169 Abstract ŚMIETNISKO MUSZLOWE KULTURY TRZCINIECKIEJ W KOSZYCACH, POW. PROSZOWICKI

(1)

MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016

IRENA WÓJCIK, BARTŁOMIEJ SZYMON SZMONIEWSKI

ŚMIETNISKO MUSZLOWE KULTURY TRZCINIECKIEJ W KOSZYCACH, POW. PROSZOWICKI

Abstract

During excavation research carried out in 2006 on the site 3 in Koszyce, county loco, feature 217 was discovered which was identified as a shell rubbish heap. 4302 specimens of shells of thick-shelled river mussels (Unio crassus) were found in its landfill, as well as 2 fragments of clay vessels of the Trzciniec culture that are characteristic for complexes dated back to the phase A2 and B of the Bronze Age. One can assume that the thick-shelled river mussels collected in the Szreniawa River were used in the settlement in Koszyce as fodder for animals or/and supplement of the people’s diet.

Key words: Koszyce, Bronze Age, Trzciniec culture, shell rubbish heap, bivalves

Stanowisko 3 w Koszycach, gm. loco (AZP 100-62/51; ryc. 1), po raz pierwszy wspomniane zo- stało w 1928 r., kiedy to podczas prac związanych z budową drogi do Sokołowic przy cmentarzu zna- leziono 3 urny gliniane, czaszkę ludzką i paciorki bursztynowe. Chronologię znalezionych zabytków ustalono na okres późnorzymski i wczesne średnio- wiecze (Żurowski 1935, 289; Wielowiejski 1960, 329). W latach 1970-1972 stanowisko to zostało zweryfikowane w trakcie badań powierzchniowych przez Jacka Rydzewskiego i oznaczone jako stanowi- sko A w Koszycach (Rydzewski 1972, 290, ryc. 3.1), które wydatowano na czasy kultury łużyckiej, prze- worskiej i wczesne średniowieczne. Badania AZP Bartłomieja Koniecznego z 1998 r. ujawniły dodat-

prowadził w 2010 r. Marcin M. Przybyła w związku z budową kanalizacji. Natrafił wówczas na kilkadzie- siąt obiektów datowanych od neolitu po wczesne średniowiecze (Włodarczak et al. 2013, 8).

Stanowisko 3 w Koszycach znajduje się na

obszarze Działów Proszowickich, zwanych także

Płaskowyżem Proszowickim. Jest to najdalej na po-

łudnie wysunięty subregion Niecki Nidziańskiej. Na

obszarze Działów Proszowickich, w okolicy Koszyc

dominują lessowe wysoczyzny. Dla południowej czę-

ści Działów charakterystyczne są wciosy i wąwozy

lessowe. Żyzne gleby sprzyjają gospodarce rolnej

(Kondracki 1994, 202-203, ryc. 23). W sąsiedztwie

stanowiska płynie Szreniawa, która obok Nidzicy jest

główną rzeką subregionu. Dorzecze Szreniawy jest

(2)

obecność mięczaków” (Kurzawska 2008, 59). Trzeba wspomnieć, że na badanym stanowisku pojedyncze muszle mięczaków odkryto w 77 obiektach (zarów- no w jamach śmietniskowych, jak i grobach) kultur:

mierzanowickiej, trzcinieckiej i łużyckiej. Liczba depozytów ze szczątkami mięczaków w kulturze trzcinieckiej jest niewielka (por. Makarowicz 2010, 158-159), zatem zdecydowano się na odrębną publi- kację materiałów z obiektu 217, aby uzupełnić obraz wykorzystywania małży przez ludność tej kultury.

Obiekt 217 został odkryty na granicy inwesty- cji, dlatego nie przebadano go w całości. W trakcie eksploracji zebrano 4302 okazy muszli, reszta zaś znajduje się w niebadanej części jamy. Analizowany obiekt został zarejestrowany po usunięciu asfaltu i podbudowy drogi wojewódzkiej, ok. 60-70 cm po- niżej obecnego poziomu gruntu. W rzucie poziomym miał nieregularny kształt, który sugerował istnienie obok siebie trzech odrębnych obiektów (wyróżniono obiekty 216, 217, 218). Kolejne poziomy eksploracyj- ne nie wyjaśniły zależności między jamami, których zarysy uległy zmniejszeniu. W przekroju pionowym obiekt miał kształt nieckowaty, o maksymalnej miąż- szości nawarstwień dochodzących do ok. 125-130 cm (ryc. 2, 3, 4).

