Kierunki studiów krajobrazowych
realizowanych w IGiRR
Specializations of landscape studies carried out by IGiRR
Krajobraz jest terminem wielo- znacznym, używany jest jako katego- ria materialna lub fizjonomiczna.
W sensie materialnym krajobraz geograficzny jest częścią powierzch- ni Ziemi, różniącą się jakościowo od innych części, otoczoną granicą naturalną i przedstawiającą sobą pra- widłowy, wzajemnie uwarunkowany całokształt przedmiotów i zjawisk w sposób typowy wyrażony na znacznej przestrzeni i pod każdym względem nierozerwalnie związany z powłoką geograficzną [Kalesnik 1973]. W takim ujęciu może być rozumiany jako synonim środowi- ska geograficznego. Używa się go również jako synonimu kompleksu przyrodniczego [Armand 1980], geokompleksu [Richling 1972] lub jako pojęcia typologicznego (np. typ krajobrazu).
Obecnie w naukach geogra- ficznych pojawiają się propozycje zastąpienia słowa „krajobraz” no- wym określeniem, ze wskazaniem na strukturalne i funkcjonalne części krajobrazu. Wprowadzenie geo- kompleksów jako składowych kraj- obrazu umożliwiło rozbudowanie i zawężenie zakresu tego pojęcia:
„krajobraz” to geokompleks roz-
Dor obek studió w kr ajobr az o w ych Inst ytutu Geografii i R ozwoju Re gionalnego Adolf Szponar , Jerzy W yrzyk o w ski
winięty w określonych warunkach morfologicznych, litologicznych, hydrograficznych, ryzogenicznych, klimatycznych i fitogenicznych.
Rozszerzenie pojęcia na geokom- pleks i wskazanie na jego składowe pozwala zdefiniować krajobraz jako geokompleks krajobrazowy.
Ze względu na działania czło- wieka krajobrazy ulegają zmia- nom w różnym stopniu. Antro- popresja wpływa na ich strukturę i funkcjonowanie, doprowadzając do powstania krajobrazów kulturo- wych.
Krajobraz posiada rozwinięcie horyzontalne i wertykalne. Rozwi- nięcie horyzontalne obejmuje zmien- ność geokompleksów w jednostkach przestrzennych, która jest wyrażona przez geokompleksy o różnej po- wierzchni. Najmniejsze i najniższe rangą krajobrazową i typologiczną są jednostki horyzontalne typu pod- facji i facji wykrywane podczas badań terenowych, o powierzchni powyżej 100 m2. Są one zbudowane są z geotopów. Mniejsze jednostki krajobrazowe tworzą obszerniej- sze powierzchniowo uroczyska o odpowiednio złożonych związ- kach funkcjonalnych.
G e o t o p y s ą z b u d o w a n e z geomas (litomasy, hydromasy, ryzo- masy, klimatomasy, fito- i mortmasy).
Ich rodzaj i skupienie różnicuje siedliska pod względem bioróżno- rodności i wpływa na powstanie biotopów. Geotopy i biotopy tworzą geokompleksy krajobrazowe [Pie- trzak 1998].
Achievements of Landscape Studies by the Institute
of Geography and Regional
Development (IGIRR)
Wertykalne wykształcenie geo- topów jest związane z piętrowością roślinności w lasach. Krajobrazowym wyrazem zmienności wertykalnej nad- powierzchniowej są poziomy roślin- ności leśnej, a podpowierzchniowej – poziomy profilu glebowego.
Wyróżnianie i charakterystyka najniższych poziomów geokom- pleksu krajobrazowego opiera się na szczegółowych badaniach te- renowych i laboratoryjnych, które są podstawowym materiałem do charakterystyki jednostek krajobra- zowych i przeprowadzenia bonitacji cząstkowej poszczególnych geomas i całego geokompleksu krajobrazo- wego. Szczegółowość badań wyma- ga zaplecza badawczego zabezpie- czającego prace terenowe i badania laboratoryjne.
Zwiększenie nakładów na ba- dania geokompleksów krajobrazo- wych umożliwi ich głębsze poznanie i poszerzy ofertę rynkową dla zainte- resowanych inwestorów, zaś lepsze rozpoznanie wartości środowiska spowoduje również skuteczniejszą jego ochronę.
W drugim znaczeniu krajobraz to fizjonomia powierzchni Ziemi, będąca syntezą wszystkich elemen- tów przyrodniczych i działalności ludzkiej, pozostających we wza- jemnym stosunku i oddziaływaniu [Encyklopedia Powszechna 1974, t. 2]. Sens fizjonomiczny akcentuje się między innymi w architekturze krajobrazu [Bogdanowski 1979], wśród geografów wyróżnia go rów- nież T. Bartkowski (1979).
W I n s t y t u c i e G e o g r a f i i i Rozwoju Regionalnego krajo- braz jako kategoria materialna był w szczególności przedmiotem badań Zakładu Geografii Fizycznej, kiero- wanym przez S. Szczepankiewicza i A. Szponara, zaś krajobraz jako kategoria fizjonomiczna badany był głównie przez Zakład Geografii Re- gionalnej i Turystyki, pod kierunkiem J. Wyrzykowskiego.
