O. ANDRZEJ HENRYK CICHOWSKI O. F. M. (

O. ANDRZEJ HENRYK CICHOWSKI O. F. M.

(

1892

1936

W polskim p iśm ien n ictw ie teologicznym obserw uje się obecnie w zm ożony ruch zm ierzający do ukazania pełnego dorobku P o la ­ k ów w zakresie nauk teologicznych. W yraża się to w opracow a­

niu b ibliografii i m onografii p oszczególnych d yscyp lin teologicz­

nych, a także biografii i dorobku naukow ego w yb itn iejszych teo ­ logów . U w ażam , że w śród nich nie m oże zabraknąć choćby arty ­ kułu o życiu i tw órczości przedw cześnie zm arłego badacza d ziejów teologii, autora pierw szej sy n tezy historii teologii polskiej, O. A n ­ drzeja H enryka C ichow skiego. To bow iem , co o nim dotychczas napisano, n ie m oże zadow olić, poniew aż są to okolicznościow e n e­

krologi oparte w dużej m ierze na osobistych w spom nieniach autorów i dlatego zaw ierające w ie le błędnych in fo r m a c ji1. Także artykuł w P o ls k im S ło w n ik u B io g ra fic zn y m n ie przedstaw ia p e ł­

nej sy lw e tk i o. C ich o w sk ie g o 2. O pracow anie bow iem sam ego curriculum v itae C ichow skiego nie jest łatw e, gdyż, jak słusznie zauw aża ks. N. Cieszyński, życie jego było „znaczone bolesnym tragizm em ”, który p olegał na ciągłej zm ianie m iejsca pracy. R ze­

czyw iście b y ł on „pracow nikiem tułaczem ” 3.

I. ZYCIE, S T U D IA I P R A C A

O. Andrzej C ichow ski urodził się w m ajątku Skórnice, w po­

w iecie koneckim , w ziem i kieleckiej dnia 21 lipca 1892 r. jako n aj­

m łodszy syn H enryka i T eresy z hr. Ł u b ie ń sk ic h 4. Na chrzcie, 1 N ek ro lo g i n ap isali: fks. A. K i a w e k ] , S. p. O. Andrzej Cichow­

ski, „C ollectan ea T h eo lo g ica ”, R. 1 7 :1 9 3 6 s. 427; O. A. W a s i l k o w ­ s k i ] , S. p. O. Dr Andrzej Cichowski, „ A ten eu m K a p ła ń sk ie ”, t. 3 8 : 1936 s. 399—400; K s. N. C i e s z y ń s k i , U św ie ż y c h m o g ił, „R oczniki K ato­

lic k ie ”, t. 14 : 1937 s. 297— 303.

2 P o lsk i S ło w n ik B io g ra ficzn y , t. 4 1938 s. 27— 28.

3 C i e s z y ń s k i , art. cyt., s. 297, 301.

4 O jciec k s. H en ryk a, H en ry k F ra n cisze k S a le z y p o ch o d ził z L i­

n ow a, w ziem i sa n d o m iersk iej, i ja k o in ż y n ie r m eta lu rg ii b y ł zn an ym d ziałaczem w tej g a łęzi p rzem y w słu n a jp ie r w na sta n o w isk u d yrek tora zak ład ów w K lim k ie w ic z o w ie , a p o tem w e w ła sn y m m ajątk u S k ó rn ice (z°b. Z. K o n o p c z y ń s k i , Cichowski Henryk (1851—1910), P ol. S ło w n . biogr., t. 4 1938 s. 28— 29). O żen ion y z M arią T eresą Ł u b ień sk ą (21 X 1886), córką T om asza i A d e li z Ł em p ick ich , sio strą słu g i B ożego o. B e r -

który m iał m iejsce 9 sierpnia 1892 r. w kościele parafialnym w Fałkow ie, w diecezji sandom ierskiej, otrzym ał im iona H enryk C z e sła w 5. N auki początkow e otrzym ał w dom u rodzinnym . Do pierw szych trzech klas uczęszczał w gim nazjum im. Sztem berga w Petersburgu, a od r. 1906 do filologiczn ego gim nazjum gen. P.

Chrzanow skiego w W arszawie, w którym dnia 24 czerwca 1911 r.

otrzym ał św iad ectw o ukończenia VIII klasy. M aturę państw ow ą rosyjską złożył w gim nazjum im. cara M ikołaja w L ibaw ie w lipcu 1912 r. Na obydw u św iadectw ach w idnieją noty dobre i bardzo dobre z przedm iotów hum anistycznych, a dostateczne z m atem a­

tyczno-przyrodniczych 6. N a początku roku akad. 1912/13 C ichow ski zapisał się na w yd ział praw ny u niw ersytetu w Dorpacie (obecnie Tartu), który jednak opuścił po pierw szym sem e str z e 7, aby jesz­

cze tego sam ego roku przenieść się do W rocław ia na w ydział rol­

ny. Lecz i 7. W rocław ia w yjech ał po w ysłu ch an iu jednego sem estru w e w rześniu 1913 r. i zapisał się jako w o ln y słuchacz na w yk ład y logiki w Instytucie Filozoficznym T ow arzystw a Jezusow ego w Ins- b r u c k u 8. Później w jednym z listó w do ks. prof. J. Fijałka sam Cichowski czas ten określił jako „szukanie drogi życia” 9. W akacje 1914 r. spędził w domu rodzinnym i z chw ilą w ybuchu w ojny św iatow ej w stąp ił do Sem inarium M etropolitalnego św. Jana w W arszawie K antak, pow ołując się na osobiste w spom nienia, tw ierdzi, że decydującą rolę w w yborze stanu duchow nego przez Cichow skiego odegrał jezuita, ks. Marz, opiekun i przyjaciel m ło­

dzieży w e W rocław iu 11.

Sem inarium w arszaw skie C ichow ski ukończył już w grudniu 1917 roku. Tonsury i św ięceń niższych u d zielił mu jeszcze w 1915 narda Ł u b ień sk ieg o red em p to ry sty i ks. prał. Z ygm u n ta Ł u b ień sk iego z W arszaw y ,b ył ojcem kilk orga d zieci, z k tó ry ch n ajstarszym b y ł K a­

zim ierz (1887— 1940), zn an y d ziałacz p o lsk ieg o i m ięd zy n a ro d o w eg o ru ­ chu rob otn iczego (zob. C ich ow sk i K azim ierz, W ielk a E n cyk lop ed ia P o w ­

szech n a, t. 2 1963 s. 539). ,

5 In form acja p roboszcza par. F a łk ó w p rzesian a au torow i artyk u łu . nr ae A rch iw u m P r o w in cji F r a n ciszk a n ó w -R efo rm a tó w _w K rak ow ie (dalej: A PR ), A k ta p erso n a ln e o. A. C ich o w sk ieg o (dalej: A k ta pers.

C -go) Ś w ia d e c tw o u k o ń czen ia zakładu im . C h rzan ow sk iego i orygin ał św ia d ectw a m atu raln ego; W łasnoręcznie n a p isa n e curriculum vita e z 28 V 1927 (dalej: C urric. v ita e). , , .

7 A PR , A k ta pers. C -go, A d n otacja na św ia d ectw ie m aturalnym i za św ia d czen ie w y sta w io n e przez d ziekana w y d zia łu .

8 A PR , A k ta pers. C -g o , Z a św ia d czen ie rek toratu u n iw ersy tet w e W rocław iu i karta w p iso w a In sty tu tu F ilo zo ficzn eg o T ow a rzy stw

Jezu so w eg o w Inn sbrucku . . , , , . »TTH

9 A rch iw u m U n iw e r sy te tu J a g iello ń sk ieg o w K ra k o w ie (dalej. AUJ), sygn. W T II 273 (d oktoraty), lis t C ich ow sk iego do ks. F ija łk a z K zym 5 IV 1925.

10 A PR , A k ta pers. C -go, Curric. v ita e . M artza 11 K a n t a k , art. cyt. s. 27. Z ap ew n e chodzi tu o ks. T eo fila M T. J. z p ro w in cji m ałop olsk iej.

r. arcybp A. K akow ski, w szystk ie zaś św ięcen ia w yższe otrzym ał w ciągu dw u m iesięcy 1917 r.: 4 X I subdiakonat, 9 X II diakonat

^ kapłaństw o, z rąk sufragana bpa K. R uszkiew icza w ko­

ściele św . K rzyża 12. P ierw szą placów ką duszpasterską ks. C ichow ­ skiego była parafia S z y m a n ó w 13. Już jednak na w iosnę 1918 r.

zapisał się na w yd ział teologiczny U n iw ersytetu W arszawskiego, gdzie stu d iow ał tylk o przez sem estr letni, słuchając w yk ład ów księży profesorów: Cz. Sokołow skiego, W. Szczepańskiego, A. S zla­

gow skiego i S. K obyłeckiego; do tego ostatniego uczęszczał także na sem inarium filozoficzne u .