Wypełnisko jamy było wielowarstwowe w ukła- dzie ukośnym (ryc. 4). Wydzielono wiele warstewek namuliskowych. Dominującą była warstwa ciemno- brunatna przekładana wtrętami lessu oraz brązowo- szara, o zwartej strukturze, w której znajdowały się muszle skójki gruboskorupowej. Warstwa z muszlami miała miąższość od 14 do 20 cm. Składały się na nią muszle w zwartym układzie. Wydaje się, że obiekt 217, wraz z wydzielonym obiektem 216 (być może też z obiektem 218), może stanowić część kopalnego wybierzyska gliny bądź lessu – tzw. glinianki, której użyto jako śmietniska na zużyte muszle (por. Dzięgie- lewski 2013, 13-18).

W wyróżnionym obiekcie 217 oprócz muszli małży znaleziono 2 fragmenty naczyń glinianych kul- tury trzcinieckiej. Pierwszy mało charakterystyczny fragment brzuśca z wazy lub garnka esowatego od- kryto w stropowej części jamy. Jego powierzchnia ze- wnętrzna i wewnętrzna była gładka o barwie beżowej, a przełom trójbarwny. W masie garncarskiej stwier- dzono domieszkę tłucznia skalnego o średnicy 2 mm.

Drugi fragment ceramiczny (znaleziony w środkowej części jamy) stanowił część naczynia esowatego ze skośnie ściętą krawędzią wylewu z listwami plastycz- nymi na szyi i u nasady szyi z brzuścem (ryc. 5). Po- wierzchnia zewnętrzna była gładka, barwy beżowej, a wewnętrzna nierówna. Przełom był trójbarwny.

Jako domieszki użyto tłucznia skalnego o średnicy ziaren 1-2 mm. Ponadto w jamie odkryto 1 fragment niecharakterystyczny ceramiki neolitycznej. W są- siednim obiekcie 216 znaleziono 2 fragmenty cerami- ki neolitycznej oraz 1 niecharakterystyczny kawałek

brzuśca z naczynia kultury trzcinieckiej o nierównej beżowej powierzchni zewnętrznej, a wewnętrznej gładkiej czarnej. Przełom był dwubarwny. Domiesz- kę schudzającą stanowił tłuczeń skalny o średnicy 1 mm.

Fragment odkrytego w obiekcie 217 garnka esowatego o pogrubionym skośnie ściętym brzegu i z dwiema dookolnymi poziomymi listwami umiesz- czonymi w górnej części brzuśca jest charakterystycz- ną formą dla zespołów typu A2 wyróżnionych przez Jacka Górskiego w zachodniej Małopolsce. Początek występowania tego typu zabytków umieszczać należy w fazie A2, natomiast koniec w fazie B epoki brązu (Górski 1997, 20-22; 2007, 57).

Odkryte muszle (ryc. 6), pod względem gatunko- wym, zaliczają się do małży skójki gruboskorupowej (Unio crassus)

²

. Są to małże dwuskorupowe, u któ- rych długość muszli dorosłych osobników dochodzi do 60-70 mm (spotyka się też osobniki większe, do 110 mm), szerokość do 40 mm, wysokość do 30 mm, a waga do 100 g (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993, 106; Zając 2001, Polska Czerwona Księga Zwierząt: Unio crassus Philipsson, 1788). Skójka gruboskorupowa preferuje wody czyste, szybko pły- nące, o piaszczystym lub piaszczysto-żwirowym dnie, niezbyt głębokie (Zając 2001, 64; Polska Czerwona Księga Zwierząt: Unio crassus Philipsson, 1788). Jest gatunkiem bardzo wrażliwym na zanieczyszczenia, przez co staje się naturalnym wskaźnikiem czystości wód (Hus et al. 2006, 171) i jako tzw. bioindykator może być wykorzystywana jako jeden z elementów w odtworzeniu paleośrodowiska oraz warunków kli- matycznych (Claassen 1998, 122-145; Zabilska 2012, 259). Obecnie, ze względu na zmiany chemizmu wód, skójka gruboskorupowa jest gatunkiem globalnie za- grożonym i znajduje się na światowej liście zwierząt zagrożonych (Zając 2001, Polska Czerwona Księga Zwierząt: Unio crassus Philipsson, 1788).