Wa¿niejsze wyniki studiów fizyczno- -geograficznych krajobrazu Dolnego Œl¹ska
Major results of physical- geographic studies of Lower Silesia landscape
P i e r w s z e p o w o j e n n e b a - d a n i a f i z y c z n o - g e o g r a f i c z n e i paleogeograficzne dotyczące de- nudacyjnych powierzchni zrównań były prowadzone na Pogórzu Wał- brzyskim w Sudetach. Dokumen- towały one denudacyjny charakter rzeźby w powstaniu, której struktura geologiczna nie była czynnikiem dominującym.
Początkowo prace powstałe w Zakładzie Geomorfologii Czwar- torzędu dotyczyły problemów stojących na pograniczu geologii i geomorfologii, które wprowadził prof. S. Szczepankiewicz. W kręgu
jego zainteresowań znalazły się także problemy czwartorzędu, do- tyczące zasięgu i ilości zlodowaceń skandynawskich na Dolnym Śląsku (1963). Badania tego problemu były realizowane w ówczesnym Instytucie także przez: prof. W. Walczaka na obszarze Kotliny Kłodzkiej (1970), prof. A. Jahna na Pogórzu Izerskim i Kaczawskim (1960) oraz prof.
S. Szczepankiewicza i prof. A. Jahna (1967), a także przez dr L. Perna- rowskiego (1963) dla Wzgórz Niem- czańskich oraz dr H. Piaseckiego dla obszaru Wysoczyzny Średzkiej, Gór i Pogórza Kaczawskiego (1961).
Badania form morfologicznych strefy pogórskiej i przedgórskiej, ich budowy i chronostratygrafii były kon- tynuowane przez A. Szponara (1973).
Badania morfogenezy doliny Odry podjął S. Szczepankiewicz (1959, 1968), a podsumowanie zawarł w pracy z 1985 roku [Szczepankie- wicz 1985a]. W 1959 roku ukazała się praca S. Szczepankiewicza doty- cząca odcinka doliny Odry między Wrocławiem a Brzegiem Dolnym.
Autor rekonstruuje górnoplioceński i czwartorzędowy morfogenetyczny rozwój doliny Odry. W pracy udo- kumentowano późnovistuliański wiek wydm, dokonano wydzielenia trzech teras holoceńskich i ustalono pozycję okresu atlantyckiego, do- kumentując go poziomem tzw.
„czarnych dębów”. Dokumenta- cja aluwiów odrzańskich obejmo- wała charakterystyki litologiczne i petrograficzno-mineralogiczne.
Była to pierwsza praca traktująca
o rozwoju morfogenetycznym do- liny Odry, która spowodowała, że późniejsze badania rozszerzono na jej dopływy. W latach 60. ubiegłego wieku S. Szczepankiewicz prowadził szeroko zakrojone badania budowy i rozwoju paleogeograficznego do- liny górnej Odry. Wykonane strefo- wo przekroje poprzeczne ukazują zmianę ilości poziomów terasowych z biegiem rzeki i dywergencję pozio- mu vistuliańskiego. Rekonstruowane etapy rozwoju paleomorfologicznego wskazują na wstępujący rozwój doliny, począwszy od uformowania doliny eoplejstoceńskiej.
Ważną pozycję w poznaniu rozwoju paleogeograficznego dolin Gór Kaczawskich stanowi praca dotycząca rozwoju górnego Bobru u krawędzi lądolodu skandynawskie- go [Szczepankiewicz 1953]. Doku- mentuje ona warunki powstawania
osadów i zmiany paleogeograficzne przebiegu Kaczawy i Bobru.
W latach 1952–1958 bada- niami paleogeograficznymi zostaje objęta zachodnia część Przedgórza Sudeckiego, zwłaszcza Równina Świdnicka. Z tego okresu pochodzi praca S. Szczepankiewicza, traktu- jąca o roli utworów plejstoceńskich w rzeźbie Równiny Świdnickiej. Wy- stępujące pagórki i wały zostały za- kwalifikowane do form recesyjnych zlodowacenia środkowopolskiego.
Badania utworów lodowcowych w Sudetach i na Przedgórzu Sude- ckim objęły charakterystykę litolo- giczno-petrograficzną i ustalenie wieku glin morenowych w Sudetach.
S. Szczepankiewicz (1963) wydzielił dwa różnowiekowe poziomy glin morenowych, które wiązał ze zlo- dowaceniem południowopolskim i stadiałem Odry zlodowacenia środkowopolskiego. Spośród prob-
lemów rozwoju rzeźby podjęty został ważny temat rozwoju stoków
„gór wyspowych” w plejstocenie.
Problem ten przedstawia S. Szcze- pankiewicz w pracy z 1958 roku pt.
Peryglacjalny rozwój stoków Masywu Ślęży. W oparciu o badania pokryw gruzowych definiuje ich peryglacjal- ny charakter, a powstanie odnosi do okresu peryglacjalnego zlodowace- nia vistuliańskiego. Występowanie gliny morenowej w szczytowej partii Ślęży jest podstawą określenia miąższości lądolodu stadiału Odry zlodowacenia środkowopolskiego w strefie przedgórskiej Sudetów.
Badania nad stratygrafią osadów glacjalnych zostały wówczas doku- mentowane nowymi stanowiskami interglacjalnymi.
Badania pokryw terasowych w dolinie Odry dały podstawę S. Szczepankiewiczowi (1970) do wyróżnienia mad rolniczych i przemysłowych. Dokonany podział został przyjęty i jest obecnie cytowa- ny w przedmiotowej i regionalnej literaturze. Został także ustalony sto- sunek form i osadów eolicznych do teras odrzańskich. Do charakterystyki pokryw czwartorzędowych zastoso- wano badania litologiczno-petrogra- ficzno-mineralogiczne.
