Sytuacja społeczno-ekonomiczna rodzin azachowania żywieniowe uczniów szkół gimnazjalnych wBytomiu

(1)

StrESzczENiE

Wstęp: W okresie dzieciństwa i wczesnej młodości kształtują się nawyki żywieniowe. Kwestie ekonomiczne, a także niektóre czynniki społeczne i demograficzne de- cydują o wyborze i jakości spożywanych produktów. Cel:

Celem badania jest poznanie zachowań żywieniowych wśród uczniów szkół gimnazjalnych w zależności od sta- tusu społeczno-ekonomicznego ich rodzin. Metody: Na przełomie 2011/2012 r. przeprowadzono epidemiologiczne badanie przekrojowe, którym objętych zostało 1099 uczniów szkół gimnazjalnych w Bytomiu. Ankieta obej- mowała pytania pochodzące z kwestionariusza stosowa- nego w badaniu Health Behavior in School – aged Children (HBSC). Dla określenia statusu społeczno-ekonomicznego zastosowano skalę zasobów materialnych rodziny Family Affluence Scale (FAS) oraz poziom wykształcenia matki dziecka. Statystyczną analizę danych przeprowadzono w oparciu o procedury dostępne w oprogramowaniu Statis- tica 10.0. Przy interpretacji uzyskanych wyników stoso- wano kryterium statystycznej znamienności p*0,05. Wy- niki: Zbadano 1099 uczniów (55,6% dziewcząt i 44,4%

chłopców). Badani uczniowie pomijają w codziennej diecie warzywa (59,3%), owoce (58,5%) oraz mleko i jego przetwory (49,4%). Codziennie śniadanie spożywa 59,7%

badanych. Niepokojący jest wysoki odsetek dzieci spoży-

wających słodycze codziennie lub kilka razy dziennie (37,2%). Prawidłowe zachowania żywieniowe częściej do- tyczyły dzieci matek o średnim poziomie wykształcenia i wysokiej skali FAS. Wysoki odsetek dzieci spożywających słodycze codziennie lub kilka razy dziennie pochodzi z rodzin o niskim poziomie FAS. Wnioski: Nieprawidłowe zachowania żywieniowe częściej dotyczą dzieci matek z wykształceniem podstawowym lub zawodowym oraz po- chodzących z rodzin o niskim poziomie zasobów materialnych

Słowa kluczowe: status społeczno-ekonomiczny (SES), skala zasobów materialnych rodziny (FAS), młodzież gim- nazjalna, żywienie

AbStrAct

Introduction: Eating habits are formed in childhood and adolescence.. Economic issues including social and demographic factors influence the choice and quality of products consumed. Aim: The aim of the study is to de- termine the impact of socio-economic status (SES) on eat- ing habits of students in lower secondary schools. Material and methods: At the turn of 2011 and 2012, an epidemi- ological cross-sectional study on 1,099 students in lower Nadesłano: 11.09.2013

Zatwierdzono do druku: 28.10.2013

Sytuacja społeczno-ekonomiczna rodzin a zachowania żywieniowe uczniów szkół gimnazjalnych w Bytomiu

Socio-economic status and feeding habits of students in lower secondary schools in Bytom

Agata Wypych-Ślusarska1 (a, b, c), Elżbieta Czech2 (b, c, d), Joanna Kasznia-Kocot^{1 (c)},

Jerzy Słowiński^{1 (e)}, Małgorzata Kowalska^{3 (f)}, Ewa Niewiadomska^{2 (d)}, Michał Skrzypek^{2 (d)}, Jolanta Malinowska-Borowska^{4 (f)}

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach:

1Wydział Zdrowia Publicznego, Katedra Epidemiologii i Biostatystyki, Zakład Epidemiologii Kierownik Zakładu: dr hab. n. med. J. Słowiński

2Wydział Zdrowia Publicznego, Katedra Epidemiologii i Biostatystyki, Zakład Biostatystyki Kierownik Zakładu: dr n. med. M. Skrzypek

3Wydział Lekarski w Katowicach, Katedra i Zakład Epidemiologii Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. med. J. Zejda