W analizie wykorzystano wszystkie wydoby- te muszle małży z przebadanej części jamy 217.

W oznaczeniu gatunku zastosowano klucz do ozna- czania małży, przyjmując ich diagnostyczne cechy konchiologiczne (por. Claassen 1998, 16; Piecho- cki, Dyduch-Falniowska 1993). Do analizy długości muszli wykorzystano tylko te okazy, których stan zachowania pozwalał na dokonanie pomiarów. Bio- rąc jako wskaźnik procentowy stan zachowania po- wierzchni małży, wydzielono 5 kategorii: 1 – 100%;

2 – 90-99%; 3 – 71-89%; 4 – 51-70%; 5 – 0-50%. Do kategorii 1 zaliczono 1597 egzemplarzy, do 2 – 953, 3 – 540, 4 – 378 i 5 – 834 (ryc. 7). Z zestawienia wynika, że odsetek muszli zachowanych bardzo do- brze był wysoki i stanowił 37% analizowanego zbioru, a wraz z tymi które dotrwały w tylko nieco gorszym

2 Oznaczenia gatunkowego dokonał dr Tomasz Mikołajczyk, Katedra Chorób Wewnętrznych i Medycyny Wsi Uniwersytetu Jagiellońskiego.

(3)

stanie – 59%. (ryc. 8). Pozwoliło to na dokonanie serii pomiarów biometrycznych. Na taki stan zacho- wania muszli miało niewątpliwie wpływ duże nagro- madzenie muszli w jednym miejscu, a zawarty w nich wapń neutralizował kwaśny odczyn gleby (Bogucki et al. 2007, 93).

Z całego zbioru muszli udało się wydzielić 1628 lewych części małży i 1058 prawych, 1616 zaś nie udało się określić (ryc. 9). Długość analizowanych muszli zaliczonych do kategorii 1 zamyka się w prze- dziale od 26 mm do 80 mm przy czym najwięcej oka- zów miało długość od 50 mm do 63 mm co daje 59%

zbioru (ryc. 10). Szerokość muszli zaliczonych do kategorii 1 zamyka się w przedziale między 14,5 mm a 38 mm. Najliczniej reprezentowane są okazy o sze- rokości 30 mm – 17%, następnie 28-29 mm – 18%; 31- 32 mm – 16% i 25-27 mm – 24%. (ryc. 11). Wysokość muszli waha się od 4,5 mm do 14 mm. Najliczniej reprezentowane są okazy o wysokości 10 mm – 23%, 9 mm – 18% i 11 mm – 12% (ryc. 12).

Znaleziska małży w obiektach archeologicznych nie są opracowane wystarczająco (Zabilska 2012, 265; por. także na temat badań malakologicznych w archeologii Dzięczkowski 1998), mimo że wyko- rzystywano je w różnych celach od epoki kamienia po czasy nowożytne (Dzieduszycki, Kupczyk 1993, 92; Falniowski 2001, 301-321; Kurzawska 2008, 59).

Najczęściej przyjmuje się, że małże były zbierane w celach konsumpcyjnych, jako pokarm dla ludzi lub pasza dla zwierząt. Mogły być także materiałem do wytwarzania różnego rodzaju ozdób, narzędzi, przedmiotów gospodarstwa domowego (Dzieduszy- cki, Kupczyk 1993, 92-93; Bogucki et al. 2007, 97), a rozdrobnionych kawałków muszli używano jako domieszki do mas garncarskich (Kurzawska 2008, 59-63).