W jesien i 1918 r. C ichow ski opuścił archidiecezję w arszaw ską i w stąp ił do zakonu jezuitów . B yć może, krok ten b y ł tylk o w y ­ pełnieniem postanow ienia pow ziętego jeszcze w e W rocławiu, a któ­

rego nie m ógł zrealizow ać ze w zględu na w ojn ę 15. N ow icjat Ci­

chow ski rozpoczął 6 października 1918 r. w Starej Wsi pod k ie­

runkiem ks. M ichała B arglew skiego 16. D rugi rok now icjatu odbył w K aliszu i w N ow ym Sączu, gdzie też uzupełnił na fak u ltecie zakonnym sw oje w yk ształcen ie filozoficzne, uczęszczając na w y ­ kłady II roku, za rektoratu ks. St. Ciska 17. P ierw sze śluby zakonne złożył 28 października 1920 r. w domu przy ul. K opernika w K ra­

k ow ie na ręce ks. B. W olnika 18. Tu także przez cały rok 1920/21 uzupełniał studia teologiczne 19. W czasie now icjatu i studiów przy­

gotow ał do druku sw oje pierw sze pism a, jak popularny żyw ot św.

Franciszka R egis i artykulik do czasopism a „Sodalis M arianus”.

W szystko w skazuje, że C ichow ski m yślał w zakonie raczej o pracv naukow ej niż adm inistracyjnej i duszpasterskiej 20. Tym czasem

A PR , A k ta pers. C -go, Ś w ia d e c tw a św ięceń . Z okresu stu d iów w sem in ariu m w a rsza w sk im za ch o w a ł się w A PR „R aptularz du­

ch ow n y ’ z. 2, 4 1 5, z a w iera ją cy n otatk i z rek o lek cji, m v ś li i p ostan o­

w ie n ia oraz tłu m a czen ia k siążk i B o ssu eta M o d l i t w a P a ń s k a (rkps w 7-iu zeszytach ), ponadto o p racow an ie liczą ce 65 ss. form atu z e sz y ­ tow eg o n. t. sen su , celu i roli życia zak on n ego (brak k arty ty tu ło w ej

1 k ilk u innych).

s 462 ”^ ac*om o^c* Archidiecezjalne Warszawskie”, R. 7 : 1917 nr 12 A PR , A kta pers. C -go, Ś w ia d e c tw a w sta p ien ia , złożon ych egza­

m in ó w 1 w y stą p ie n ia (21 V III 1918).

' ’ A rch iw u m P ro w in cji M ałop olsk iej T o w a rzy stw a J ezu so w eg o W ■^•r a k o w ie (dalej: A PM P), L iber adm issorum in S o cieta tem , II od

,s‘ 54, N ie śc isle ^ dane o studiach: 4 la ta agronom ii w D orpacie 1 , f “ a w iu > 1 sem estr w A k a d em ii D u ch o w n ej w P etersburgu.

C atalogus P ro v in cia e P o lo n ia e S o cieta tis Jesu. In eu n te an n o 1920.

T arnoviae 1920 s. 23; A PR , A k ta pers. C -g o , C urric. v ita e; A PM P ł-rim a v ota P a tru m et F ratrum ab an n o 1909— 1937, sygn. 1336 III s 14

J £ ? M P ’ P rim a v o ta s. 15; A P R , A kta pers. C -go, Curric. v ita e.

9PM P, L ib er ad m issorum s. 54; P rim a v o ta s. 15.

ino-, S®talogu s P r o v in c ia e P o lo n ia e S. J. In eu n te anno 1921, C racoviae 20s- A PR , A k ta pers. C -go, Curric. v ita e.

„Ó w czesne w a ru n k i jezu itó w p olsk ich w y m a g a ły w y zy sk a n ia

• -Henryka ja k o p racow n ik a a p o sto lsk ieg o , g łó w n ie jak o k o n feren cjo -

decyzją w ładz dnia 15 lipca 1921 r. został przeznaczony do rezy­

dencji św. B arb a ry w K rakow ie i obdarzony obowiązkam i ekonom a domu, kaznodziei, spow iednika, m oderatora oraz opiekuna kilku stow arzyszeń i bractw , bibliotekarza, kronikarza, a także k a te ­ chety służby domowej 21. W tym czasie oprócz norm alnej pracy w domu, w ygłosił szereg rekolekcji: do ss. u rszulanek w K rakow ie, potem do akadem iczek w kaplicy tychże, w Ruszczy i u ss. serca­

nek w e Lwowie dla pań ziem ianek 22.

Po niecałym roku intensyw nej p racy p rzy kościele św. B arb ary dnia 4 m aja 1922 r. Cichowski opuścił K raków i w yjechał do Dzie­

dzic. Niedługo potem , bo już 14 sierpnia, opuścił zakon „na w łasną prośbę” 23. Można więc powiedzieć, że pobyt w Dziedzicach był przeznaczony na załatw ienie form alności zw iązanych z opuszcze­

niem zakonu. Rozpoczął się nowy okres w życiu Cichowskiego.

Inkardynow any do archidiecezji m ohylew skiej przez arcybpa E.

Roppa, co m iało m iejsce 24 sierpnia 1922 r., przez rok pracow ał w kraju , najpraw dopodobniej w W arszaw ie 24.

W jesieni 1923 r. w yjechał z polecenia swego przełożonego do Rzymu celem odbycia studiów specjalistycznych w P apieskim Instytucie W schodnim 23. W instytucie Cichowski studiow ał pełne dw a lata, uzyskując pod koniec pierw szego roku b akalaureat, a z końcem drugiego, jako pierw szy z Polaków , licencjat i dokto­

ra t z zakresu teologii wschodniej na podstaw ie pracy „De S tanislai Socolovii theologi C racoviensis s. XVI relationibus cum O riente C hristiano”, napisanej pod kierunkiem rektora, M. d ’H erbigny’ego T. J. Dyplom doktorski nosi datę 4 lipca 192 5 26.

Kończąc studia w Rzymie, Cichowski m yślał o pracy naukow ej

pienia się, broniąc się przed zbytnim w ylaniem się na zewnątrz", A. W a s i l k o w s k i , art. c yt. s. 399.

21 Catalogus Provinciae Poloniae S. J. Ineunte anno 1922, Craco- viae 1922 s. 17; APMP, Dziennik rezydencji św. Barbary w Krakowie od 1922— 1926, sygn. 853 IV.

22 Tamże.

23 APMP, Dziennik rezyd. św. Barbary (dn. 4 V 1922). „O. Cichowski w yjechał do Dziedzic na stałe, ponieważ było m u tu za ciężko, czuł się przepracowanym, w ięc m iał prosić o w ypoczynek i spokojniejszy dom”.

APMP, Liber admissorum s. 54: „Dimissus in Dziedzice die 14 augusti 1922 ob delictum , ipso petente”. APR, A kta pers. C-go, Curric. vitae:

„W ystąpiłem w lecie 1922 r. na w łasną prośbę dla braku zdrowia z za­

konu i zostałem przyjęty bez zastrzeżeń i na stałe do Archidiecezji Mo­

hylew sk iej”.

24 APR, Akta pers. C-go, Zaświadczenie w ystaw ione przez arcybpa Roppa, 24 VIII 1922.

25 APR, Akta pers. C-go, Curric. vitae.

26 APR, A kta pers. C-go, Tessera seu libellus inscriptionis ad Pon- tificium Institutum Orientale, (indeks), w ystaw iony 30 X 1923; Dyplom podpisany przez rektora M. d'Herbigny T. J.; M aszynopis pracy dy­

plom owej; 7 fascykułów notatek z w ykładów w ysłuchanych w R z y m i e .

w zakresie sw ojej specjalności w którym ś z uniw ersytetów w k ra ­ ju, dlatego naw iązał korespondencyjnie ko n tak t z ks. prof. J. Fi- jałkiem i dziekanem W ydziału Teologicznego U niw ersytetu J a ­ giellońskiego, ks. prof. J. K aczm arczykiem , inform ując się o w a ­ runkach n o stryfikacji rzym skiego d y p lo m u 2?. Po powrocie za­

m ieszkał w K rakow ie i przez cały rok akad. 1925/26 uczęszczał na sem inarium z historii Kościoła w Polsce do ks. J. F ijałka, pisząc równocześnie nową pracę doktorską 28. W październiku 1926 r. zo­

stał pow ołany przez arcybpa Roppa na w ykładow cę do In sty tu tu M isyjnego w Lublinie, w którym nauczał przez dwa la ta p rz e d ­ m iotu określanego m ianem „o rien talisty k a” czyli teologii w schod­

niej, a ponadto historię Kościoła i praw dopodobnie etykę 29. R ów no­

cześnie by ł zatrudniony przez K atolicki U niw ersytet Lubelski:

w r. 1926/27 jako asystent przy k atedrze teologii dogm atycznej porów naw czej, a w następnym — jak o zastępca profesora przy tej katedrze; w ykładał historię teologii w schodniej. W r. 1927/28, po odejściu z K U L-u ks. J. Umińskiego, w ykładał historię Kościoła, biorąc za przedm iot prelekcji teologię polską w XVI w . 30. D oktorat na w ydziale teologicznym U J sfinalizow ał 12 stycznia 1928 r. na podstaw ie pracy: „Księdza S tanisław a Sokołowskiego, teologa króla S tefana B atorego dzieło o znam ionach Kościoła” 31. W L ublinie

27 AUJ, sygn. WT II 273, nr albumu 24, listy Cichowskiego z dn.

5 IV i 11 V 1925.

28 APR, Akta pers. C-go, Curric. vitae; Zbiory PAN w K rakowie, sygn. 4679, Korespondencja ks. J. Fijałka z 1. 1892—1936, t. 2, listy Cichowskiego.

