P
ogarszająca się, szczególnie w drugim półroczu 2017 r., sytuacja w zakre- sie występowania afrykańskiego pomoru świń (ASF) w populacji dzików (tab. 1) oraz przemieszczenie się wirusa ASF (ASFV) na zachodnią stronę Wisły (ryc. 1) wskazu- ją, że działania ukierunkowane na ograni- czenie szerzenia się choroby u tych zwie- rząt, w żadnym z krajów Unii Europejskiej, w tym w Polsce, nie są w pełni skuteczne.W konsekwencji w środowisku przebywa- nia dzików (lasy, pola, a nawet aglomeracje miejskie) znajduje się coraz większa liczba siewców ASFV, co zwiększa ryzyko trans- misji chorobotwórczego dla dzików i świń wirusa do populacji świń. Wśród przyczyn niezadowalającego stanu rzeczy między in- nymi należy wymienić brak jednoznacz- nych poglądów ekspertów na temat metod
skutecznego zwalczania ASF w populacji dzików. Wynika to z braku doświadczenia w postępowaniu z afrykańskim pomorem świń u tego gatunku zwierząt.
Eksperci unijni początkowo wyrażali pogląd, że odstrzał dzików w środowisku występowania ASF nie jest uzasadniony ze względu na wysoką zjadliwość ASFV.
Uznano bowiem, że wirus doprowadzi do szybkiego wyginięcia zakażonej populacji dzików, zaś wprowadzenie odstrzału może doprowadzić do przemieszczania się dzi- ków na tereny dotychczas nieobjęte tą cho- robą. Biorąc to pod uwagę w pierwszych miesiącach występowania ASF w Polsce przyjęto tę strategię. Dość szybko oka- zało się jednak, że tam, gdzie populacja dzików była zakażona ASFV i jednocze- śnie nie podjęto działań zmierzających do istotnej redukcji ich liczebności, licz- ba dzików wcale nie zmalała, a ASF uległ rozprzestrzenieniu.
W konsekwencji strategię zmieniono i uznano za właściwe dokonywanie od- strzału redukcyjnego liczby dzików, przede wszystkim w strefach występowania ASF.
Niestety, jak wspomniano na wstępie, sy- tuacja nie została opanowana.
W kontekście powyższego celowe jest przedstawienie najważniejszych danych z kolejnego, ostatnio opublikowanego (wrzesień 2017) raportu Zespołu Nauko- wego Komisji Weterynaryjnej Europejskie- go Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności
(EFSA). Wynikające z tego raportu wnio- ski powinny być brane pod uwagę przy ewentualnych modyfikacjach programu zwalczania ASF w Polsce.
Według wspomnianego raportu w cza- sie 12 miesięcy, począwszy od 1 wrze- śnia 2016 r., afrykański pomór świń na- dal rozprzestrzeniał się w regionie Europy Wschodniej, w tym w krajach należących do Unii Europejskiej oraz położonych w bliższym lub dalszym sąsiedztwie kra- jach niebędących członkami UE.
Odnośnie do krajów członkowskich Unii Europejskiej to afrykański pomór świń występował na całym obszarze Es- tonii, włącznie z wyspą Saaremaa; stwier- dzany był również, oprócz dotychczas za- powietrzonych terytoriów, na nowych ob- szarach Łotwy i Polski; ograniczone, nowe występowanie miało miejsce także na ob- szarze Litwy. Przy końcu czerwca 2017 r.
ASF został rozpoznany we wschodniej części Republiki Czech, w obszarze od- dalonym o 440 km od dotychczas wyka- zanych ognisk. Przy końcu lipca 2017 r.
ASF stwierdzono w Rumunii, w pobliżu granicy z Ukrainą. Ponadto afrykański po- mór świń nadal występuje w znacznej licz- bie państw nienależących do UE, jak m.in.
Gruzja, Rosja i Ukraina.