W 1972 roku ukazuje się mo- nografia Budowa geologiczna Polski.
Stratygrafia kenozoik, czwartorzęd, do której rozdział Sudety i Nizina Śląska napisali A. Jahn i S. Szczepan- kiewicz. Jest to podsumowanie badań geologiczno-stratygraficznych czwar- torzędu Śląska. Podobne opracowa-
Ryc. 1. Studium walorów krajobrazowych – typy krajobrazu, obszar wypoczynkowy Gór Kamiennych i Sowich
Fig. 1. A study of landscape values – types of landscape, the holiday area of the Kamienne and Sowie Mountains
nie, ale rozszerzone o dokumentację stratygraficzną, zawiera opracowanie Czwartorzęd Polski (1984), w którym rozdział o Sudetach i Nizinie Śląskiej napisali ci sami autorzy.
Zagadnienia deglacjacji ob- szaru przedgórskiego Sudetów były w kręgu zainteresowań A. Szponara.
Jego pierwsza praca dotyczyła de- glacjacji przedpola stadiału Warty.
Równolegle były prowadzone bada- nia stref marginalnych Opolszczy- zny i strefy przedgórskiej Sudetów.
A. Szponar przeprowadził w latach 1960–1965 badania stref moren czołowych na Opolszczyźnie, które określił i przekwalifikował na strefy marginalne i moreny martwego lodu.
W 1973 roku została wydana drukiem jego praca doktorska pt. Etapy degla- cjacji strefy przedgórskiej Sudetów na przykładzie przedpola Sudetów Środkowych, w której dokumentuje się arealny przebieg deglacjacji prze- rwany fazą nysko-oławską.
W 1978 roku S. Szczepan- kiewicz i A. Szponar publiku- ją artykuł Formy i osady kemowe w Polsce południowo-zachodniej, w którym przedstawili klasyfikację i rozmieszczenie form morfologicz- nych powstałych podczas deglacjacji arealnej Przedgórza Sudetów.
Pod koniec lat 70. i 80. ubiegłe- go wieku ukazują się prace S. Szcze- pankiewicza dotyczące osadów interglacjalnych. Prezentowały one zarówno nowe stanowiska, jak i znane, ale od nowa opracowane, np. zamieszczone w pracy Śla-
dy mis jeziornych i starorzeczy w interglacjałach śląskich (1985b).
Zagadnieniom paleogeogra- ficznym została poświęcona pra- ca A. Szponara Chronostratygrafia i etapy deglacjacji strefy przedgór- skiej Sudetów w okresie stadiału Odry zlodowacenia środkowo- polskiego (1989), w której przed- stawiono budowę form szczelino- wych i chronostratygrafię etapów deglacjacji opartą o datowania TL.
Wprowadza ona nowe ujęcie stra- tygrafii plejstocenu, klasyfikację i charakterystykę form szczelinowych południowo-zachodniej Polski. Udo- kumentowano wystąpienia deglacja- cji arealnej i fazy nysko-oławskiej na obszarze przedgórskim Sudetów.
W 1987 roku K. Brodzikowski opublikował wyniki badań w pracy Środowiskowe podstawy analizy i interpretacji glacitektonizmu Euro- py Środkowej, w której przedstawił uwarunkowania paleoglacjologicz- ne rozwoju i transgresji lądolodów skandynawskich na Niżu Środkowo- europejskim na przykładzie badań obszaru południowo-zachodniej Polski. Za elementy decydujące o warunkach rozwoju i przebiegu procesów glacitektonicznych uważa sytuacje paleoklimatyczne, cechy i dynamikę lądolodu oraz zespół cech podłoża. Autor rozwinął wymie- nione czynniki i zbudował subsyste- my środowiskowe glacitektonizmu.
Przeprowadzona analiza czynników umożliwiła rekonstrukcję skłonu lodowego przypadającego między polem alimentacyjnym a ablacyjnym
lądolodu oraz określenie dynamiki strefy brzeżnej lądolodu.
Obszerne i podsumowujące opracowanie z zakresu geologii i paleogeografii czwartorzędu przy- nosi praca S. Szczepankiewicza Ziemie południowo-zachodniej Polski – morfogeneza i dzieje czwar- torzędowe (1989). Zawiera ona nowe poglądy i obszerną dokumentację geologiczną oraz paleogeograficzną większych jednostek fizycznogeo- graficznych południowo-zachodniej Polski. W pracy wykorzystano wy- niki badań laboratoryjnych osadów:
uziarnienia, morfoskopii, składu petrograficzno-mineralogicznego i datowań metodą radiowęgla.
W 1998 roku została opubli- kowana praca A. Szponara Wybra- ne problemy czwartorzędu połu- dniowo-zachodniej Polski, w której
Ryc. 2. Zasady oceny atrakcyjności turystycznej punktów widokowych (wg B. Kucharczyk) Fig. 2. The principles of evaluation of
vantage points tourist attractiveness (acc. to B. Kucharczyk)
przedstawiono m.in. stratygrafię stanowiska lessowego w Zaprężynie we wschodniej części Wzgórz Trzeb- nickich. Datowana metodą radio- węgla gleba śródlessowa pochodzi z Denekampu, a cały profil odniesio- no do zlodowacenia vistuliańskiego.