4Wydział Zdrowia Publicznego, Zakład Toksykologii i Ochrony Zdrowia w Środowisku Pracy Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. P. Nowak

(a)pomysł tematu

(b)przeprowadzenie badań

(c)opracowanie tematu

(d)przygotowanie bazy danych i analiza statystyczna

(e)opieka nad merytorycznym przygotowaniem pracy

(f)konsultacja w zakresie zagadnień związanych z żywieniem dzieci i młodzieży

Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełne postanowienia tej licencji są dostępne pod: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode

(2)

tionnaire was based on the form used in Health Behaviour in School – aged Children study (HBSC). The socio-economic status of students was determined according to the Family Affluence Scale (FAS) and the mother’s level of education. The statistical analysis was conducted using Sta- tistica 10.0 software. The significance level was set at p40.05. Results: 1,099 students in lower secondary school took part in the study (55.6% females and 44.4%

males). 59% of students skip vegetables in their daily diet, (58.5%) fruits and (49.4%). milk but 59.7% have breakfast

ing sweets every day or several times a day (37.2%) is wor- rying. Those children whose mothers declared secondary education and high level of FAS have proper eating habits.

Children eating sweets at least once a day come mostly from families with low level of FAS. Conclusions: Bad eat- ing habits are mostly among children whose mothers are of primary or vocational education and a low level of FAS.

Key words: Socio-Economic Status (SES), Family Af- fluence Scale (FAS), secondary school youth, nutrition

WStęp

W koncepcji nowego zdrowia publicznego, coraz częściej zwraca się uwagę na znaczenie społecznych i ekonomicznych uwarunkowań dla kształtowania zdrowia populacji [1, 2]. Wiele aktualnie prowadzonych badań wykazuje, że niski status społecz- no-ekonomiczny powiązany jest m.in. z ogranicze- niami w dostępie do prawidłowej opieki medycznej, ma silny związek ze środowiskowym ryzykiem zdro- wotnym, a także determinuje indywidualne zachowania i wybory, które nie są obojętne dla zdrowia [2]. Rozwój badań w zakresie zdrowia publicznego w odniesieniu do czynników społecznego ryzyka wymagał przyjęcia nowej perspektywy. Perspektywa cyklu życia w sposób szczególny kładzie nacisk na kontinuum powiązań zdrowia i uwarunkowań z szeroko rozumianego środowiska społecznego.

Wskazuje mianowicie, że doświadczenia, nawyki i zachowania zdrowotne nabyte już we wczesnym etapie życia pozostają nie bez znaczenia dla dalszego rozwoju, a także decydują o zdrowiu bądź chorobie [1, 3]. Niewątpliwie kluczowym momentem decy- dującym o kształcie późniejszego rozwoju i zdrowia jest okres dzieciństwa i wczesnej młodości. W tym czasie wyraźnie zaznacza się wpływ czynników spo- łeczno-ekonomicznych, m.in. dlatego, że stan zdrowia dzieci jest konsekwencją wyborów dokonywa- nych przez dorosłych (rodziców lub opiekunów) [4].

Wielu autorów podkreśla, że okres dzieciństwa i wczesnej młodości jest krytycznym dla kształto- wania nawyków żywieniowych [4–6]. Źle zbilansowana dieta już na tym etapie rozwoju może prowa- dzić do rozwoju chorób dietozależnych [5, 6]. Spo- sób odżywiania czy też zachowania żywieniowe dzieci i młodzieży nie mogą być więc rozpatrywane w oderwaniu od statusu społeczno-ekonomicznego ich rodzin. To głównie kwestie ekonomiczne, a także niektóre czynniki społeczne i demograficzne, jak wykształcenie, decydują o wyborze i jakości spoży- wanych produktów. Wielu badaczy podkreśla róż-

nice w odżywaniu w poszczególnych warstwach spo- łeczno-ekonomicznych [4-8]. Źle zbilansowana dieta jest szczególnie widoczna w grupach o niskim dochodzie, co w efekcie prowadzi do większego ryzyka rozwoju chorób przewlekłych właśnie w odniesieniu do tej populacji [7].

