i B a b y c z z e z n a ł , ż e K r e t s c h m e r k a z a ł m u s i ę s t a r a ć o b r o ń . C z e l a d n i c y S c h u m a n n a c z y t a l i p i s e m k o „ P s z o n l k a ” , w y d a w a n e p r z e z T o w a r z y s t w o D e m o k r a t y c z n e P o l s k i e w e F r a n c j i 7 8 . D o o r g a n i z a c j i p o w s t a ń c z e j z w e r b o w a n o t e ż 2 8 - l e t n i e g o W ę g r a , k r a w c a z z a w o d u , J a n a R e g e t s y . W ł a d z e z a r z u c a ł y m u , ż e w y s t ę p o w a ł z m y ś l a m i r e w o l u c y j n y m i i m i a ł s i ę w y r a z i ć , ż e w r a z i e r e w o l u c j i d o P o l a k ó w m o g l i b y s i ę p r z y ł ą c z y ć i W ę g r z y , ' a o n s a m m ó g ł b y s p r o w a d z i ć d o L w o w a o k o ł o 5 0 W ę g r ó w 7 9 . Z r e s z t ą J a n R e g e t s y z a p r z e c z y ł t y m z a r z u t o m .72 CPA'H, zesp. 152, op. 2, sipr. 6981, k. 16—17.
73 Tamże, ik. 18—21.
74 Tamże, spr. 6977 też spr. 6963, 6964 i 6965.
75 Tamże, spr. 6982, ik. 32.
76 Tamże, spr. 6959, ik. 1.
77 Tamże, spr. 6964, k. 3.
'8 Tamże, spr. 6965, k. 4. O czytaniu „Psaonikii” (lub „P rządki”) u czeladnika
S chnauferta zaznał też A ntoni Czyżewioz. Stw ierdził -om, że „P rządka” n a Nowy
Rok, zwróciła się do Polaków z apelem do pow stania. W tymże num erze m iała się
mieścić satyra n a urzędników i szlachtę w G alicji oraz arty k u ł o jezuitach.
M ŁODZIEŻ LW OW A W L A TA C H 1832— 1846