W okresie 8 minionych lat EFSA opra- cowała wiele opinii naukowych i sprawoz- dań o występowaniu ASF w państwach członkowskich UE. Dotyczyły one stanu wiedzy do 2008 r., ryzyka w odniesieniu do transmisji ASF do krajów sąsiadujących oraz roli dzików i wektorów (zwłaszcza owadów kłujących) w szerzeniu się cho- roby. W najnowszym raporcie naukowym EFSA opracowała szczegółową analizę da- nych epidemiologicznych pochodzących z krajów bałtyckich i Polski za okres 2014–
2016. Zawiera on również dane z okresu:
styczeń – wrzesień 2017 r. (1).
Od początku 2014 r. do chwili obecnej na obszarze Estonii, Łotwy, Litwy i Pol- ski występował genotyp II wirusa ASF, wywołując poważne straty gospodarcze.
Stwierdzano go również w Rosji, na Bia- łorusi i Ukrainie, co tworzy stałe zagro- żenie dla jeszcze wolnych od ASF państw Recent epidemiological analysis
of the African swine fever control in wild boars
Pejsak Z., Truszczynski M., Department of Swine Diseases Department, National Veterinary Research Institute, Pulawy
African swine fever (ASF), during September 2016 – September 2017, has continued to spread in the Baltic States – Estonia, Latvia, Lithuania – and also in Poland. New incursions into the Czech Republic and Romania have occurred. In this paper the extensive literature review, on the ASF dissemination in our part of Europe, was presented. The need for a better understanding of the wild boar population dynamics was underlined. The seasonality, summer and winter peaks, of ASF among wild boars was confirmed. It was also concluded, that the reduction of population and carcass removal used as preventive measures to control the spread of ASFV in wild boars, are the most purposeful actions when applied in the area free from the disease that is adjacent to the already affected area.
Keywords: African swine fever, wild boar, preventive measures.
Najnowsze analizy epidemiologiczne dotyczące sytuacji i zasad zwalczania afrykańskiego pomoru świń w populacji dzików
Zygmunt Pejsak, Marian Truszczyński
z Zakładu Chorób Świń Państwowego Instytutu Badawczego – Państwowego Instytutu Weterynaryjnego w Puławach
Tabela 1. Liczba ognisk i przypadków ASF u dzików w krajach Unii Europejskiej zgłoszonych do Animal Disease Notification System, od 24 stycznia 2014 do 22 września 2017 r.
Kraj Ogniska Przypadki
dziki padłe dziki odstrzelone
Republika Czech 0 1 105
Estonia 27 3444
Łotwa 52 1507 1931
Litwa 68 311 1490
Polska 98 116 541
Rumunia 2 0
Przypadek ASF u dzika odnosi się do dzika lub zwłok dzika, u którego objawy kliniczne lub zmiany sekcyjne po- twierdzają rozpoznanie ASF lub potwierdzają to wyniki badań laboratoryjnych. W przypadku Polski dotyczy także grupy padłych dzików znalezionych obok siebie.
Prace poglądowe
90 Życie Weterynaryjne • 2018 • 93(2)
członkowskich UE. Ryzyko to odnosi się również do krajów niebędących człon- kami UE.
Jak stwierdza to ostatnio opublikowany raport EFSA (1), Unia Europejska dysponu- je wiedzą naukową, legislacją i narzędzia- mi technicznymi odnośnie do zwalczania ASF. Posiada także środki niezbędne do właściwego przeciwstawiania się obecnej epidemii ASF w państwach UE.
Zbiór ustaw i zarządzeń, czyli legisla- cja w pierwszym rzędzie dotyczy świń, a w drugiej kolejności dzików; materia- ły te podlegają w obu przypadkach do- skonaleniu. Do głównych regulacji praw- nych należą:
1) Council Directive 2002/60/EC z 27 czerwca 2002 r.; Directive 92/119/
EEC;
2) Commission Implementing Decision 2014/709 EU z 9 października 2014 r.;
3) Council Directive No 82/894/EEC z 21 grudnia 1982 r.