29 APR, Akta pers. C-go, Curric. vitae. W liście arcybpa Roppa do bpa Fulmana z 20 X 1926 czytamy: „Od października ks. dr Cichowski, który w roku zeszłym ukończył Instytut Orientalny w Rzymie, roz­

pocznie w ykłady z orientalistyki; w ykłady te w końcu roku się w y ­ drukuje i będzie można je na rok przyszły m ieć jako podręcznik w S e ­ minarium dla k leryków ”. Archiwum Kurii Diecezjalnej w Lublinie (dalej: AKDL), sygn. IV b nr 64, Akta kościoła św. Jozefata w Lubli­

nie, Rozkład w ykładów w Instytucie z 11 X 1927; APR, Akta pers.

C-go, zachow ały się niektóre konspekty w ykładów .

30 APR, Akta pers. C-go, Curric. vitae; M. R e c h o w i c z , S tu d i u m h is to rii K o ś c io ł a na K U L , „Zeszyty N aukow e KUL” R. 8: 1965 z. 3 s. 21:

Ż. Z i e l i ń s k i , H istoria K ościoła na W y d z ia le T e o lo g ic z n y m K U L (1918—1968), „Roczniki Teologiczno-K anoniczne” t. 15 : 1963 z. 4 s. 9, 16, 35; A. S t a n o w s k i , S p is w y k ł a d o w c ó w 1918—1939, K się g a j u b i l e u ­ s z o w a 50-lecia K a to l ic k i e g o U n i w e r s y t e t u L u b e lsk ie g o , Lublin 1969 s. 106; A. W o j t k o w s k i , K a to l ic k i U n i w e r s y t e t L u b e ls k i 1919—1944, tamże s. 69.

31 Rygorosum z Pism a św. St. i N. Testam entu zdawał 8 X 1927, z teologii moralnej i pastoralnej 10 I 1928. R ecenzentem pracy był ks.

prof. dr Wł. Grzelak. Promocja odbyła się 12 I 1928 — AUJ, sygn.

WT II 275, Elenchus exam inum rigorosorum et promotionum ad gradum in Facultate Theol. Cracovien., k. 193, 195; sygn. WT II 273, A kta oso­

biste Cichowskiego; APR, Akta pers. C-go, Dyplom oryginalny; M aszy­

nopis pracy znajduje się w AUJ (sygn. WT II 274); Zbiory PAN w Krakowie (nr 5506) oraz w APR (Akta pers. C-go).

pracow ał także nad pracą habilitacyjną 32. Tu rów nież został człon­

kiem Polskiego T ow arzystw a H istorycznego 33.

Po śm ierci ks .prof. M. Tarnaw skiego (21 I 1928) Rada W ydziału Teologicznego U n iw ersytetu Jana K azim ierza w e L w ow ie uchw ałą z dnia 5 maja p ow ołała Cichow skiego na zastępcę kierow nika k a ­ tedry historii K ościoła 34. W L ublinie odejście jego przyjęto raczej niechętnie. M iał tu dojeżdżać co dw a tygodnie 35.

We L w ow ie C ichow ski w yk ład ał przez dw a lata, tj. w r. akad.

1928/29 i 1929/30. Z pracy b ył zadowolony:

„ P rofesorow ie u p rzejm i i ży czliw i, słu ch a czy m am sporo, przeszło stu: bo słu ch ają m n ie I i II rok, razem ok. 90, n ad to jeszcze przeszło d ziesiątek k lery k ó w z rozm aitych zakonów . N a p rosem in ariu m p rze­

chodzę z nim i n ajp rostsze zasady m etod yk i i ogrom nie są m i za to w d zięczn i” 3G.

Przez cztery godziny w tygodniu nauczał historii ogólnej K o­

ścioła, w yk ład zaś m onograficzny p ośw ięcił teologii w Polsce w X V w., opierając się na dziele Fijałka o Jakubie z Paradyża 37.

R ów nocześnie kontynuow ał przygotow ania do habilitacji, którą za­

m ierzał przeprow adzić u Fijałka na U n iw ersytecie Jagiellońskim w K rakowie. W tym celu ogłosił drukiem pracę pt. K s. S ta n isła w S ok ołow ski a Kościół Wschodni. S tu d iu m z d z ie jó w teologii w Pol­

sce w w. X V I, L w ów 1929. Podanie o w szczęcie przew odu habilita­

cyjnego złożył w kancelarii W ydziału T eologicznego 11 czerwca 1929 r. 38. Ks. F ijałek cenił C ichow skiego i szczerze sprzyjał jego habilitacji, ale niespodziew anie stanął na przeszkodzie sprzeciw m etropolity krakow skiego arcybpa Adam a Stefana Sapiehy, który

32 Z biory P A N , K oresp on d en cja ks. J. F ija łk a , lis t C ich ow sk iego do F ija łk a z 14 V 1928.

33 S p ra w y T o w a rzy stw a , „K w artaln ik H isto ry cz n y ” R. 42 : 1928 s. 213.

34 A P R .A k ta pers. C -go, list d ziek an a w y d z ia łu do C -g o z 8 V 1928.

35 W liśc ie z 14 V 1928 C ich ow sk i p isa ł do ks. F ijałk a: „Do L ublina m am dojeżdżać co d w a tygod n ie. Już się tu u d ob ru ch ali, żem do A m e­

ry k i n ie p o je c h a ł”. Z biory P A N , K oresp on d en cja F ijałk a. N iezrozu ­ m ia ły je s t n a to m ia st list ks. A. O koło — K u la k a p isa n y do bpa F u l- m ana 15 VI 1928, a w ię c ju ż po p rzejściu C ich o w sk ieg o do L w ow a:

„Ks. M etrop olita k a za ł m i się zapytać W aszą E k scelen cję czy [...] zgo­

dzi się na w p ro w a d zen ie do In sty tu tu w m ie jsc e ks. C ich o w sk ieg o — ks. N iem an cew icza? [...] P o w o d em je s t to, że jed n a k w o le lib y śm y pozbyć się ks. C ich ow sk iego, k tó ry nas sw oją drogą troch ę zaw iód ł. A ni z ks. C.

jeszcze n ie m ó w iłem , ani się p y ta łem ks. N. czy ch ciałb y do L ublina zjech a ć”, A K D L , sygn. IV b nr 64. C ich o w sk i jeszcze 1930 r. eg za m i­

n o w a ł k lery k ó w z teo lo g ii p orów n aw czej w In sty tu cie. K i t e ż 1930 s. 75.

36 Zbiory P A N , K oresp on d en cja F ija łk a , lis t C -go z 1 X II 1928.

37 W y d z i a ł T e o lo g i c z n y U n i w e r s y t e t u J a n a K a z i m i e r z a w e L w o w i a 1918— 1933, L w ó w 1934 s. 97— 98, 137, 150— 151; A PR , A k ta pers. C -go, lis t d ziekana W ydz. T eologiczn ego U J K z 8 V 1928: Z biory P A N , K o ­ resp on d en cja F ija łk a , list C -go z 14 V 1928.

38 A U J, sygn. W T II 56, h ab ilitacje.

okazał się n iep rzejed n a n y 39. C ichow ski w idząc, że nie zdoła u su ­ nąć tej przeszkody, dnia 17 marca 1930 r. zdecydow ał się w ycofać p o d a n ie 40. Taki obrót spraw y b y ł dla niego ogrom nym ciosem , poniew aż w p ew n ym stopniu przekreślał jego dalszą karierę n au ­ kową, na której tak m u zależało. Mimo to nie rozstaw ał się z m y ­ ślą o habilitacji, badając m ożliw ości jej przeprowadzenia w W ar­

szaw ie i W ilnie 41.

A by nie przerwać pracy naukow o-dydaktycznej skorzystał z za­

proszenia bpa Stanisław a O koniew skiego, ordynariusza chełm iń­

skiego i z now ym rokiem akadem ickim 1930/31 rozpoczął w yk ład y historii K ościoła w Sem inarium D uchow nym w P elp lin ie, które dotychczas prow adził ks. prof. dr Tadeusz Glemma, a w tym że roku został pow ołany na katedrę historii K ościoła w P olsce w U n i­

w ersytecie Jagiellońskim opróżnioną przejściem na em eryturę ks.

prof. Fijałka. W P elp lin ie C ichow ski oprócz historii K ościoła w y ­ kładał rów nież patrologię oraz historię sztuki kościelnej, razem 9 godzin tygodniow o. O trzym ał ponadto nom inację na sędziego prosynodalnego. G dy zaś 15 grudnia 1931 r. katedrę historii K o­

ścioła objął w cześniej przew idziany na to stanow isko ks. dr A ntoni Lićdtke, C ichow ski w yjech ał z P elp lin a 42.

W styczniu 1932 r. C ichow ski objął obow iązki kapelana w klasz­

torze bonifratrów w K atow icach, a w krótce potem w C ieszynie.