W literaturze przyjmowano, że mięso małży słodkowodnych miało istotne znaczenie w diecie człowieka (Renfrew, Bahn 2002, 282). Ostatnie ba- dania nad tym zagadnieniem wykazały, że ich niska kaloryczność i niewielka zawartość białka nie stano- wiły konkurencji w okresie, gdy w diecie było inne mięso (Kurzawska 2008, 60). Mięso małży na pewno było spożywane w okresach niedoboru żywności, np.

przednówku (Kurzawska 2008, 60) lub w trakcie klęsk żywiołowych (Dzieduszycki, Kupczyk 1993,

93). Stanowiło ono także istotne uzupełnienie diety w minerały (Fe, P, Ca), których mogło brakować w pożywieniu (Kurzawska 2008, 60).

Wykorzystanie małży zarówno skójek i szczeżuj jako pokarm dla zwierząt domowych potwierdzają liczne obserwacje etnograficzne. Mięczaki zbierano za pomocą koszy z den rzek i jezior, a następnie wyko- rzystywano je jako pokarm dla trzody chlewnej (Dzie- duszycki, Kupczyk, 1993, 93; Bogucki et al. 2007, 97), a także kaczek i kur (Kurzawska 2008, 59). Wywar z mięsa ugotowanych małży nazywano żabionką i po- dawano go do picia zwierzętom (Kawecki 1988, 205, Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993, 81).

Podsumowanie

Znaleziska z obiektu 217 świadczą o tym, że jednym ze sposobów pozyskiwania pożywienia przez zamieszkującą nad dolną Szreniawą ludność kultury trzcinieckiej w fazie klasycznej było zbieractwo, choć miało mniejsze znaczenie niż uprawa zbóż i chów zwierząt oraz, zapewne, łowiectwo (por. Makarowicz 2010, 158). Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że zebrane w Szreniawie skójki grubościenne były wykorzystywane na osadzie w Koszycach jako pokarm dla zwierząt lub/i uzupełnienie diety ludzi.

Przypuszczać można, że małże łowiono ręcznie z głę- bokości 1-2 metrów. Nie można jednak wykluczyć stosowania kosza lub dragi, przy pomocy których wyciągano z dna małże i inne mięczaki (por. Bogu- cki et al. 2007, 98). Biologia skójek grubościennych pozwala na odtworzenie charakteru Szreniawy w dol- nym jej biegu w fazie A2 i B epoki brązu jako rzeki o bardzo czystej wodzie, wartkim prądzie i piaszczy- sto-żwirowym podłożu.

Prezentowane śmietnisko muszlowe jest jedy- nym znanym tego typu obiektem łączonym z kulturą trzciniecką z Małopolski.

Muzeum Archeologiczne w Krakowie Soka University Faculty of Letters 1–236, Tangi-machi, Hachioji-City Tokio;

Instytut Archeologii i Etnologii PAN

Oddział w Krakowie

(4)

LITERATURA Bogucki Z., Ożgo M., Kolmetz A.

2007 Wstępna analiza składu gatunkowego i wielko- ści muszli małży słodkowodnych ze stanowiska archeologicznego w Nowym Łowiczu (powiat Drawsko Pomorskie), [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), Aktualne problemy kultury łużyckiej na Pomorzu, Gdańsk, 93- 100.

Cabaj W., Nowak W. A.

1986 Rzeźba Niecki Nidziańskiej, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej 14, 119-209.

Claassen Ch.

1998 Shells, Cambridge.

Dynowska I.

1986 Charakterystyka rzek i dolin Niecki Nidziań- skiej, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjogra- ficznej 14, 273-294.

Dzieduszycki W., Kupczyk M.

1993 Gopło. Przyroda i człowiek, Poznań.

Dzięczkowski A.

1998 Badania malakologiczne w archeologii, [w:]:

W. Śmigielski (red.), Nauki przyrodnicze i foto- grafia lotnicza w archeologii, Bibliotheca Fon- tes Archaeologici Posnanienses 9, Poznań, 97-110.

Dzięgielewski K.

2013 Hrubieszów stanowisko 104. Osada z wczesnej epoki żelaza na wschodniej Lubelszczyźnie, Pękowice-Hrubieszów.

Falniowski A.

2001 Drogi i bezdroża ewolucji mięczaków, Kraków.

Górski J.

1997 Główne etapy rozwoju kultury trzcinieckiej na obszarze Nowej Huty na tle przemian tej kultury w zachodniej Małopolsce, Materiały Archeolo- giczne Nowej Huty 20, 7-37.