Podsumowując dane liczbowe zawar- te w tabeli 1, odnoszące się do dynami- ki szerzenie się ASF u dzików w krajach bałtyckich i Polsce, należy stwierdzić, że w wymienionym obszarze w tym czasie stwierdza się nieprzerwanie nowe ogni- ska i przypadki zachorowań, potwierdzone badaniem laboratoryjnym. Należy dodać, że w omawianym czasie po raz pierwszy stwierdzono przypadki ASF w Republi- ce Czech i Rumunii. Występowanie ASF
według pierwszego raportu z tych kra- jów zwiększało się stopniowo, osiągając szczyt po około 6 miesiącach, a następ- nie stopniowo spadało, z niską aktywno- ścią, obserwowaną w okresie 20 miesięcy, licząc od pierwszego wprowadzenia ASF w badanej w tym aspekcie jednostce ad- ministracyjnej.
Z analizy rozprzestrzeniania się zgła- szanych przypadków można wniosko- wać, że szerzenie się ASF przy udziale człowieka w porównaniu do transmisji ASFV od dzika do dzika ciągle odgry- wa ważną rolę. Dużej odległości między wieloma przypadkami ASF u dzików nie można wytłumaczyć przemieszczaniem się dzików zdrowych, a tym bardziej cho- rych. Odległość między niektórymi ko- lejnymi przypadkami zachorowań sięga- ła niekiedy od kilkudziesięciu do kilku- set kilometrów.
Począwszy od 2015 r., mają miejsce, zgodnie ze stanowiskiem EFSA, zmiany w zrozumieniu epidemiologii ASF u dzi- ków, z uwzględnieniem rozkładu zwłok i źródeł kontaktu z padłymi dzikami.
W omawianym aspekcie epidemiologicz- nie istotne są wyłącznie dziki, które padły z powodu ASF. Mimo to wytyczne zwal- czania tak samo traktują zwłoki z ASFV i zwłoki niezawierające tego wirusa. EFSA w okresie trwania epidemii ASF wszyst- kie zwłoki dzików traktuje jako potencjal- nie zakażone ASFV. Czas od padnięcia do
znalezienia zwłok dzików padłych z powo- du ASF, w sensie ich zakaźności, określo- no na 2–6 tygodni, przy średniej 4 tygo- dnie od śmierci dzika (2).
Dane epidemiologiczne i empiryczne potwierdzają pogląd, że kontakt dzika ze zwłokami dzika nie jest częsty (3). W opi- nii ekspertów EFSA tylko około 30% pa- dłych dzików, szczególnie takich, których tkanki ulegają już rozkładowi, ma kontakt z żywymi dzikami. Oznacza to, że bardzo ważne jest jak najszybsze usuwanie zwłok padłych dzików.
Jak wynika z raportu EFSA (1), odstrzał 70% dzików w danym terenie i usunięcie do 90% wszystkich zwłok w ciągu tygodnia od ich padnięcia zapewnia sukces w 200-kilo- metrowej strefie kontrolnej. EFSA podkre- śla, że odstrzał powinien być ukierunko- wany na lochy. Warunki te są jednak trud- ne do osiągnięcia.
Przedstawione przez EFSA dane (1) sta- wiają pytanie, czy proponowana opcja in- tensywnego usuwania zwłok dzików, zale- cana przez EFSA w 2015 r., nadal powin- na być akceptowana, mając na względzie nowe obserwacje o efektywności usuwa- nia zwłok i ustalonym już prawdopodob- nym czasie remediacji, czyli utracie za- kaźności zwłok.
Należy dodać, że kontakty niezakażo- nych wirusem ASF dzików z dzikami pa- dłymi z reguły nie następują bezpośred- nio po śmierci dzika zakażonego wirusem Ryc. 1. Lokalizacja przypadków ASF u dzików
Ryc. 2. Zgodnie z zaprezentowanymi zaleceniami EFSA strefa drastycznej redukcji populacji dzików oraz szybkiego ich podejmowania (usuwania) w odniesieniu do ostatnio stwierdzonych przypadków ASF – po obu stronach Wisły – (trzecia dekada listopada 2017), powinna sięgać minimum od czoła najdalej wysuniętych przypadków (strefa zaznaczona na biało) do: Łowicza, Makowa Mazowieckiego, Garwolina oraz Białobrzegów
Prace poglądowe
91
Życie Weterynaryjne • 2018 • 93(2)
(1, 4), a dopiero po okresie dłuższym niż kilka tygodni, jeśli to w ogóle nastąpi.