Zgodnie z zasadami prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, dobrze zbilansowana dieta powinna uwzględniać produkty z róż- nych grup żywnościowych. Wielką wagę przykłada się do codziennej aktywności fizycznej, zalecając co najmniej 60 minut dziennie ćwiczeń fizycznych.

Głównym źródłem energii powinny być produkty zbożowe, a codzienna dieta powinna zawierać rów- nież mleko i jego przetwory. Spośród mięsa zaleca się jedynie to o niskiej zawartości tłuszczu, a po- nadto zaleca się zwiększoną podaż ryb i roślin strączkowych. Z kolei spożycie tłuszczów, cukru i soli należy radykalnie ograniczać. W trakcie każ- dego posiłku należy spożywać owoce i warzywa [9].

Powszechnie wiadomym jest, że źle zbilansowana dieta prowadzi do zaburzenia równowagi procesów metabolicznych w organizmie. Zarówno niedobór składników pokarmowych i energii, jak i ich nad- miar, ma swoje konsekwencje zdrowotne. Niedo- bory żywieniowe pogarszają stan zdrowia, wpływają negatywnie na układ kostno-stawowy, krążeniowo- oddechowy i odpornościowy, a także zmniejszają koncentrację i powodują nadmierną drażliwość.

Efektem takiego stanu są często gorsze wyniki w nauce w porównaniu z dziećmi, których dieta jest prawidłowo zbilansowana [9]. Nadmierna kalorycz- ność spożywanych posiłków przyczynia się natomiast do rozwoju nadwagi i otyłości, której skut- kiem mogą być również zaburzenia w sferze psy- chosocjalnej, jak np. izolacja, obniżona samoocena, lęk i depresja [9]. Dlatego też właściwa podaż skład- ników odżywczych ma istotne znaczenie nie tylko dla zdrowia somatycznego, ale również psychicznego.

Jednocześnie wyniki badań potwierdzają, że osoby o niskim statusie społeczno-ekonomicznym częściej

(3)

spożywają żywność źle zbilansowaną, bądź też w skrajnych przypadkach, nawet nie spełniającą wa- runków bezpieczeństwa [10, 11].

Powyższa argumentacja stała się motywacją do podjęcia badań zmierzających do poznania za- chowań żywieniowych wśród uczniów szkół gimnazjalnych i ich związku ze stanem społeczno-ekonomicznym ich rodzin.

MAtEriAł i MEtody

Epidemiologiczne badanie przekrojowe zostało przeprowadzone na przełomie roku 2011/2012 i obejmowało uczniów szkół gimnazjalnych w By- tomiu. Do badania przystąpiło 11 spośród 15 szkół, w których uczy się 3262 uczniów. Poddani badaniu uczniowie przekazywali swoim rodzicom list intencyjny wyjaśniający cel i zakres badania, a także oświadczenie o wyrażeniu zgody na udział w badaniu. Ostatecznie kwestionariusz wypełniło 1099 uczniów. Ankieta została opracowana z wy- korzystaniem kilkunastu pytań pochodzących z ba- dania Health Behavior in School – aged Children (HBSC). Dla określenia statusu społeczno-ekonomicznego zastosowano skalę zasobów material- nych rodziny Fammily Affluence Scale (FAS) oraz poziom wykształcenia matki dziecka. Podstawą bu- dowy skali FAS są cztery pytania, dla których odpowiedzi są punktowane według następującego porządku:

1. Czy Twoja rodzina ma samochód osobowy lub wieloosobowy (np. typu van)? – Kategorie odpowiedzi: nie (0 pkt); tak, jeden (1 pkt); tak, dwa lub więcej (2 pkt);

2. Czy masz własny pokój dla Twojego wyłącz- nego użytku? – kategorie odpowiedzi: nie (0 pkt), tak (1 pkt);

3. Ile razy w ostatnich 12 miesiącach wyjeżdżałeś ze swoją rodziną na wakacje lub święta poza miejsce zamieszkania? – kategorie odpowiedzi:

wcale nie wyjeżdżałem (0 pkt), 1 raz (1pkt.), 2 razy (2 pkt), więcej niż 2 razy (2 pkt);

4. Ile komputerów ma Twoja rodzina? – kategorie odpowiedzi: żadnego (0 pkt), jeden (1 pkt), dwa (2 pkt), więcej (2 pkt).

Łącznie można zgromadzić od 0 do 7 punktów w skali FAS, przy czym 0–3 pkt oznacza niski poziom skali zasobów materialnych rodziny (FAS), 4–5 pkt to średni poziom FAS, a 6–7 pkt oznacza wysoki poziom FAS [12].