2007 Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach Niecki Nidziańskiej, Kraków.

Hus M., Śmiałek M., Zając K., Zając T.

2006 Occurence of >Unio crassus (Bivalvia, Unioni- dae)< Depending on Water Chemistry in the For- land of the Polish Carpathians, Polish Journal of Environmental Studies 15/1 (2006), 169-172.

Kondracki J.

1994 Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeogra- ficzne, Warszawa.

Kawecki Z.

1988 Zoologia stosowana, Warszawa.

Kurzawska A.

2008 Śmietniska muszlowe na terenie Polski, [w:]

D. Makowiecki, R. Abłamowicz, D. Abła- mowicz, K. Smiarowski, M. Makohonienko

(red.), Badania Archeozoologiczne w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. Materiały-Me- tody-Interpretacje. III Sympozjum Archeologii Środowiskowej, Katowice-Koszęcin 26-29 listo- pada 2008, Środowisko i Kultura 5, Poznań, 59-63.

Makarowicz P.

2010 Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pograni- cza Wschodu i Zachodu Europy, Poznań.

Piechocki A., Dyduch-Falniowska A.

1993 Mięczaki (Mollusca). Małże (Bivalvia), [w:]

Fauna Słodkowodna Polski 7A, Polskie Towa- rzystwo Hydrobiologiczne, Warszawa.

Renfrew C., Bahn P.

2002 Archeologia: teorie, metody, praktyka, Warszawa.

Rydzewski J.

1972 Badania poszukiwawcze i weryfikacyjne w dol- nym dorzeczu Szreniawy, Sprawozdania Arche- ologiczne 24, 267-294.

Wielowiejski J.

1960 Przemiany gospodarczo-społeczne u ludności południowej Polski w okresie późnolateńskim i rzymskim, Materiały Starożytne 6.

Włodarczak P., Przybyła M. M., Tunia K.

2013 Stanowisko numer 3 w Koszycach, [w:] M.

M. Przybyła, A. Szczepanek, P. Włodarczak (red.), Koszyce stanowisko 3. Przemoc i rytuał u schyłku neolitu, Kraków, 7-10.

Zabilska M.

2012 Depozyty ze szczątkami mięczaków na stano- wiskach kultury łużyckiej z Polski. Charaktery- styka i próba określenia ich genezy, Acta Uni- versitatis Nicolai Copernici, Archeologia 32, Toruń, 253-289.

Zając K.

2001 Populacje Unio crassus niewielkich rzek podgór- skich. XVII Krajowe Seminarium Malakolo- giczne Ojców 30 V – 1 VI 2001, ISEZ PAN, Kraków, 64.

Zając K.

http://www.iop.krakow.pl/pckz/opis.

asp?id=130&je=pl (Polska Czerwona Księga Zwierząt: Unio crassus Philipsson, 1788), In- stytut Ochrony Przyrody PAN. [dostęp 4 listo- pada 2015].

Żurowski J.

1935 Sprawozdanie z działalności konserwatora za-

bytków przedhistorycznych okręgu zachodnio-

-małopolskiego i śląskiego za lata 1927 i 1928,

Wiadomości Archeologiczne 13, 284-294.

(5)

IRENA WÓJCIK, BARTŁOMIEJ SZYMON SZMONIEWSKI

Shell rubbish heap of the Trzciniec culture in Koszyce, Proszowice County Summary

During excavation research in 2006 on the site 3 in Koszyce, loco county (AZP 100-62/51; Fig. 1) feature 217 was discovered in the landfill in which 4302 specimens of shells of freshwater bivalves were found. It can be regarded as shell rubbish heap, i.e. “deposits of diverse character and varying size, which are connected by the presence of molluscs”

(Kurzawska 2008, 59).

Feature 217 was discovered about 60-70 cm below the present ground level (Fig. 2, 3, 4). It seems that together with the sectioned-off feature 216 (and also perhaps with feature 218) it might constitute a part of a mining excavation of clay or loess – so- called clay pit pond (see Dzięgielewski 2013, 13-18), which was re-used as a rubbish heap for used shells.