Mimo to EFSA zaleca usuwanie i utyliza- cję zwłok dzików jak najszybciej po śmier- ci dzika. Jak wspomniano, EFSA okres usu- wania zwłok określa na 2–6 tygodni, śred- nio 4 tygodnie.
Z omawianego raportu (1) wynika rów- nież, że niezwykle ważne w aspekcie ogra- niczania szerzenia się ASF w populacji dzi- ków jest zdecydowane wyprzedzanie fali zakażeń poprzez możliwie jak najbardziej intensywny odstrzał dzików w promieniu co najmniej 50 km od czoła ostatnich wy- krytych przypadków, powszechnie okre- śla się to strefą WAMTA. Według uzna- wanych przez Komisję Weterynaryjną UE ekspertów (Guberni, informacja ustna), po- stępowanie takie ma zdecydowanie więk- sze znaczenie niż odstrzał dzików w stre- fie czerwonej lub niebieskiej (II i III). Na rycinie 2 schematycznie zaprezentowano obszar, na którym ostatnio w Polsce po- winien być prowadzony intensywny od- strzał dzików, ze szczególnym uwzględ- nieniem redukcji populacji loch.
Z innego opracowania przygotowane- go przez niektórych członków EFSA wyni- ka, że intensywny odstrzał dzików na Bia- łorusi mógł być przyczyną wprowadzenia ASFV na teren Litwy i Polski, zaś działal- ność myśliwych w Rosji przyczyniła się do przejścia zakażonych dzików na teren Ukrainy. Cytowani autorzy podają także, że wykorzystywanie tresowanych odpo- wiednio psów ułatwia poszukiwanie pa- dłych dzików.
Istotne są uwagi wspomnianych eksper- tów na temat roli stawiania płotów w ogra- niczaniu szerzenia się ASF. W swojej publi- kacji stwierdzili, że UE nie poparła wnio- sku Litwy o budowę ogrodzenia na granicy litewsko-białoruskiej. Podali również, że grodzenie obszarów, na których zlokali- zowane były fermy świń, w celu zabezpie- czenia ich od dzików nie spełniło swoje- go zadania.
Eksperci EFSA przedstawili zaskaku- jące wyniki badania próbek mięsa ode- branego ludziom przekraczającym gra- nicę. Z 42 próbek, aż 6 było dodatnich w kierunku ASFV. Za celowe należy uznać więc badanie próbek mięsa lub artykułów wędliniarskich zrobionych z wieprzowi- ny odebranych przekraczającym granicę polsko-ukraińską podróżnym z Ukrainy.
Z omówionych opracowań oraz z da- nych uzyskanych bezpośrednio od eks- pertów uczestniczących w przygotowa- niu raportu EFSA sformułowano nastę- pujące wnioski.
Wnioski
– Przy tworzeniu programu zwalczania ASF u dzików należy korzystać z wiedzy
doświadczonych myśliwych, z uwzględ- nieniem reguł w gospodarowaniu wiel- kością populacji dzików oraz bioróż- norodności i kompetencji związków łowieckich.
– Istnieje potrzeba lepszego niż obecnie zrozumienia dynamiki populacji zwie- rząt leśnych, w tym dzików.
– Rzadko realizowane na szeroką ska- lę i często nieskuteczne lub mało sku- teczne są programy zwalczania chorób zakaźnych w populacji zwierząt wolno żyjących. Musi być rozwiązany problem usuwania padłych dzików oraz patro- chów odstrzelonych dzików.
– Dziki są głównym gatunkiem zwierząt wolno żyjących zanieczyszczającym od- chodami poszycie leśne, łąki i uprawy zbóż (kukurydza, pszenica).