Dla gleby tej wykonano po raz pierw- szy analizę aminokwasów. W pracy tej przedstawiono nowe materiały do późnovistuliańskiego i holoceńskiego rozwoju doliny podwrocławskiego odcinka Odry. Dostarczyła ona nowych danych o litologii, petro- grafii i minerałach ciężkich aluwiów odrzańskich. Wiek bezwzględny
„czarnych dębów” udokumentowa- no na okres atlantycki, a młodsze sekwencje aluwialne na okresy subborealny i subatlantycki. Z kolei początek formowania się mad usta- lono na 2700±150 lat BP.
Zagadnienie wezbrania na Odrze w 1997 roku było przedsta-
wione w pracach A. Szponara (2000).
W świetle zebranych materiałów (wy- wiady i badania terenowe w czasie, jak i po przejściu wezbrania) poka- zano etapy zalewania przez cofkę wodną północno-zachodniej części Nadodrza, powstałą poniżej miasta przy ujściu dopływów Odry. Dla powstałych podczas powodzi form pozakorytowych przeprowadzono klasyfikację morfogenetyczną oraz charakterystykę litologiczną i składu minerałów ciężkich.
Lessy, ich stratygrafia i warunki środowiskowe akumulacji mają dużą tradycję badań w ośrodku wroc- ławskim [Jahn 1968, Cegła 1972]
i są nadal prowadzone [Jary 1996, 2004]. Badania środowiska lesso- wego objęły zagadnienia stratygrafii lessu i warunków środowiskowych jego depozycji, a także właściwości fizyczne utworów lessopodobnych.
Szczególną uwagę zwraca się na struktury deformacyjne, w tym na warstwowanie niestateczne. Badania były realizowane przez J. Cegłę, który współpracował z międzynarodowym zespołem (J. M. Anketell, T. Buckley, I. J. Smalley). W pracy Warunki sedy- mentacji lessów Płaskowyżu Głub- czyckiego J. Kida we współautorstwie z J. Cegłą przedstawiał wyniki swoich badań (1984).
W następnych latach badania lessów zostały znacznie rozszerzone terytorialnie na Sudety, Kotlinę Hen- rykowską, Wzgórza Niemczańskie i Wzgórza Strzelińskie [Jary 2004].
Z profili Białego Kościoła, Dankowic i Zaprężyna pobrano ogółem 51 prób
na datowania termoluminescencyjne lessów i gleb kopalnych. Otrzymane wyniki wskazały na powstanie gleb w spągowej części profili lessowych w czasie ostatniego interglacjału, wczesnego i środkowego vistulianu.
Formy wydmowe południo- wo-zachodniej Polski skupiające się w Borach Dolnośląskich, Borach Stobrawskich i dolinie Baryczy były badane przez Pernarowskiego (1968), który wyróżnił dwie fazy wydmotwór- cze związane z cyrkulacją północ- no-wschodnią i zachodnią. Wydmy w dolinie Odry powstały pod koniec plejstocenu z przewiania utworów terasy vistuliańskiej, a znaczna mo- dyfikacja ich rzeźby dokonała się w holocenie. Obszerne opracowa- nie środowiska abiotycznego było poświecone Przemęckiemu Parkowi Krajobrazowemu [Szponar 1994].
Badania w zakresie stanu środowiska wykonywane były na zamówienia władz samorządowych.
Zagadnienie występowania i wykorzystania metali ciężkich w holoceńskich aluwiach rzek Sude- tów Zachodnich, m.in. Bobru, były przedstawiane w pracach B. Kora- biewskiego (2001). Udział metali ciężkich na terenach Pogórza Izer- skiego jest szczególnie ważny, gdyż związany z antropopresyjną działal- nością górnictwa i rolnictwa.
Pod koniec lat 90. ubiegłe- go wieku badania kompleksowe fizyczno-geograficzne były prowa- dzone w szerszym zakresie, zwłasz- cza w ramach prac magisterskich.
Dotyczyły one elementów geo-
Ryc. 3. Zasady oceny walorów widokowych dróg samochodowych (wg A. Kotowicz) Fig. 3. The principles of tourist attractiveness evaluation of landscape values of car routes (acc. to A. Kotowicz)
kompleksów krajobrazowych lub określonych geokompleksów. Do ich charakterystyki, jako podstawowe, wykorzystano jednostki przestrzen- ne krajobrazu typu facje i podfacje.
W nich określano elementy geokom- pleksów, w tym litologię i zawartość metali ciężkich.
Rozwój szczegółowych badań geokompleksów krajobrazowych nastąpił po 2001 r. W okresie tym była realizowana praca doktorska S. Horskiej-Schwarz (2007) do- tycząca geokompleksów doliny Odry między Oławą a Wrocławiem, w której wydzielono geokompleksy i określono związki z komponentami środowiska. Podkreślono wpływ an- tropogennych zmian na wynoszenie (migrację) pierwiastków i związków chemicznych ze strefy pozawałowej, oraz na zasilanie międzywala przez wody powodziowe. W Zakładzie Geografii Fizycznej temat geokom- pleksów krajobrazowych jest konty- nuowany przez S. Horską-Schwarz.