W W ielkim Poście 1932 r. na życzenie sodalicji m ariańskiej w C ie­

szynie urządził nabożeństw a pasyjne z kazaniami, następnie p rze­

prow adził rekolekcje zam knięte dla pań i panien w klasztorze sióstr borom euszek. Sw oim i kazaniam i ożyw ił nabożeństw a polskie w kościele bonifratrów . Na jednym z zebrań dekanalnych w y g ło sił do księży konferencję ascetyczną na temat: „Krzyż i jego pociechy udziałem kapłana”. Potem przez maj i czerw iec zastępow ał ks. E.

Brzuskę, prefekta w gim nazjum m atem atyczno-przyrodniczym 39 W liśc ie z dn. 22 II 1930 ze L w o w a p isa ł C ich o w sk i do F ijałk a:

„D ziś dopiero zw racam się do K sięd za K an on ik a, gdyż na razie do tego stop n ia b y łem w str z ą śn ię ty w ia d o m o ścią o w str ę tn y m o szczerstw ie, ja k ie g o p a d łem ofiarą, że na n ic zdobyć się n ie m ogłem . [...] W obec n iep rzejed n a n eg o sta n o w isk a ks. M etrop olity K rak ow sk iego n ie p ozo­

sta je m i nic in n ego, jak ty lk o w y c o fa ć podanie o h a b ilita cję, ja k ie w n io słem do K ra k o w sk ieg o W yd ziału T eo lo g iczn eg o ”. Do sp ra w y tej n a w ią zu je jeszcze w liśc ie z 22 X II 1934, pisan ym z n o w icja tu w W ie­

liczce. Z biory P A N , K o resp on d en cja F ijałk a.

40 A U J, sygn. WT II 56, h ab ilitacje.

41 Z biory P A N , K orespond. F ija łk a , lis ty C -go z dnia 16 III, 27 III, 6 IV , 15 V i 12 X II 1930.

42 [F. M a n t h e y ] P e l p l i ń s k i [p seu d .]: S t o lat S e m i n a r i u m D u ­ c h o w n e g o w P e lp lin ie , „M iesięcznik D ie c e z ji C h ełm iń sk iej” R. 4 (86) : 1948 s. 316; R. 5 (87) : 1949 s. 218— 219; „M ies. D iec. C h ełm iń .” R. 73 : 1930 s. 600, 666; Z w i ą z e k Z a k ł a d ó w T e o lo g i c z n y c h w Polsce. P a m i ę t n i k V I Z j a z d u w P oznaniu . K ie lc e 1931 s. 354; In fo rm a cje ks. prof. S. Ś w in k i z P elp lin a z 15 II 1971 r.

w Cieszynie. S tąd w lipcu 1932 r. w ziął udział w zjeżdzie wele- hradzkim w Czechosłowacji 43.

W jesieni 1932 r. Cichowski w rócił do L ublina i p rzy jął obo­

w iązki w ikariusza p arafii przy katedrze św. Jana, z myślą, iż z c z a ­ sem uda m u się uzyskać e tat w uniw ersytecie lub sem inarium d u ­ chow nym 44. P racu jąc w duszpasterstw ie, na prośbę re k to ra K UL-u A. Szym ańskiego napisał obszerny a rty k u ł pt. „Les sciences sacrees en Pologne”, k tó ry zam ów iła redakcja

45. O statecznie po dwóch latach p racy duszpasterskiej, nie widząc możliwości w ykładów na K U L-u i w sem inarium , ks.

Cichowski pom yślał ponow nie o zakonie. W tym celu napisał list do generała jezuitów , o. Wł. Ledóchowskiego, ale spotkał się ze zdecydowaną o d m o w ą46. Wówczas naw iązał k ontakt z p row incja­

łem reform atów , o. A natolem P ytlikiem , któ ry obiecał mu p rzy ­ jęcie do zakomt. Form alności w kongregacjach rzym skich w re k o r­

dow ym iście tem pie, bo od końca w rześnia do połowy listopada, załatw ił m u o. B eniam in Ryziński, p ro k u ra to r generalny zakonu i członek prow incji, do której w stę p o w a ł47. Dnia 13 lipca 1934 r.

otrzym ał zw olnienie z obowiązków w ikariusza w L u b lin ie 48 i we w rześniu zam ieszkał już w klasztorze reform atów w Wieliczce. No­

w icjat rozpoczął 22 listopada tegoż roku, przyjm ując hab it fra n ­

43 Jurysdykcję ustną w K atowicach otrzymał 15 I 1932 (informacja Kurii Diecezjalnej w K atowicach z 22 III 1971, przesłana autorowi arty­

k u łu ); „Gwiazdka Cieszyńska” R. 85 : 1932 nr 13 s. 3. nr 48 s. 3, nr 50 s. 3, nr 52 s. 3; „Wiadomości D iecezjalne” [Katowice] R. 7 : 1932 s. 286;

Acta VI Conventus V elehradensis, Olomucii 1933 s. 301.

44 AKDL, sygn. II b nr 47, Akta osobiste ks, H. Cichowskiego, no­

m inacja z 6 X I 1932 podpisana przez bpa Fulmana.

45 A. C i c h o w s k i , O historii nau k te o l o g ic z n y c h w Polsce,

„Collect. Theol.” R. ]7 : 1936 s. 396; APR Akta pers. C-go, listy rektora A. Szym ańskiego; Zbiory PAN, Korespondencja Fijałka, list C-go z 22 X II 1934.

46 W liście z 21 IV 1934 o. Ledóchowski pisał: „Rozważywszy w szystko przed Panem Bogiem w idzę, iż nie ma najm niejszej w ątp li­

wości, że nie jest w olą Bożą, żeby Ksiądz Profesor w stąpił po raz drugi do naszego Towarzystwa, gdyż nerw ow e usposobienie byłoby przeszkodą w życiu naszym. Cc się tyczy w stąpienia do innego jakiegoś zakonu, nie mogę w tym w zględzie w ydaw ać sądu”. APR, Akta pers. C-go.

47 Dnia 26 IX 1934 o. Ryziński pisał: „Tyle mogę powiedzieć, że lepiej będzie powtórzyć prośbę i w nieść ją przez o. Prow incjała do naszej Prokury. W tedy łatw o mi będzie całą sprawę popchnąć naprzód.

Obecnie z powodu w czasów jeszcze w akacyjnych nie bardzo ruszają się po kongregacjach. Przypuszczam, że życzeniem jest Czcigodnego K się­

dza, by sprawę prędzej doprowadzić do skutku. To zrozumiałe, że nie da się jednak nic zrobić, gdy inicjatyw ę będzie m iała w rękach tylko nuncjatura w W arszaw ie”. APR, A kta pers. C-go. Tamże listy ks.

W. M eysztowicza z 23 i 29 IX 1934.

48 AKDL, sygn. Ud nr 47, Akta pers. C-go; „Wiadomości D iecezjal­

ne Lubelskie” R. 16 : 1934 s. 253.

ciszkański z rą k prow incjała o. A natola P y tlik a i im ię zakonne A ndrzej 49. Nieco wcześniej, bo 16 w rześnia do now icjatu re fo r­

m atów w stąpił ks. Ludw ik W asilkowski, profesor sem inarium we W łocławku, jako o. A leksander 50.

Reform aci przyjęli Cichowskiego i W asilkowskiego z otw artym i rękam i, gdyż po reorganizacji studium teologii potrzebow ali k w a­

lifikow anych profesorów. Poniew aż studium zostało przeniesione z K rakow a do Wieliczki, dlatego, chcąc w ykorzystać nowe siły, za dyspensą papieską zorganizow ali dla Cichowskiego i W asilkow ­ skiego now icjat w klasztorze w ielickim (inni now icjusze od r. 1934 odbyw ali ro k próby w Pilicy). M agistrem ta k niezw ykłych now i­

cjuszów został g w ardian klasztoru, o. W alenty S tarm ach (1867—

1948) 51. W edług relacji świadków, Cichowski brał pilnie udział we w szystkich ćw iczeniach now icjackich, do których należał m. in.

udział w chórow ym odm aw ianiu brew iarza. Ponadto w ykładał klerykom historię Kościoła, historię sztuki kościelnej i hom iletykę, a czynił to żywo i interesująco. C hętnie robił dygresje na tem aty teologii w schodniej. K orespondencja z tego okresu świadczy o w iel­

kim zadowoleniu, że nareszcie znalazł przy stań życiową i możliwość dalszej p racy naukow ej.

Po odbyciu now icjatu i złożeniu ślubów zakonnych czasowych dnia 23 listopada 1935 r., o. A ndrzej dalej nauczał kleryków wyżej w ym ienionych przedm iotów , głosił kazania w kościele klasztornym i organizow ał n a nowo w ra sztat swojej pracy naukow ej 52. Zaczął ponow nie pow ażnie myśleć o habilitacji, w tym celu koresponden­

cyjnie naw iązał k ontakt z ks. prof. Cz. Falkow skim z W ilna, który ustosunkow ał się do spraw y bardzo rzeczowo i przychylnie. W y­

m ienili naw et zdania na tem at przyszłej pracy h a b ilita c y jn e jS3.