Do szczegółowej analizy wyników włączono jedynie te kwestionariusze, dla których uzyskano kompletne odpowiedzi na wszystkie pytania iden-

tyfikujące stan społeczno-ekonomiczny rodziny dziecka. Statystyczną analizę danych przeprowadzono w oparciu o procedury zamieszczone w oprogramowaniu Satistica 10.0. Różnice częstości deklaro- wanych odpowiedzi w grupach definiowanych przez stan społeczno-ekonomiczny rodziny oceniono za pomocą testu Chi². Zastosowano kryterium statystycznej znamienności p*0,05.

WyNiki

W badaniu wzięło udział 1099 gimnazjalistów (n4611; 55,6% dziewcząt i n4488; 44,4% chłop- ców). Przeciętny, a także wysoki poziom skali zaso- bów materialnych rodziny (FAS) dotyczył 39,5% an- kietowanych (w każdym przypadku n4427), a co 5 badane dziecko pochodziło z rodziny o niskim FAS (n4226; 21,0%). Najwyższy odsetek uczniów rekrutował się z rodziny, w której matka legitymo- wała się średnim poziomem wykształcenia (n4329;

38,8%); wykształcenie podstawowe lub zawodowe matek dotyczyło 37,7% dzieci (n4320), a wykształ- cenie wyższe deklarowało 23,6% badanych (n4200).

Uczniowie spożywający codziennie śniadanie sta- nowili 59,7% badanych (n4653). Większość uczniów (n4763; 70,1%) spożywało co najmniej 3 posiłków dziennie. Duża część badanych pomijała w codziennej diecie warzywa (n4645; 59,3%), owoce (n4637; 58,5%) oraz mleko i jego przetwory (n4539; 49,4%). Niepokojący jest również wysoki odsetek dzieci spożywających słodycze codziennie lub kilka razy dziennie (n4404; 37,2%).

Zbadano, czy poziom zasobów materialnych rodziny oraz wykształcenie matek wpływają na de- klarowane zachowania żywieniowe gimnazjalistów.

Szczegółowe wyniki przedstawiono w Tabeli I i II.

Największy odsetek gimnazjalistów spożywają- cych śniadanie codziennie dotyczył dzieci z rodzin o wysokim wskaźniku FAS (n4268; 62,8%), po- dobnie było w przypadku spożywania trzech posił- ków dziennie (n4321; 73,6%), jednakże nie zaobserwowano statystycznie znamiennych zależności.

Z kolei deklarowana częstość spożywania codziennie śniadań zależała od poziomu wykształcenia matki, najczęściej nieprawidłowe zachowania (brak śniadania lub śniadanie 1–2 razy w tygodniu) doty- czyły matek z najniższym poziomem wykształce- nia.Podobne analizy przeprowadzono w odniesieniu do częstości spożywania wybranych grup produk- tów. Szczegółowe wyniki zestawiono w Tabeli III i IV.

(4)

Table I. Eating habits of children in families with low level of FAS

Poziom

Zachowania żywieniowe Razem FAS istotności

n (%) Niski Przeciętny Wysoki dla testu

n (%) n (%) n (%) Chi²

Spożywanie śniadania w ciągu tygodnia

Wcale 79 (7,3%) 18 (8,0%) 32 (7,6%) 29 (6,8%)

Jeden–dwa razy 119 (11,1%) 34 (15,1%) 47 (11,1%) 38 (8,9%)

Trzy–cztery razy 117 (10,8%) 30 (13,3%) 40 (9,4%) 47 (11,0%) p40,17

Pięć–sześć razy 118 (11,0%) 19 (8,4%) 54 (12,7%) 45 (10,5%)

Codziennie 643 (59,8%) 124 (55,1%) 251 (59,2%) 268 (62,8%)