Badanie geokompleksów poza- dolinnych (wysoczyznowych) było
rozpoczęte w Masywie Ślęży. Bada- niami objęto wschodni transekt stoku Ślęży, na którym pobrano próbki do charakterystyki geochemicznej kate- ny. Badania te będą kontynuowane i obejmą cały Masyw Ślęży.
Badania zmienności geokom- pleksów górskich prowadzono na
Howerli w Karpatach Wschodnich [Szponar, Szuber, Bilińska 2009, w druku]. Uzyskane wyniki wskazują na antropogeniczne zanieczyszcze- nia geokompleksów wzrastające z wysokością do 1500 m n.p.m.
Powyżej ulegają one rozpraszaniu przez wiatry wierzchowinowe. Ba- dania zanieczyszczenia geokomplek- sów krajobrazowych w Karpatach Wschodnich są nadal kontynuowane i obejmują ekotop górnej granicy lasów i połonin.
Podsumowanie badań dotyczą- cych rozwoju i zmienności środowi- ska przyrodniczego doliny Odry na terenie Wrocławia zawiera publika- cja Geologia i paleografia Wrocławia [Szponar i Szponar 2008].
Ryc. 4. Studium walorów krajobrazowych – urzeźbienie terenu, obszar wypoczynkowy Gór Kamiennych i Sowich
Fig. 4. A study of landscape values – the terrain relief, the holiday area of the Kamienne and Sowie Mountains
Ryc. 5. Studium walorów krajobrazowych – wysokości względne, obszar wypoczynkowy Gór Kamiennych i Sowich
Fig. 5. A study of landscape values – relative altitude, the holiday area of the Kamienne and Sowie Mountains
Wa¿niejsze wyniki studiów nad fizjonomi¹ krajobrazu Polski
Major results of studies of the physiognomy of the landscape of Poland
Prace badawcze nad oceną walorów widokowych krajobrazu podjęto we wrocławskim ośrod- ku geograficznym w latach sie- demdziesiątych ubiegłego wieku.
W pierwszym okresie były to próby metodyczne odnoszące się do wy- branych obszarów, szlaków tury- stycznych i punktów widokowych [Werner 1978, Parfianowicz 1981, Wyrzykowski 1985].
Oceny walorów krajobrazo- wych obszarów oparto na analizach ukształtowania terenu i jego pokry- cia. Pozwoliły one na wyznaczenie typów krajobrazu, a następnie na próby oceny ich walorów widoko- wych dla turystyki. Oceny walorów widokowych oparto na dwóch za- łożeniach wynikających z badań preferencji turystycznych: 1) – że
większość turystów wiąże ocenę atrakcyjności widokowej terenów ze stopniem ich urzeźbienia, im wyż- szy stopień urzeźbienia tym wyższa atrakcyjność widokowa, 2) – że naj- wyższą wartość widokową posiadają typy pokrycia najbardziej zbliżone do środowiska naturalnego. Ilustra- cją tego podejścia może być próba typologii i klasyfikacji walorów wi- dokowych Gór Sowich opracowana we wrocławskim oddziale Instytutu Turystyki (ryc. 1).
Ocenę walorów dróg samocho- dowych oparto na analizach profilów poprzecznych wyznaczonych dla trzykilometrowych odcinków pod- stawowych dróg. W analizach tych określano zasięg strefy widokowej, ilość planów oraz ilość elementów pokrycia. Ocena atrakcyjności punk- tów widokowych uwzględniała kąt i zasięg widoczności oraz rzeźbę i pokrycie terenu analizowane dla profili prowadzonych z każdego punktu co 45º. Próby oceny walorów widokowych dróg i punktów wido- kowych podjęte w dwóch pracach magisterskich ilustruje rycina 2 i 3.
Wykorzystując powyższe do- świadczenia metodyczne, interdy- scyplinarny, wieloosobowy zespół badawczy pod kierunkiem J. Wy- rzykowskiego opracował w latach 1986–1990, w ramach CPBP 08.06, ocenę krajobrazu Polski w aspekcie fizjonomicznym na potrzeby turystyki [Ocena krajobrazu Polski… 1991].
Studium walorów krajobrazo- wych odgrywa bardzo ważną rolę w kompleksowej ocenie przydatno- ści środowiska geograficznego dla turystyki. W systematyce walorów turystycznych występowanie walo- rów estetycznych krajobrazu uważa się za cechę niezbędną w ocenie wa- lorów wypoczynkowych. Szczególne walory widokowe kwalifikuje się do cech korzystnych podnoszących wartość wypoczynkową terenów [Wyrzykowski 1985]. Założenia te można również odnieść do oceny walorów specjalistycznych, gdzie występowanie walorów krajobra- zowych również można uznać za warunek niezbędny. W ocenie wa- lorów krajoznawczych bierze się pod uwagę unikatowe albo szcze- gólnie charakterystyczne krajobrazy podkreślając na pierwszym miejscu ich znaczenie poznawcze. Miejsce walorów krajobrazowych w ogólnej systematyce walorów turystycznych przedstawia rycina 8.
Głównymi pytaniami badaw- czymi studium krajobrazowego Polski były:
jakie są podstawowe typy krajo- brazu z punktu widzenia wrażeń
Ryc. 6. Studium walorów krajobrazowych – pokrycie terenu I, obszar wypoczynkowy Gór Kamiennych i Sowich
Fig. 6. A study of landscape values – coverage of area I, the holiday area of the Kamienne and Sowie Mountains
widokowych i na jakich obsza- rach występują,
jaka jest wartość estetyczna i poznawcza wyróżnionych ty- pów krajobrazu.