Brano też pod uw agę możliwość p racy Cichowskiego w P apieskim

tów) s. 226.

50 Tamże s. 208. Po upływ ie ślubów czasowych o. W asilkowski prze­

szedł do Filipinów w Gostyniu. Zmarł w 1943 r. w Studziannie.

51 Archiwum Klasztoru Franciszkanów-Reform atów w Wieliczce:

Archivi conventus V ielicensis Fratrum Minorum Reformatorum ad S. P. n. Franciscum Stigm atisatum liber secundus, s. 137.

52 APR, K sięga personalna prow incji s. 226; „Posłaniec Sw. A nto­

niego Padew skiego” R. 23 : 1935 s. 352—353. Cichowski aktowi złożenia ślubów nadał p ew ien rozgłos; zaw iadom ił m. in. w ielu biskupów i przy­

jaciół, od których otrzymał życzenia i gratulacje. APR, Akta pers. C-go;

Informacje udzielone autorowi artykułu przez rektora studium w W ie­

liczce, o. W. Reczyńskiego oraz w ychow anków: o. A. Jońca i o. W. Mi- ziniaka; Zbiory PAN, Korespondencja Fijałka.

53 Falkow ski zaproponował opracowanie m onografii poświęconej o. Florianowi Jaroszewiczowi, autorowi Matki Świętych, ale Cichow - skiemu tem at ten nie odpowiadał; z kolei proponował opracowanie działalności M aksyma Greka, albo M łodzianowskiego, Sm igleckiego lub Drużbickiego, na co otrzymał przyzwolenie. APR, Akta pers. C-go, Listy Falkowskiego z 23 X I, 15 XII 1935 i 17 I 1936.

U niw ersytecie A ntonianum w Rzymie. Tym czasem w ypadki poto­

czyły się zupełnie inaczej, p rzekreślając w szystkie plany. Z asypy­

w any zaproszeniam i z rekolekcjam i, w czasie ferii św iątecznych, w styczniu 1936 r. w ygłosił je b o n ifratro m w K atow icach, pod koniec m arca w ychow ankom gim nazjum n azaretan ek w R a b c e 54.

W dniach 15—17 kw ietnia wziął udział w zjeździe Zw iązku Z a­

kładów Teologicznych w Częstochowie, gdzie w ygłosił „ustny re fe­

r a t” na tem at „Przygotow anie kleryków do daw ania rekolekcji”.

Sekcja historii w y b ra ła Cichowskiego zastępcą przewodniczącego 55.

Po zjeździe odwiedził rodzinę w N aw rze na Pom orzu, skąd pow rócił ok. 26 kw ietnia. Źle się czując, pojechał na bad an ia do szpitala bonifratrów w K rakow ie, skąd już nie w rócił. U m arł na skrzep w lewej nodze dnia 4 m aja 1936 ro k u 56. O brzędy pogrzebowe od­

były się w kościele klasztornym p rzy ul. R eform ackiej w K rak o ­ wie dnia 6 i 7 m aja, w których udział w zięła m atka, najbliższa rodzina i rodzina zakonna oraz ok. 180 księży i zakonników . P o ­ chow any został w grobow cu zakonnym na cm entarzu Rakow ickim w K rakow ie 57.

Ten zw ięzły i może nieco schem atyczny życiorys rzuca jasne św iatło na osiągnięcia naukow e Cichowskiego. K u ltu ra i znajom ość języków w yniesiona już z dom u rodzinnego, studia w w ielu ośrod­

kach w k ra ju i za granicą daw ały m u duże możliwości, ale ciągłe zm iany m iejsca i zakładów , b ra k stabilizacji w życiu, co w nikało może z jego charak teru , oraz przedw czesna śm ierć nie pozwoliły m u w pełni dać się poznać na polu naukow ym . Cichowski naukow o w ścisłym znaczeniu pracow ał niew iele ponad 10 lat, a mimo to bibliografia jego pism liczy 43 pozycje, k tó re zasługują na osobne omówienie 58.

II. OSIĄGNIĘCIA NAUKOWE

Z ainteresow ania badaw cze Cichowskiego rozw inęły się zasadni­

czo w dw u kierunkach. Zgodnie z otrzym anym przygotow aniem zajm ow ał się p roblem atyką teologiczną W schodu praw osław nego w ujęciu historycznym i praktycznym oraz b ad a ł zagadnienia z za­

kresu teologii polskiej. W tych dw u zasadniczych kierunkach prze­

54 APR, A kta pers. C-go.

55 Z w i ą z e k Z a k ł a d ó w T eo lo g iczn ych w Polsce. P a m i ę tn i k V III Z j a z ­ d u w C z ę s t o c h o w i e , Kraków 1937 s. 10, 27, 222, 230.

56 APR, Kronika klasztoru Br. Mn. OO. Reform atów św. Kazim ie­

rza w K rakowie, t. 3 s. 34; Akta pers. C-go, klepsydra ścienna; „Głos Narodu” R. 43 : 1936 s. 2 (z 5 V 1936).

57 APR, Kronika klasztoru w K rakowie, t. 3 s. 34. Na tablicy v umieszczonej na grobowcu w r. 1966 kam ieniarz m ylnie w yku ł nazwi­

sko: Cichocki.

58 Por. bibliografię pism Cichowskiego na końcu artykułu.

jaw iały się jego zainteresow ania w stosunkow o licznych opracow a­

niach i odczytach naukow ych oraz popularno-naukow ych. A rty ­ kuły na inne tem aty, jakie napisał, pow stały raczej przygodnie.

P ro b lem aty k a teologii W schodu pojaw iła się dość wcześnie w pism ach Cichowskiego. Już w r. 1923 napisał popularny a rty k u ł

„O bowiązek względem m isji” 59, gdzie uzasadniał potrzebę pracy w szystkich w iernych na rzecz zjednoczenia chrześcijan. N astępne arty k u ły na ten tem at pochodzą z r. 1927. Są to: „Początki odszcze- pieństw a w schodniego” 80 oraz „O stliche und w estliche Religio- s ita t” 61. W pierw szym z nich au to r stw ierdza najpierw , że pomimo panującej w zajem nej nieznajom ości i niechęci, po obu stronach jest głęboko zakorzeniona świadomość istniejącej kiedyś jedności, czego przejaw em są ustaw icznie podejm ow ane próby pojednania.

Jeśli zaś chodzi o przyczyny rozłam u, to Cichowski z góry zak ła­

da, że nie jest to dzieło jednostek. Nie są nim i także tylko p rz y ­ czyny czysto zew nętrzne, ja k np. przeniesienie stolicy im perium do K onstantynopola, czy też głośny kanon 28 soboru chalcedoń- skiego. Jego zdaniem na rozłam chrześcijaństw a złożyło się w iele różnorodnych przyczyn, zwłaszcza m ało doceniane przyczyny n a ­ tu ry psychologicznej, jak w ykształcenie się odmiennego ty p u re li­

gijności na W schodzie i na Zachodzie, co w ypływ a z odm iennej psychiki ludzi Wschodu i Zachodu. Nie można jed n ak ty ch różnic wyolbrzym iać, ja k to czynią autorzy z kręgu słow ianofilów i d la ­ tego Cichowski nie zgadza się

tym i, którzy głoszą ideę w zajem ­ nego uzupełnienia. Zachód katolicki „żadnego uzupełnienia nie p o trzeb u je”. N astępną przyczynę podziału w idzi nasz au to r w spo­

rach dogm atycznych, jakie pow stały z chw ilą pojaw ienia się łaciń ­ skiej lite ra tu ry teologicznej. Istotną przyczyną zaistnienia podziału był dalej b ra k na Wschodzie system atycznego i bardziej szczegóło­

wego ujęcia nauki o Kościele. W reszcie ostatnią przyczyną schizmy było przyzw yczajenie szerokich m as do m iejscowych obrzędów i nietolerancja dla różnic dyscyplinarnych i liturgicznych. P rzy tym w szystkim należy rów nież pam iętać o nacjonalistycznych uprzedzeniach i niechęciach G reków wobec łacinników , potęgow a­

nych przez zatargi polityczne.

W a rty k u le „Ostliche und w estliche R eligiositat” Cichowski polem izuje z niektórym i tezam i zaw artym i w m em oriale w sp ra ­ wie organizacji Kościoła słow iańsko-katolickiego w Polsce, któ ry złożył w r. 1926 archim an d ry ta F. Morozow na ręce arcybpa R.

Jałbrzykow skiego, m etropolity w ileń sk ieg o 62. Morozow zasadniczą przeszkodę zjednoczenia Kościołów w idział m. in. w tym , że Zachód

59 „Jutrzenka” R. 1 : 1923 z. 2 s. 1—3.

60 „Prz. Pow sz.” t. 174 (1927) s. 303—313.

61 „Schónere Zukunft” (Wien) R. 3 : 1927 s. 77—80.