– Większość dostępnych danych wskazu- je, że szybkie wykrycie padłych dzików i ich utylizacja lub zakopanie/spalenie jest ważnym elementem w zwalczaniu ASF w populacji dzików.
– Niezwykle trudne jest zatrzymanie idą- cej z kierunku północno-wschodniego ekspansji ASFV i jednoczesne zaha- mowanie wzrostu liczbowego dzików.
Przeciwdziałanie tym zjawiskom moż- liwe jest tylko poprzez dobrze zorga- nizowaną, maksymalną redukcję po- pulacji dzików.
– Analizy epidemiologiczne wskazują, że człowiek odgrywa bardzo ważną rolę w szerzeniu się ASF, mimo wszyst- kich innych zjawisk sprzyjających wy- stępowaniu ASF i szerzeniu się wirusa wśród dzików.
– Potwierdzona jest sezonowość szerze- nia się ASF wśród dzików. Najwyższy wzrost przypadków zachorowań ob- serwuje się w lecie i zimą, z wystę- pującymi wtedy wartościami maksy- malnymi.
– Dodatnie wyniki PCR i ELISA w prób- kach dzików upolowanych w Estonii, na Łotwie i Litwie mają nieprzerwanie niskie miana antygenu lub przeciwciał.
– Analizy dynamiki rozprzestrzeniania się ASF wykazują, że redukcja popu- lacji dzików i szybkie usuwanie zwłok, stosowane jako postępowania prewen- cyjne, są szczególnie efektywne, jeżeli są prowadzone w strefie wolnej od ASFV, przylegającej do strefy zakażonej.
– Drastyczna redukcja przede wszystkim loch oraz wspomniane jak najszybsze usuwanie padłych dzików należy uznać jako bardzo ważne w ramach zwalcza- nia ASF w populacji dzików. Realizacja tego zadania powinna być dobrze i od- powiedzialnie zorganizowana.
– Wczesne wykrycie pierwszego przypad- ku ASFV stwarza możliwości szybkie- go, punktowego zastosowanie opisa- nych wyżej procedur.
Podsumowanie
Na podstawie przedstawionych danych należy stwierdzić, że redukcja populacji dzików do możliwie najniższego odsetka występującej pierwotnie populacji i nie- zwłoczne usuwanie zwłok dzików z ob- szaru wolnego od ASF, ale graniczącego z obszarem, dotkniętym ASF stanowi naj- bardziej efektywne postępowanie prewen- cyjne. Powyższe założenie przedstawiono na rycinie 2. w odniesieniu do ostatnio wy- krytych przypadków ASF po obu stronach Wisły (listopad 2017).
Piśmiennictwo
1. Epidemiological analyses on African swine fever in the EU (Update Sep. 2016 – Sep. 2017) by EFSA. EFSA Jour- nal ZOYY; volume (issue); NNNN.
2. Lange M.: Alternative control strategies against ASF in wild boar populations. EFSA supporting publication:
E IV – 843, 2015, 1–29.
3. Lange M., Thulke H.H.: Elucidating transmission parame- ters by combining spatiotemporal notification data and agent – based modelling. Stochastic Environmental Re- search and Risk Assessment 2017, 31, 379–391.
4. Probst C., Globig A., Knoll B., Conrath F.J., Depner K.:
Behaviour of the free ranging wild boar towards the- ir dead fellows: potential implications for the transmis- sion of African swine fever. Royal Society Open Science 4: 170054.http://dx.dol.org/10.1098/rsos 170054.
5. Gortazar C.: Infections shared with wildlife: an updated perspective. Eur. J. Wildl. Res. 2016, 62, 511–525.
Prof. dr hab. Zygmunt Pejsak, Państwowy Instytut Wete- rynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy, al. Partyzan- tów 57, 24-100 Puławy, e-mail: zpejsak@piwet.pulawy.pl Prace poglądowe
92 Życie Weterynaryjne • 2018 • 93(2)