Kompleksowa typologia krajo- brazu była podsumowaniem trzech cząstkowych typologii:
1 – z punktu widzenia ukształtowa- nia terenu,
2 – z punktu widzenia pokrycia terenu,
3 – z punktu widzenia stopnia an- tropogenicznych przekształceń krajobrazu.
W typologii krajobrazu z punktu widzenia ukształtowania terenu wy- różniono następujące typy:
obszary płaskie: deltowe, den dolinnych,
obszary faliste: wydmowe, more- nowe,
obszary pagórkowate i wałowe:
wydmowe, morenowe, wzgórz ostańcowych,
obszary górzyste: pogórzy i gór ni- skich, gór średnich, gór wysokich (typ sudecki, typ alpejski).
Typologia krajobrazu uwzględ- niająca pokrycie terenu wyrażona została określeniem dominującego rodzaju pokrycia. Wyróżniono:
obszary wodne,
obszary leśne: lasów mieszanych, lasów iglastych,
obszary gruntów ornych: z prze- wagą gospodarki wielkopo- wierzchniowej, z przewagą go- spodarki indywidualnej,
obszary użytków zielonych,
obszary zabudowane: miejskie, wiejskie,
obszary przemysłowe i skła- dowe.
W typologii krajobrazu uwzględ- niającej przekształcenia antropoge- niczne wykorzystano wyniki studiów nad stopniem nasycenia krajobrazu elementami przyrodniczymi, zabytko- wymi, przemysłowymi i urbanizacji.
Stosując metodę bonitacji punktowej, w tym punkty dodatnie i ujemne, wy- dzielono sześć stopni przekształceń antropogenicznych.
Wszystkie wyróżnienia typo- logiczne odniesiono do pól pod- stawowych o powierzchni 25 km².
Wydzielono w sumie na obszarze Polski ok. 12,5 tys. takich jednostek przestrzennych.
Podstawę do przeprowadzenia oceny punktowej wyróżnionych typów krajobrazu pod kątem ich wa- lorów widokowych stanowiły wyniki studiów nad ich percepcją społeczną przeprowadzone wśród specjali- stów z zakresu nauki o krajobrazie
i gospodarki przestrzennej, studen- tów i słuchaczy studiów podyplo- mowych geografii i architektury, organizatorów turystyki i turystów.
W ocenie walorów widoko- wych związanych z ukształtowaniem terenu wzięto pod uwagę wysoko- ści względne, zróżnicowanie we- wnętrzne rzeźby (ilość form rzeźby w obrębie pola podstawowego), elementy kontrastowe rzeźby (wody, wydmy, krawędzie, góry świadki, kwesty, progi, skałki) oraz stopień podobieństwa pod względem do- minującego typu ukształtowania w stosunku do pól sąsiednich.
W ocenie walorów widoko- wych związanych z pokryciem tere nu uwzględniono dominujący rodzaj pokrycia, zróżnicowanie we- wnętrzne pokrycia (ilość rodzajów pokrycia w polu podstawowym), kontrastowość pokrycia i jego do- minanty (występowanie linii roz- graniczających między obszarami wodnymi i niewodnymi, leśnymi i bezleśnymi, obszarami zabudowa-
Ryc. 7. Studium walorów krajobrazowych – pokrycie terenu II, obszar wypoczynkowy Gór Kamiennych i Sowich Fig. 7. A study of landscape values – coverage of area II, the holiday area of the Kamienne and Sowie Mountains
nymi i niezabudowanymi, występo- wanie zespołów zabytków architek- tury i budownictwa oraz obiektów przemysłowych o największej sile oddziaływania na wrażenia wido- kowe), stopień podobieństwa pod względem dominującego typu po- krycia w stosunku do pól sąsiednich,
udział elementów przyrodniczych i zabytkowych w krajobrazie.
W ocenie walorów widoko- wych związanych ze stopniem prze- kształceń antropogenicznych przy- jęto, że najwyższa ocena pokrywać się będzie z najniższym stopniem przekształceń.
Kompleksowa ocena walorów widokowych krajobrazu jest sumą ocen cząstkowych. Przy sumowaniu ocen postanowiono podwoić wagę punktową oceny walorów widoko- wych związanych z ukształtowaniem terenu. Wiąże się to z ważną rolą rzeźby terenu w odbiorze wrażeń wi- dokowych podkreśloną w badaniach percepcji społecznej krajobrazu oraz faktem, że z pokryciem terenu wiążą się w zasadzie dwie oceny, bowiem ocena stopnia przekształceń antropo- genicznych opiera się również głów- nie na analizach pokrycia terenu.
W następnych latach poszuki- wano odpowiednich założeń meto- dycznych do szczegółowych ocen walorów widokowych krajobrazu w skali regionu. Próby takich ujęć
przedstawiono i dyskutowano na trzech konferencjach krajobrazo- wych organizowanych przez Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki IGiRR [Problemy… 1993, Studia krajobrazowe… 1995, Studia kraj- obrazowe… 2008].
Perspektywy dalszych studiów krajobrazowych w IGiRR
Prospects of further
landscape studies by IGiRR
W perspektywie najbliższych lat studia fizyczno-geograficzne Zakładu Geografii Fizycznej IGiRR będą prowadzone kompleksowo, zaś podstawowe znaczenie będą miały badania struktury i funkcjonowania geokompleksów. Obejmą one ele- menty środowiska oraz ich składowe.