62 Por. „Aten. kapł.” t. 18 (1926) s. 505—520.

nie uznaw ał k u ltu ry W schodu za rów norzędną i stale dążył do zwyciężenia iej na rzecz powszechności k u ltu ry zachodniej. Ci­

chowski w odpowiedzi pow tarza znaną już nam tezę, że Zachód nie potrzebuje dow artościow ania w kulturze wschodniej. W d al­

szym ciągu a rty k u łu Cichowski zarzuca Morozowi, że jakoby główne powody rozejścia się Kościołów u p atry w ał w przyczynach politycznych i am bicjach jednostek, a nie doceniał przyczyn w e­

w nętrznych, ja k np. różnorodność całego życia religijnego w tych dw u św iatach chrześcijańskich. Poglądy Cichowskiego, zwłaszcza tw ierdzenie, że Zachód nie potrzebuje dow artościow ania, nie spot­

kały się z aprobatą redakcji tygodnika, k tó ra uznała za stosowne w zakończeniu przytoczyć wypowiedź anonim owego teologa z „Rhein-M ain. V olkszeitung”.

Do treści powyższych artykułów naw iązuje refera t wygłoszony na zjeździe teologów dla spraw wschodnich, któ ry m iał miejsce w 1929 r. w P radze 63. W śród przyczyn oderw ania się od jedności z Kościołem pow szechnym Wschodu chrześcijańskiego na p ierw ­ szym m iejscu znajdują się przyczyny n a tu ry w ew nętrznej. Już niem al od zarania chrześcijaństw a u jaw niły się dw a odrębne spo­

soby ujm ow ania i przedstaw iania praw d w iary, w rezultacie czego w ytw orzyły się dw ie szkoły: antiocheńska, kierująca się zasadam i ścisłego m yśienia, i aleksandryjska, bazująca n a filozofii neopla- tońskiej. Za tą ostatnią szkołą poszła teologia wschodnia. P rąd y neoplatońskie są po dziś dzień podłożem m yśli chrześcinjańskiej Wschodu, jej ascezy, ja k też teologicznego uzasadniania dogmatów, chociaż nie m ożna zaprzeczyć istnienia tam i innych prądów filo­

zoficznych. Wschód nie ma praw ie w cale teologii spekulatyw nej, nie zdołał także stw orzyć syntezy całokształtu objaw ionych praw d Bożych. P odręczniki teologii dogm atycznej pow stały na Wschodzie dopiero w X IX w ieku. Co więc należy czynić w praktyce? Skoro Zachód nie może odstąpić od scholastycznego sposobu myślenia, a W schodu nie należy odryw ać od jego w łasnych tradycji, do których jest ta k mocno przyw iązany, to m usi się znaleźć inny sposób prow adzący do porozumienia. Cichowski zaleca zbadać, czy nie istn iały na W schodzie prąd y umysłowe, k tó re byłyby dla kato ­ lików zachodnich bliższe od teorii neoplatońskich. Czyli można po­

wiedzieć, że Cichowski zaleca pow rót do źródeł. B raci zaś z Kościo­

łów w schodnich każe zachęcać i usilnie wzywać, aby powrócili do swoich w łasnych trad y cji i nie lękali się studium scholastyki.

Nad przyczynam i trw a n ia rozłam u w Kościele Cichowski zasta­

naw iał się jeszcze w doskonale udokum entow anym referacie pt.

„Przyczyny niepow odzeń p racy unijnej w w iekach X III, XIV i XV

Acta Conventus Pragensis pro Studiis Orientalibus a. 1929, Olomuci 1930 s- 35—95; Równocześnie referat ukazał się w „Przeglądzie Powszech­

nym ” t. 185 (1930) s. 206—218.

(Unia lugduńska i florencka)”, wygłoszonym na konferencji k a­

płańskiej w P iń s k u 64. Po szczegółowej analizie autor dochodzi do wniosku, że w szystkie te próby zjednoczenia udać się nie mogły, bo zawsze względy polityczne przew ażały nad religijnym i i ideo­

wymi.

Stojąc na stanow isku, że zjednoczenie może się dokonać między innym i także przez wzajem ne poznanie, Cichowski dom agał się uw zględnienia filozofii religijnej i teologii praw osław nej w w y­

kładach w sem inariach katolickich. W yrazem tego jest re fe ra t wygłoszony do uczestników Zjazdu Związku Zakładów Teologicz­

nych w Polsce, któ ry odbył się w Łodzi w r. 1929 65. W referacie tym zwrócił uwagę, że podręczniki teologii używ ane w sem ina­

riach naszych uw zględniają spory z protestantam i, a nic praw ie nie mówią o teologii wschodniej. Dzieje się tak dlatego, że podręcz­

niki te pisane są przez teologów zachodnich, którym bliższe są problem y protestantyzm u niż praw osław ia. Polscy teologowie są szczególnie predestynow ani do tego, by się zająć zagadnieniam i teologii wschodniej. Następnie referent w ysunął szczegółowy p ro ­ gram, któ ry w inien być uwzględniony w w ykładach apologetyki i dogm atyki w sem inariach polskich, jeśli chodzi o filozofię re li­

gijną i teologię Kościoła wschodniego. P ostulaty te spotkały się z przychylnym przyjęciem ze strony uczestników zjazdu.

Cichowski, będąc w iernym głoszonej zasadzie w zajem nego po­

znaw ania się, inform ow ał o stanie badań nad problem am i teologii wschodniej. Uczynił to w niew ielkim arty k u le „Stan orientalistyki chrześcijańskiej w Kościele katolickim ” 66 z radością odnotowuje fakt, że pod w pływ em zachodzących zm ian i nauki papieży znika uprzyw ilejow anie obrządku rzymskiego na rzecz rów noupraw nie­

nia w szystkich obrządków. Na polu teoretycznego przygotow ania zjednoczenia dużo zrobiono w ostatnim czasie, ale w iele jeszcze pozostaje do w ykonania. Należy przede wszystkim, zdaniem Ci­

chowskiego, opracować podstaw y myśli religijnej i historię prądów religijnych n a Wschodzie. W Polsce należałoby się zająć dziejami sporów i polem ik zw iązanych z unią brzeską, gdyż historycy świeccy nie mogą należycie tego wykonać z braku teologicznego przygotow ania. Za mało też znam y życie Kościołów tak schizma- tyckich, jak też unickich.

Cichowski nie tylko w skazyw ał kierunki i program y badań, ale także coś niecoś sam w tym zakresie uczynił. Zajął się bowiem dziejami pierw szych soborów powszechnych, którym poświęcił trzy artykuły: jeden soborowi nicejskiem u pt. „Jubileusz pierwszego soboru powszechnego” 67, który jest dotychczas najlepszą pozycją

64 P a m ię tn ik I K o n feren cji K a p ła ń s k i e j w sp r a w ie unii kościelnej w Pińsku. Pińsk 1931 s. 73—84.

65 P a m ię tn ik V Z ja z d u w Ł o d zi 1929 r. K ielce 1929 s. 166— 171.

66 „Ruch Teologiczny” R. 1 : 1929 nr 2 s. 19—22.

w literaturze polskiej na ten tem at 6S, i dwa soborowi efeskiem u:

„N estorianizm i sobór e f e s k f ’ 69 oraz „Prym at papieski na soborze efe sk im ” 70. Mimo w szystko prace te mają bardziej charakter in ­ form acyjny niż badaw czy. Zajął się także praw osław ną teologią rosyjską X V I stulecia, m ianow icie zw rócił u w agę na pism a teologa m oskiew skiego, M aksym a H agioryty zw anego Grekiem , który w dziejach C erkw i rosyjskiej odegrał w yb itn ą rolę, a na Zachodzie jest mało znany. N iestety zam ierzonej pracy C ichow ski nie dopro­

w adził do końca, ogłosił jedynie na ten tem at streszczenie re fe­

ratu, który w y g ło sił na I Zjeździe P olskiego T ow arzystw a T eolo­

gicznego w e L w ow ie 71.

W ścisłym zw iązku z dziejam i teologii praw osław nej pozostaje praca pośw ięcona dziełu polskiego teologa z X V I w ieku, Censura orientalis Ecclesiae, którą C ichow ski zatytułow ał: „Ks. S tanisław Sokołow ski a K ościół W schodni” 72. Sokołow ski w sw ym dziele za­

ją ł się odpow iedzią patriarchy K onstantynopola, Jerem iasza II, jaką ten dał protestanckim teologom z Tybingi, zabiegającym u niego o uznanie dla sw ej nauki. Zasługą Sokołow skiego zostanie to, że tę odpow iedź w ydobył, przełożył na język łaciński, opatrzył sw oim kom entarzem i ogłosił drukiem, dając tym sam ym k atoli­

kom m ocną broń przeciw protestantom . C ichow ski z kolei, jako historyk teologii, w ziął za przedm iot sw ego studium adnotacje Sokołow skiego do tych w ypow iedzi patriarchy, które nie b yły zgodne z nauką katolicką. I tak w rozdziałach I i II zajm uje się genezą i opisem „Cenzury”, w rozdziale zaś III poddaje szczegó­

łow ej analizie uw agi Sokołow skiego na tem at dziejów schizm}' w schodniej, znaczenia 7 pierw szych soborów , na tem at sym bolu nicejskiego i pochodzenia Ducha Św iętego, sakram entów chrztu, bierzm ow ania i E ucharystii, prym atu papieża, czci św iętych i w resz­

cie na tem at „nadużyć jakie się dzieją w K ościele katolickim ”.