Besides bivalves’ shells, 2 fragments of clay ves- sels representing the Trzciniec culture were found in feature 217. The first was a not very characteristic frag- ment of a belly of a vase or an S-shaped pot; the other pottery fragment constituted a part of an S-shaped vessel with a diagonally truncated edge of the mouth with bars on the neck and along the transition of the neck into belly (Fig. 5). That form is characteristic for sets dating back to the phase A2 and B of the Bronze epoch (Górski 1997, 20-22; 2007, 57).

As regards their species, discovered shells (Fig. 6) belong to thick-shelled river mussels (Unio crassus). An analysis of the state of preservation of the mussel shells revealed the following:

• their very good state of preservation (Fig. 7, 8);

• 1628 left parts of bivalves were distinguished, 1058 right, and 1616 unidentified (Fig. 9);

• most specimens (59% of the collection) were between 50 mm to 63 mm long (Fig. 10).

• represented specimens were 30 mm wide (17%), 28-29 mm (18%); 31-32 mm (16%) and 25- 27 mm wide (24%) (Fig. 11).

• represented specimens were 10 mm (23%), 9 mm (18%) and 11 mm high (12%) (Fig. 12).

Feature 217 confirms that one way of acquir- ing food employed by the people dwelling along the lower Szreniawa River in the classic phase of the Trzciniec culture was gathering, though it was of less importance than growing crops and animals, and probably hunting (see Makarowicz 2010, 158). It seems highly likely to assume that thick-shelled river mussels collected in Szreniawa were used in the settlement in Koszyce as fodder for animals or/and to supplement the people’s diet. Biology of thick-shelled river mussels allows for recreating the character of the lower Szreniawa River in the A2 and B phase of the Bronze Age as a river with very clear water, swift current and a sandy-gravel bed.

The presented shell rubbish heap is the only

known object of such type associated with the

Trzciniec culture in Lesser Poland.

(6)

Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska 3 w Koszycach, gm. loco, woj. małopolskie (rys. A. Piwowarczyk) Fig. 1. Location of site 3 in Koszyce, county loco, Lesser Poland Voivodeship (Drawing A. Piwowarczyk)

(7)

(8)

Ryc. 3. Profil obiektu 217 (fot. St. Wójcik) Fig. 3. Profile of feature 217 (photo: St. Wójcik)

Ryc. 4. Profil obiektu 217 (rys. A. Piwowarczyk)

a – ziemia ciemnobrunatna; b – ziemia brunatna; c – ziemia szarobrązowa z muszlami; d – żółty less;

e – podsypka wyrównująca pod podbudowę drogi Fig. 4. Profile of feature 217 (drawing A. Piwowarczyk)

a – dark brown soil; b – brown soil; c – grey-brown soil with shells; d – yellow loess; e – levelling fill for road construction

(9)

Ryc. 5. Fragment naczynia glinianego z wypełniska obiektu 217 (rys. A. Piwowarczyk) Fig. 5. Fragment of a clay vessel from landfill in feature 217 (drawing A. Piwowarczyk)

(10)

Ryc. 7. Wykres ilustrujący liczbę muszli (seria 1) w stosunku do stopnia ich zachowania: 1 – 100%; 2 – 90-99%;

3 – 71-89%; 4 – 51-70%; 5 – 0-50%

Fig. 7. Diagram illustrating the number of shells (series 1) in relation to the their stage of preservation: 1 – 100%;

2 – 90-99%; 3 – 71-89%; 4 – 51-70%; 5 – 0-50%

Ryc. 8. Diagram ilustrujący procentowo stan zachowania muszli dla 5 kategorii: 1 – 100%; 2 – 90-99%; 3 – 71-89%;

4 – 51-70%; 5 – 0-50%

Fig. 8. Diagram illustrating in percent the shell state of preservation for 5 categories: 1 – 100%; 2 – 90-99%;

3 – 71-89%; 4 – 51-70%; 5 – 0-50%

Ryc. 9. Diagram ilustrujący liczbę muszli według części zachowanych połówek: 1 – części lewe; 2 – części prawe;

3 – części nieokreślone

Fig. 9. Diagram illustrating the number of shells according to parts of preserved halves: 1 – left parts;

2 – right parts; 3 – unidentified parts

(11)