Podstawową jednostką badawczą będą geomasy oraz związki funk- cjonalne wewnętrzne i między ele- mentami geokompleksu a jego oto- czeniem. Badania geokompleksów krajobrazowych obejmą facje jako najniższe jednostki przestrzenne.
Przez ich łączenie budowane będą jednostki wyższego rzędu. Wyni- ki badań będą obejmowały opisy i ujęcia kartograficzne w postaci map geokompleksów krajobrazowych.
Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki IGiRR zamierza prze- prowadzić szczegółowe studia kraj-
Ryc. 8. Miejsce walorów krajobrazowych w systemie walorów turystycznych Fig. 8. The place of landscape values in the system of touristic values
obrazowe Dolnego Śląska. Obejmą one typologie krajobrazów z punktu widzenia wrażeń widokowych oraz ich oceny na potrzeby różnych działów gospodarki narodowej.
W realizacji projektu wykorzystane zostaną: program ArcGIS, zdjęcia sa- telitarne i lotnicze oraz numeryczny model terenu. Wszystkie informacje o krajobrazie Dolnego Śląska zo- staną zapisane w postaci cyfrowej i stanowić będą komputerowy bank informacji o regionie.
Adolf Szponar Jerzy Wyrzykowski Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski
Faculty of Earth Science and Environmental Management
University of Wrocław
Literatura
1. Armand D.L., 1980, Nauka o krajobrazie, PWN, Warszawa.
2. Bartkowski T., 1979, Kształto- wanie i ochrona środowiska, PWN, Warszawa – Poznań.
3. Brodzikowski K., 1987, Środowi- skowe podstawy analizy i interpretacji glacitektonizmu Europy Środkowej, Wyd. UWr, Wrocław.
4. Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruz- da M., Novak Z., 1979, Architektura krajobrazu, PWN, Warszawa.
5. Cegła J., 1972, Sedymentacja les- sów Polski [w:] „Acta Univ.Wratisl.”, Studia Geogr.,168, 71.
6. Cegła J., Kida J., 1984, Pła- skowyż Głubczycki, Materiały dla Uczestników Seminarium Lesso-
wego, Wrocław-Grudynia Wielka 25–27.06.1984, Instytut Geograficz- ny UWr.
7. Encyklopedia Powszechna, 1974, t. 2, Warszawa.
8. Horska-Schwarz S., 2007, Struk- tura i funkcjonowanie geokomplek- sów w dolinie Odry między Oławą a Wrocławiem, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regio- nalnego UWr 2, Wrocław, s. 154.
9. Jahn A., 1960, Czwartorzęd Su- detów, Regionalna Geol. Polski [w:]
„Sudety 3”, z. 2, Kraków.
10. Jahn A., 1968, Wysoczyzna Głubczycka [w:] „Studia geograficz- no-fizyczne z obszaru Opolszczy- zny”, t. 1, Opole.
11. Jahn A., Szczepankiewicz S., 1967, Osady i formy czwartorzę- dowe Sudetów i ich przedpola [w:]
„Czwartorzęd Polski”, PWN, PAN, Warszawa.
12. Jary Z., 1996, Chronostratygrafia oraz warunki sedymentacji lessów w Polski południowo-zachodniej, Wrocław.
13. Jary Z., 2004, Zmiany klimatu zapisane w sekwencjach lessowych, IV Seminarium Lessowe, UWr Inst.
Geografii i Rozwoju Regionalnego, Wrocław.
14. Kalesnik S., 1973, Podstawy geo- grafii fizycznej, PWN, Warszawa.
15. Korabiewski B., 2001, Próby za- stosowania metody metalostratygrafii w badaniu aluwiów holoceńskich Kwisy w okolicach Mirska [w:] „Ge- neza, litologia i stratygrafia utwo- rów czwartorzędowych”, t. 3 (red.
A. Kostrzewski), Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
16. O c e n a k r a j o b r a z u P o l s k i w aspekcie fizjonomicznym na potrzeby turystyki (praca zbiorowa pod kier. J. Wyrzykowskiego), 1991, UWr. Instytut Geograficzny, Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki, Wrocław.
17. Parfianowicz E., 1981, Typologia i klasyfikacja krajobrazów regionu jeleniogórskiego z punktu widzenia turystyki, UWr. Wydział Nauk Przy- rodniczych, Instytut Geograficzny, Wrocław.
18. Pernarowski L., 1963, Morfoge- neza północnej krawędzi Wzgórz Niemczańskich [w:] „Acta Univ.
Wratisl.”, 10, Studia Geogr. 2. Wroc- ław.
19. Pernarowski L., 1968, Obszary wydmowe Opolszczyzny, Studia geograficzno-fizyczne z obszaru Opolszczyzny, t. 1, Opole.
20. Piasecki H., 1961, The Kaczawa Upland, the edge of Złotoryja Region [w:] “Guide Book of Excursion B”, The Sudetes, VIth INQUA, Congress, Łódź.
21. Pietrzak M., 1998, Syntezy kraj- obrazowe – założenia, problemy, zastosowanie, Bogucki, Wyd. Nauk., Poznań.
22. Problemy szczegółowych stu- diów krajobrazowych Polski (red.
M. Ruszczycka-Mizera), 1993, UWr.
Instytut Geograficzny, Zakład Geogra- fii Regionalnej i Turystyki, Wrocław.