Rozdział zaś IV zaw iera zarys dziejów polem ik, które pow stały na skutek ukazania się „Cenzury”. K rytyka przychylnie przyjęła studium C ichow skiego, uznając je „za pożyteczny przyczynek, który zm ierza do w yjaśn ien ia pew nego szczupłego w praw dzie odcinka stosunków w yzn an iow ych w Polsce w przededniu przygotow ań do unii brzeskiej”. Zarzucono mu jednak p ew n e niedociągnięcia m e­

todyczne 73.

67 „Prz. P o w sz.” t. 167 (1925) s. 46— 62.

68 Por. A. B o b e r , A n to lo g ia p a t r y s t y c z n a , K raków 1965 s. 102.

69 „Prz. p o w sz.” t. 190 (1931) s. 155— 172.

70 P a m i ę t n i k II K o n f e r e n c j i K a p ł a ń s k i e j w P iń s k u , P iń sk 1931 s. 138— 147.

71 N asza m y ś l teologiczn a, L w ó w 1930 t. I s. 181— 182.

72 L w ó w 1929 s. 176; J e st to w ła ś c iw ie przełożona na' język polski i u d osk on alon a praca d oktorska z R zym u.

73 Por. rec. E. B u r s c h e, „R eform acja w P o lsc e ” R. 7— 8 : 1935/6 s. 404— 405.

37. O. A ndrzej H en ryk C ich o w sk i O. F. M. (w środku) w otoczen iu S łu g i B ożego B rata A lo jzeg o K osib y (z praw ej)

i B rata Jack a K rauzego (z lew ej)

Z innych prac Cichowskiego, poświęconych historii teologii pol­

skiej, na pierw szym m iejscu należy w ym ienić obszerny a rty k u ł pt. „Les sciences sacrees en Pologne” 74, który jest pierw szą i udaną próbą syntezy dziejów nauk teologicznych w P o lsc e 75. W artość tej p racy podnosi fakt, że ukazała się w znanym na cały św iat dziele encyklopedycznym , jakim jest

Chociaż ma ona c h a rak ter inform acyjny i nie jest w olna od w ielu braków i niedociągnięć, z czego zdaw ał sobie spraw ę sam autor, to jed n ak daje w ystarczająco jasny pogląd czytelnikow i zagranicznem u na rozwój teologii polskiej. P rzy jej ocenie należy pam iętać, że była to pierw sza tego ty p u p raca na terenie polskim i pow stała w w aru n k ach bardzo niesprzyjających pracy nauko­

wej 76. W pew nym sensie jej uzupełnieniem jest a rty k u ł „O historii nauk teologicznych w Polsce”, k tó ry ukazał się już po śm ierci a u to r a 77. W arty k u le tym Cichowski stara się odpowiedzieć na dwa zasadnicze pytania, m ianowicie, czy można już określić ogólny c h a ra k te r dziejów teologii polskiej i co nauka polska ma do zro­

bienia w tej gałęzi wiedzy?

Do tych prac należy dodać w yczerpujący a rty k u ł o S tanisław ie O rzechow skim zamieszczony w

ąu e

78 i a rty k u ły napisane dla

a poświęcone dwom pisarzom ascetycznym z zakonu reform atów : K lem ensow i Bolesławiuszowi (f 1689) i Danielowi B ryknerow i (1633—1706) oraz jednem u z organizatorów reform atów polskich, B enedyktow i B ułakow skiem u (1585—1649).

Oprócz tych arty k u łó w o charak terze inform acyjnym , Cichowski posiada w swoim dorobku jeszcze kilka przyczynków do historii teologii w Polsce. Na pierw szym m iejscu należy wym ienić obszer­

ny a rty k u ł „O polem ice kard y n ała Hozjusza z reform atorem Janem Ł askim ” 79, któ ry by ł przedstaw iony na posiedzeniu lubelskiego oddziału Polskiego T ow arzystw a Historycznego. W swojej treści dotyczy on sporów Hozjusza z Jan em Łaskim na tem at: „gdzie się zaw iera praw dziw e słowo czyli nau k a Boża”. K ry ty k a przyjęła go

74 A rtykuł stanow i drugą część hasła: Pologne w D ictionnaire de theologie catholiąue T. 11/2 kol. 2470—2515. Ks. A. Szym ański zabiegał, aby ta praca ukazała się w jęz. polskim w w ydaw nictw ie KUL, a ks.

J. Fijałek m yśl tę aprobował. Z powodu śmierci autora artykuł został w rękopisie.

76 A. K I a w e k , Z a r y s d z i e j ó w teologii k a to l ic k i e j w Polsce, Kra­

ków 1948, s. 5; M. R e c h o w i c z , P o ls k a m y ś l te ologiczna w śr e d n io ­ w ie c z u . K sięga tysiąclecia katolicyzm u w Polsce, Lublin 1969, t. I s. 220;

W a s i l k o w s k i , art. cyt., s. 400.

76 Zbiory PAN, Korespondencja Fijałka, list C-go z 22 XII 1934.

77 Por. A. C i c h o w s k i , O histo rii nau k teo logicznych w Polsce,

„Collect. theol.” R. 17 : 1936 s. 396.

78 Dictionnaire de theologie catholiąue T. 11/2:1932 kol. 1624— 1627.

79 „Przegląd Teologiczny” R. 9 : 1928 s. 97—111, 253—268.

21 — Nasza Przeszłość t. 36

pozytyw nie z tej racji, że „poruszył spraw ę stosunku w zajem nego dwóch postaci, które w różnych w praw dzie obozach w ybitną ode­

grały role w dobie reform acji w Polsce i nie tylko w Polsce”, ale równocześnie zarzuciła b ra k zgłębienia w yw odów Łaskiego i nie­

słuszne osądzenie go jako bezwzględnego fanatyka, słowem n ie­

docenianie znaczenia postaci re fo rm a to ra 80. Ponadto E. B ursche stw ierdził, że a u to r nie w yczerpał zagadnienia o słowie Bożym w polem ice m iędzy Hozujszem i Ł askim z pow odu niejasnego po­

staw ienia spraw y 81.

W swoim zakresie w artościow y jest a rty k u ł pt. „Nieznane dzieło polem iczne jezuickie z XVII w ieku” 82, w którym Cichowski uza­

sadnia, że autorem tra k ta tu polemicznego przeciw protestantom , pochodzącego ze zbiorów Załuskich, który po rew indykacji z P e ­ tersb u rg a znajduje się w bibliotece UW, przypisyw anego p ierw o t­

nie Hozjuszowi, później zaś nieznanem u jezuicie z XVII w., w rz e­

czywistości jest niem iecki jezuita pracujący na teren ie Polski, K a ­ rol K reitzen.

Nie m ożna tu pom inąć p racy doktorskiej Cichowskiego pozosta­

jącej w rękopisie, której ty tu ł brzm i: „K siędza S tanisław a Soko­

łowskiego teologa króla S tefana B atorego dzieło o znam ionach Kościoła” 83. W rozdziale

tej p racy au to r om aw ia naukę teolo­

gów o znam ionach Kościoła od czasów patrystycznych aż do so­

boru w atykańskiego I, w rozdziale II naukę teologów polskich piszących przed Sokołowskim, w III zaś rozdziale poddaje analizie naukę samego Sokołowskiego na ten tem at, mówi o jej w artości teologicznej i w pływ ie na czasy późniejsze.

W śród w ielu innych problem ów Cichowskiego nurtow ało także zagadnienie życia wspólnego k leru diecezjalnego, czego w yrazem jest piękny a rty k u ł pt. „Św. A ugustyn jako teo re ty k ascezy za­

konnej” 84. Św. A ugustyn, będąc zw olennikiem życia wspólnego k leru świeckiego, propagow ał dobrow olne ubóstw o takich w spól­

not na wzór m nichów w schodnich i tym sam ym zapoczątkował w Kościele now ą form ę życia kleru. W cześniejsze próby życia w spólnego k leru nie m iały bow iem naw et w spólnoty dóbr. W ten sposób z czasem pojaw ił się w Kościele, obok

czyli kongregacje kanoników regularnych. Św.

A ugustyn nie zostaw ił jed n ak reguły zakonnej w ścisłym znacze-

81 Tamże.

82 „Prz. powsz.” T. 179 (1928) s. 313—320.

83 Kraków 1927 ss. 102. Na skutek braku inform acji ten tem at pod­

jęto jeszcze dwukrotnie po II w ojnie św iatow ej: ks. i'. B r a c h a , N a u k a S t a n i s ł a w a S o k o ło w s k i e g o o z n a m io n a c h p r a w d z i w e g o Kościo ła,

„Nasza Przeszłość” t. 2 : 1947 s. 103— 134, a w r. 1960 był p r z e d m i o t e m

pracy licencjackiej ks. W. Bobowskiego na W ydziale Teologicznym KUL.

84 „Prz. teol.” R. 11 : 1930 z. 4 s. 500—523.

niu, a to, co się zw ykło nazyw ać regułą św. A ugustyna, w rzeczy­

wistości je st częścią jednego z dw u listów (list 211) napisanych do zgrom adzeń żeńskich. Nie odegrał on także większej roli jako teo rety k ascezy zakonnej.