Ryc. 10. Diagram ilustrujący długość muszli: 1 – 80 mm; 2 – 79 mm; 3 – 77 mm; 4 – 75 mm; 5 – 74 mm; 6 – 72 mm;

7 – 71,5 mm; 8 – 71 mm; 9 – 70,5 mm; 10 – 70 mm; 11 – 69,5 mm; 12 – 69 mm; 13 – 68,5 mm; 14 – 68 mm; 15 – 67,5;

16 – 67; 17 – 66,5 mm; 18 – 66 mm; 19 – 65,5 mm; 20 – 65 mm; 21 – 64,5 mm; 22 – 64 mm; 23 – 63,5 mm;

24 – 63 mm; 25 – 62,5 mm; 26 – 62 mm; 27 – 61,5 mm; 28 – 61 mm; 29 – 60,5 mm; 30 – 60 mm; 31 – 59,5 mm;

50 – 43 mm; 51 – 42,5 mm; 52 – 42 mm; 53 – 41, 5 mm; 54 – 41 mm; 55 – 40,5 mm; 56 – 40 mm; 57 – 39,5 mm;

66 – 35 mm; 67 – 34,5 mm; 67 – 34 mm; 68 – 33,5 mm; 69 – 33 mm; 70 – 32,5; 71 – 32 mm; 72 – 31,5 mm;

81 – 27 mm; 82 – 26,5 mm; 83 – 26 mm

Fig. 10. Diagram illustrating shell length: 1 – 80 mm; 2 – 79 mm; 3 – 77 mm; 4 – 75 mm; 5 – 74 mm; 6 – 72 mm;

7 – 71.5 mm; 8 – 71 mm; 9 – 70.5 mm; 10 – 70 mm; 11 – 69.5 mm; 12 – 69 mm; 13 – 68.5 mm; 14 – 68 mm; 15 – 67.5;

(12)

Ryc. 11. Diagram ilustrujący szerokość muszli: 1 – 38 mm; 2 – 37 mm; 3 – 36 mm; 4 – 35,5 mm; 5 – 35 mm;

6 – 34,5 mm; 7 – 34 mm; 8 – 33,5 mm; 9 – 33 mm; 10 – 32,5 mm; 11 – 32 mm; 12 – 31,5 mm; 13 – 31 mm;

14 – 30,5 mm; 15 – 30 mm; 16 – 29,5 mm; 17 – 29 mm; 18 – 28,5 mm; 19 – 28 mm; 20 – 27,5 mm; 21 – 27 mm;

22 – 26,5; 23 – 26 mm; 24 – 25,5 mm; 25 – 25 mm; 26 – 24,5 mm; 27 – 24 mm; 28 – 23,5 mm; 29 – 23 mm;

30 – 22,5 mm; 31 – 22 mm; 32 – 21,5 mm; 33 – 21 mm; 34 – 19 mm; 35 – 18 mm; 36 – 16 mm; 37 – 15 mm Fig. 11. Diagram illustrating shell width: 1 – 38 mm; 2 – 37 mm; 3 – 36 mm; 4 – 35.5 mm; 5 – 35 mm; 6 – 34.5 mm;

7 – 34 mm; 8 – 33.5 mm; 9 – 33 mm; 10 – 32.5 mm; 11 – 32 mm; 12 – 31.5 mm; 13 – 31 mm; 14 – 30.5 mm;

15 – 30 mm; 16 – 29.5 mm; 17 – 29 mm; 18 – 28.5 mm; 19 – 28 mm; 20 – 27.5 mm; 21 – 27 mm; 22 – 26.5;

23 – 26 mm; 24 – 25.5 mm; 25 – 25 mm; 26 – 24.5 mm; 27 – 24 mm; 28 – 23.5 mm; 29 – 23 mm; 30 – 22.5 mm;

31 – 22 mm; 32 – 21.5 mm; 33 – 21 mm; 34 – 19 mm; 35 – 18 mm; 36 – 16 mm; 37 – 15 mm

(13)

Ryc. 12. Diagram ilustrujący wysokość muszli: 1 – 14 mm; 2 – 13,5 mm; 3 – 13 mm; 4 – 12,5 mm; 5 – 12 mm;

(14)