23. Richling A., 1972, Struktura krajobrazowa krainy Wielkich Jezior Mazurskich, Prace i Studia IG UW
z.10, Geografia Fizyczna, z. 4, War- szawa.
24. Studia krajobrazowe jako pod- stawa racjonalnej gospodarki prze- strzennej (red. M. Ruszczycka-Mi- zera), 1995, UWr. Instytut Geogra- ficzny Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki, Wrocław.
25. Studia krajobrazowe jako pod- stawa właściwego gospodarowania przestrzenią (red. A. Zaręba i D. Chy- lińska), 2008, UWr. Instytut Geogra- ficzny, Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki, Wrocław.
26. Szczepankiewicz S., 1953, Roz- wój doliny górnego Bobru u krawędzi lądolodu w Sudetach [w:] „Czasopis- mo Geograficzne”, t. 23/24, Wroc- ław.
27. Szczepankiewicz S., 1958, Pery- glacjalny rozwój stoków Masywu Ślę- ży [w:] „Biul. Perygl.”, nr 6, Łódź.
28. Szczepankiewicz S., 1959, Do- lina Odry między Wrocławiem a Brzegiem Dolnym [w:] „Czasopis- mo Geograficzne”, t. 30.
29. Szczepankiewicz S., 1963, Za- gadnienie wieku moren dennych w Sudetach [w:] „Acta Univ. Wra- tisl.”, nr 9, Prace Inst. Geogr., ser. A, Wrocław.
30. Szczepankiewicz S., 1968, Rzeź- ba doliny Odry na Opolszczyźnie [w:]
„Studia geograficzno-fizyczne z ob- szaru Opolszczyzny”, t. 1, Opole.
31. Szczepankiewicz S., 1970, Cechy niektórych pokryw późno czwarto- rzędowych [w:] „Acta Univ. Wra- tisl.”, nr 124, Studia GeograficzneXIII, Wyd. UWr.
32. Szczepankiewicz S., 1972, Ni- zina Śląska [w:] „Geomorfologia Polski”, t. 2, PWN, Warszawa.
33. Szczepankiewicz S., 1984, Su- dety i Nizina Śląska [w:] „Budowa geologiczna Polski”, t. 1, Stratygrafia cz. 3b, Kenozoik. Czwartorzęd, Wyd.
Geologiczne, Warszawa.
34. Szczepankiewicz S., 1985a, Naturalne i wymuszone zmiany w krajobrazie Niziny Śląskiej [w:]
Materiały Zjazdu Polskiego Tow.
Geogr., Opole.
35. Szczepankiewicz S., 1985b, Ślady mis jeziornych i starorzeczy w interglacjałach śląskich [w:] „Plio- ceńska i eoplejstoceńska sieć rzeczna i związane z nią kompleksy osadów gruboklastycznych w Polsce” (mate- riały konferencyjne), Komitet Badań Czwartorzędu PAN, Wrocław.
36. Szczepankiewicz S., 1989, Zie- mie południowo-zachodniej Polski – morfogeneza i dzieje czwartorzę- dowe, Wyd. UWr., Wrocław.
37. Szczepankiewicz S., Szponar A., 1978, Formy i osady kemowe w Polsce południowo-zachodniej [w:] „Acta Univ. Wratisl.”, nr 340, Prace Inst. Geogr. Seria A, Wroc- ław.
38. Szponar A., 1973, Etapy degla- cjacji w strefie przedgórskiej Sude- tów Środkowych [w:] „Acta Univ.
Wratisl.], nr 220, Studia Geogr., XXI, Wyd. UWr., Wrocław.
39. Szponar A., 1989, Chronostraty- grafia i etapy deglacjacji strefy przed- górskiej Sudetów w okresie stadiału Odry zlodowacenia środkowopol- skiego, Wyd. UWr., Wrocław.
40. Szponar A., 1994, Morfostruktura Przemęckiego Parku Krajobrazowe- go, Biul. Parków Krajobraz., nr 1, s. 56–60.
41. Szponar A., 1998, Wybrane prob- lemy czwartorzędu południowo- zachodniej Polski [w:] „Acta Univ.
Wratisl.”, nr 2083, Studia Geogra- ficzne LXXI, Wyd. UWr., Wrocław.
42. Szponar A., 2000, Osady poza- korytowe Odry powstałe podczas powodzi w 1997 r. [w:] „Przegląd Geologiczny”, vol. 48, nr 2.
43. Szponar A., Szponar A.M., 2008, Geologia i paleografia Wrocławia, Wyd. KGHM Cuprum, Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław.
44. Szponar A., Shuber P., Bilińska E., 2009, Metale ciężkie w glebach i szpilkach świerka w ekotopie re- gla górnego Czarnohory (Karpaty Wschodnie), w druku, PAEK.
45. Walczak W., 1970, Obszar przedsudecki, PWN, Warszawa.
46. Werner Z., 1978, Ocena tury- stycznej wartości dróg samochodo- wych (na przykładzie Sudetów Kłodz- kich), Instytut Turystyki, Oddział we Wrocławiu, Wrocław (mps).
47. Wyrzykowski J., 1985, Studia nad oceną walorów krajobrazo- wych Sudetów dla potrzeb turystyki, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Seria Monografie nr 209, Poznań.