Spożywanie trzech posiłków dziennie (w ciągu tygodnia)

Wcale lub jeden–dwa razy 92 (8,6%) 28 (12,5%) 33 (7,8%) 31 (7,3%)

Trzy-cztery razy90 24 (8,5%) 34 (10,7%) 32 (8,1%) (7,6%)

p40,15

Pięć-sześć razy 134 (12,5%) 29 (13,0%) 56 (13,3%) 49 (11,6%)

Codziennie 753 (70,4%) 143 (63,8%) 298 (70,8%) 321 (73,6%)

Tabela II. Zachowania żywieniowe a wykształcenie matki

Table II. Eating habits of children according to mother’s education

Poziom Zachowania żywieniowe Razem

Wykształcenie matki

istotności n (%) lub zawodowe Podstawowen (%) Średnien (%) Wyższen (%) dla testu Chi²

Spożywanie śniadania w ciągu tygodnia

Wcale 66 (7,8%) 30 (9,4%) 25 (7,7%) 11 (5,6%)

Jeden–dwa razy 88 (10,4%) 45 (14,1%) 28 (8,6%) 15 (7,6%)

Trzy–cztery razy 99 (11,8%) 44 (13,8%) 35 (10,7%) 20 (10,1%) p40,01

Pięć–sześć razy 97 (11,5%) 40 (12,5%) 39 (12,0%) 18 (9,1%)

Codziennie 494 (58,5%) 161 (50,3%) 199 (61,0%) 134 (67,7%)

Spożywanie trzech posiłków dziennie (w ciągu tygodnia)

Wcale lub jeden–dwa razy 72 (8,6%) 31 (9,7%) 24(7,4%) 17 (8,5%)

Trzy–cztery razy 75 (8,8%) 35 (11,0%) 23 (7,1%) 17 (8,5%)

p40,46

Pięć-sześć razy 105 (12,5%) 42 (13,2%) 37 (11,4%) 26 (13,1%)

Codziennie 590 (70,1%) 211 (66,1%) 240 (74,1%) 139 69,9%)

(5)

Tabela III. Zasoby materialne rodziny (FAS)a częstotliwość spożywania produktów żywnościowych Table III. FAS and the frequency of consumption of food products

Spożywane produkty Razem FAS Poziom

n (%) Niski Przeciętny Wysoki istotności

n (%) n (%) n (%) dla testu Chi²

Słodycze

Kilka razy w miesiącu lub rzadziej 241 (22,5%) 59 (26,3%) 93 (22,0%) 89 (21,2%)

Kilka razy w tygodniu 428 (40,2%) 79 (35,3%) 169 (40,0%) 180 (42,9%) p40,37

Kilka razy dziennie lub codziennie 398 (37,3%) 86 (39,4%) 161 (38,1%) 151 (36,0%) Nabiał

Codziennie 410 (38,3%) 76 (33,8%) 173 (40,7%) 161 (38,2%)

Kilka razy dziennie 130 (12,1%) 25 (11,1%) 55 (12,9%) 50 (11,9%)

Owoce

Codziennie 312 (29,2%) 52 (23,2%) 135 (31,8%) 125 (29,7%)

Warzywa

Codziennie 338 (31,6%) 69 (31,2%) 126 (29,6%) 143 (33,8%)

Tabela IV. Wykształcenie matek a częstotliwość spożywania produktów żywnościowych Table IV. Maternal education and the frequency of consumption of food products

Spożywane produkty Razem

Wykształcenie matki

Poziom

n (%) Podstawowe Średnie Wyższe istotności

lub zawodowe n (%) n (%) dla testu Chi²

n (%) Słodycze

Kilka razy dziennie lub codziennie 297 (35,5%) 109 (34,5%) 118 (36,3%) 70 (35,9%) Nabiał

Codziennie 315 (37,4%) 123 (38,6%) 116 (35,7%) 76 (38,4%)

Owoce

Codziennie 235 (27,9%) 83 (26,0%) 89 (27,3%) 63 (31,8%)

Warzywa

Codziennie 268 (31,9%) 91 (28,7%) 110 (34,0%) 67 (33,8%)