Cichowski pozostaw ił też pew ne przyczynki z dziedziny hagio­

grafii. Jako now icjusz jezuicki przysw oił polskiej hagiografii po­

stać św. F ranciszka Regis (1597—1640), m isjonarza ludowego z T o­

w arzystw a Jezusowego, kanonizow anego przez K lem ensa X II w r.

1736. Życiorys ten jest jego debiutem p isa rsk im 83. Ponadto za­

mieścił w „Ruchu Słow iańskim ” a rty k u ł poświęcony postaci św.

W acław a 86.

Z licznych konferencji ascetycznych i kazań w ygłaszanych przy różnych okazjach drukiem ogłosił jedynie kazanie m iane na ju b i­

leuszu swego w uja, o. B ern ard a Łubieńskiego, re d e m p to ry sty 87.

Również publicystyka jego ma c h a ra k te r raczej przygodny; uza­

sadniał w niej potrzebę p racy m is y jn e j8S, zastanaw iał się nad przyczynam i rozdźwięków zachodzących pom iędzy w iernym i i ich d u szp a ste rza m i89, w zyw ał księży do p racy naukow ej i większej opieki nad dokum entam i przeszłości90. Na bliższą uw agę zasłu­

guje a rty k u ł pt. „Ruch liturg iczn y ” 91, w którym m. in. za podsta­

w ow y w a ru n ek uaktyw nienia liturgicznego w iernych uw aża w p ro ­ w adzenie języka narodow ego do litu rg ii Kościoła, a także p rze­

strzega przed jednostronnym propagow aniem rzym skich form liturgicznych i niedocenianiem innych dróg prow adzących do Boga.

Odnotować należy rów nież kilka dobrych i rzeczowych recenzji dzieł z zakresu historii Kościoła, hagiografii, życia w ew nętrznego i liturgii. W ypada też przynajm niej wspom nieć liczne odczyty w y ­ głoszone w tow arzystw ach i na zjazdach naukow ych, w in sty tu ­ tach i stow arzyszeniach katolickich, które pozostają w lepiej lub gorzej w ykończonych rękopisach 92.

85 S w . Jan F ra n cis zek R egis T. J., Kraków 1921 s. 85.

86 T y s ią c l e tn i ju b ile u s z św . W a c ł a w a (929— 1929), „Ruch S łow iańsk i”

R. 1—2 : 1928/29 s. 306—316.

87 P a m i ą tk a ju b ile u s zu 50-lecia k a p ł a ń s t w a p r z e w . O. B ern a rd a Ł u ­ b ień s kiego, r e d e m p t o r y s t y . Kraków 1921 ss. 16.

88 O b o w i ą z k i nasze w z g l ę d e m m i s j i, „Jutrzenka” R. 1 : 1923 z. 1 s. 4—6.

89 O du sz ę ludu, „Przegląd K atolicki” R. 61 : 1923 s. 104— 105.

90 O p ra cę n a u k o w a k s i ę ż y „Gazeta K ościelna” R. 38 : 1931 s. 110—

111, 123—124.

91 „Gaz. Kośc.” R. 42 : 1935 s. 26—27, 51—54.

92 Poniew aż autor nie zaznaczyał, gdzie odczyty były w ygłaszane, dlatego podaję tylko tytuły: a) R eferaty na tem aty wschodnie: R eli­

gijność w schodnia i zachodnia; Charakter teologii w schodniej; P rzy ­ czyny odszczepieństw a w schodniego i drogi zjednoczenia; Asceza św.

Bazylego W ielkiego (Lublin, Instytut); Poglądy katolickie w Rosji po Soborze Florenckim (Lublin, Pol. Tow. Teol., 21 I 1928); R osjanie kato­

licy; Sw. Anatol z Aleksandrii (W ieliczka 1935); Czy m iędzy polską racją stanu i polityką w atykańską zachodzi rzeczyw ista sprzeczność intere-

M ając przed oczyma całość twórczości pisarskiej Cichowskiego, można powiedzieć, że w zakresie teologii w schodniej był on b a r­

dziej nauczycielem -popularyzatorem niż badaczem. Interesow ał się stosunkowo w ąskim zakresem zagadnień i to od strony raczej praktycznej. N atom iast trzeba podkreślić, że Cichowski był dobrym historykiem teologii. Jego uczeń ze Lwowa, ks. prof. M. Recho- wicz nazw ał go „w ybitnym entuzjastą i znaw cą historii teologii w Polsce” 93. To wszystko, co na tym odcinku uczynił, jest trw ałym śladem w nauce polskiej.

III. BIBLIOGRAFIA PISM O. A. H. CICHOWSKIEGO

Bibliografia niniejsza jest pierwszym i prawdopodobnie kom plet­

nym w ykazem spuścizny piśm ienniczej Cichowskiego. Dane do opisu uzyskano drogą autopsji, za w yjątkiem dwu recenzji. Zebrane pisma zostały ułożone chronologicznie: najpierw prace drukowane, potem zo­

stające w m aszynopisie z równoczesnym uw zględnieniem przynależności autora do zakonu lub diecezji w chw ili druku pracy. Cichowski naj- części podpisyw ał sw oje prace pełnym nazw iskiem i im ieniem chrze­

stnym , a potem i zakonnym , ale czasami używ ał inicjałów: X. H. C., H. C., o. A. C. r., o. A. r. [o. Andrzej reformat].

W Y K A Z S K R Ó T Ó W :

A ten . kapł.

Collec. theol.

Gaz. kość.

Mies. Diec. C h elm iń . Pol. S ło w n . biogr.

P rz. kato l.

Prz. p o w s z . Prz. teol.

— A teneum K apłańskie

— Colłectanea Theologica

— Gazeta Kościelna

— M iesięcznik D iecezji Chełmińskiej

— Polski Słow nik Biograficzny

— Przegląd Katolicki

— Przegląd Pow szechny

— Przegląd Teologiczny

sów (na m arginesie sprawy nom inacji bpa M. Czarneckiego. M aszyno­

pis przygotowany do druku); b) Inne tematy: System studiów teologicz­

nych przez w iek i a konstytucja apostolska „Deus scientiarum Dom m us”;

Studium teologii na U niw ersytecie W ileńskim w okresie pojezuickim

j e g o istnienia; D ziałalność m isjonarska Kościoła przez w i e k i ; _ Moder­

nizm; Sw. Augustyn (z powodu 1500-letniego jubileuszu jego śmierci);

Zapomniany przyjaciel Polski papież Pius IX, w 50-lecie śm ierci (1878—

1928); Pierw sza próba życia w spólnego kleru w Polsce (o C o l l e g i u m

Maius et Minus UJ); Duszpasterstwo prefekta; Praca dla inteligencji z w yższym w ykształceniem ; N ieuctw o czy bezm yślność naszej m łodzie­

ży; Działalność kapłańska zakonów franciszkańskich w Polsce w wiekacn ubiegłych. W szystkie rękopisy w APR, Akta pers. C-go. „

93 S t u d i u m h is to rii K o ś c io ł a na K U L . „Zeszyty Naukowe KUL K- 8 : 1965 z. 3 s. 21.

I. PRACE DRUKOWANE A. Jako jezuita wydał:

1921

1. Pam iątka jubileuszu 50-lecia kapłaństw a przew. O. Bernarda Łu­

bieńskiego, redem ptorysty. Kraków—Podgórze 10 kw ietnia 1921 r.

Kraków 1921 nakł. rodziny 16° ss. 16.

Kazanie w ygłoszone na uroczystości jubileuszow ej.

2. Zasady i rozum ienie jedności kościelnej. Sodalis M aria nus R. 20 :1921 s. 108—114.

Toż: W ia ra i ż y c i e R. 1 : 1921 s. 108—114.

3. Sw. Jan Franciszek Regis Tow. Jez. Patron m isjonarzy ludowych.

Oprać. ..., Kraków 1921. W ydawn. X X . Jezuitów 16° ss. 85, nlb. 3.

Podp.: X.H.C.

B. Jako kapłan archidiecezji m ohylew skiej wydał:

1923

4. Obowiązki nasze względem misji. J u tr z e n k a R. 1 : 1923 z. 1 s. 4—6.

5. Obowiązki w zględem misji. J u t r z e n k a R. 1 : 1923 z. 2 s. 1—3.

6. O duszę ludu. P rz. kato l. R. 61 : 1923 s. 104—105.

1925

7. Jubileusz pierwszego soboru powszechnego (325— 1925). P rz. p o w s z . R. 42 : 1925 t. 167 s. 46—62.

1927

8. Początki odszczepieństwa wschodniego. Prz. po w sz. R. 44: 1927 t. 174 s. 303—313.

9. Ostliche und W estliche R eligiositat. AnlSsslich der A useinender- setzung der Breslauer K atholischen Akadem ikertagung iiber die Unionsfrage. S ch on ere Z u k u n ft. K ulturelle W ochenschrift (Wien) R. 3 : 1927/8 s. 77—80. Nadb.

1928

10. O polem ice kardynała Hozjusza z reform atorem Janem Łaskim.

Prz. teol. R. 9 : 1928 s. 97—111, 253—268.