(6)

oraz mleka i jego przetworów uwidaczniało się nieco częściej w grupie dzieci z niskim poziomem zasobów materialnych rodziny, a także u tych, których matki deklarowały niższy poziom wykształcenia. W zasa- dzie, poza spożyciem owoców, różnice te nie były istotne statystycznie. Warto zauważyć, że odsetek dzieci spożywających słodycze codziennie lub kilka razy dziennie był najwyższy w rodzinach o najniż- szym poziomie FAS.

dySkuSjA

Prawidłowo zbilansowana dieta ma istotne znaczenie dla właściwego rozwoju dzieci i młodzieży, a także w dużej mierze kształtuje stan zdrowia w okresie dorosłości. Nieprawidłowe żywienie, brak lub mała aktywność fizyczna, nadwaga i otyłość mogą prowadzić do wielu zaburzeń zdrowia, rozu- mianych nie tylko w sensie somatycznym, ale rów- nież psychicznym i społecznym [13]. W dobie epidemii chorób cywilizacyjnych oraz związanych z nimi kosztów zdrowotnych, społecznych i ekonomicznych, fakty takie nie powinny być ignorowane.

W analizach sposobu żywienia nie powinno więc pomijać się uwarunkowań społeczno-ekonomicznych.

Szczególna rola w kreowaniu zachowań, w tym zachowań zdrowotnych, przypada rodzinie. To na tej płaszczyźnie kształtują się pierwsze zwyczaje żywie- niowe. W pierwszym etapie socjalizacji (tzw. socjalizacji pierwotnej) dziecko zdane jest w głównej mierze na swoich rodziców bądź opiekunów, którzy stają się dla niego jedynym wyznacznikiem zacho- wań (tzw. „znaczący inny”) [14]. Również zachowania żywieniowe i jakość spożywanych produktów zależne są od wyborów rodziców. W okresie szkolnym zachowania te zostają poddane modyfikacji poprzez wpływ innych osób, głównie rówieśników.

Warszawskie badania przeprowadzone w grupie uczniów szkół podstawowych i gimnazjalistów w pewien sposób potwierdzają tę teorię [15]. Gim- nazjaliści, rzadziej niż dzieci w młodszej grupie wie- kowej, odżywiali się prawidłowo. Najczęstsze błędy żywieniowe dotyczyły zbyt rzadkiego spożywania mleka i jego przetworów, warzyw i ryb oraz zbyt częstego spożywania słodyczy. Badania warszawskie wydają się być jednak bardziej optymistyczne niż badania własne, gdzie zaobserwowano wyższe od- setki nieprawidłowych zachowań żywieniowych.

W badaniu własnym 40,8% gimnazjalistów dekla- rowało codzienne spożywanie warzyw (codziennie i kilka razy dziennie), podczas gdy wśród warszaw-

Nie bez znaczenia są także regionalne zwyczaje ży- wieniowe preferowane przez mieszkańców. Oficjalne dane GUS z 2012 roku wskazują, że przeciętne mie- sięczne spożycie owoców i warzyw, a także mleka (wyrażone w kilogramach na osobę) jest większe w woj. mazowieckim niż śląskim. Z kolei spożycie mięsa jest nieco większe na Śląsku niż w woj. mazowieckim, odpowiednio 5,36 i 5,30 kg/osobę [16].

Niezadowalające zachowania żywieniowe wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych potwierdzają także inne badania [17]. Uczniowie najczęściej spo- żywali w szkole (w formie drugiego śniadania) ka- napki, natomiast rzadziej sięgali po produkty mlecz- ne oraz warzywa i owoce.

Niepokojący jest również fakt, iż 2/5 uczniów nie spożywa codziennie śniadania. Niestety prawidło- wość tę potwierdzają również inne badania [15, 17- 20]. Co więcej, badania CBOS z 2010 r. wskazują, że co piąta osoba dorosła nie spożywa codziennie śniadania [21]. Można więc stwierdzić, że błędy w zachowaniach żywieniowych dorosłych członków rodziny powtarzane są przez ich dzieci. Tymczasem śniadanie uważane jest przez wielu specjalistów ży- wienia za najważniejszy posiłek w ciągu dnia. Brak tego posiłku może prowadzić do przedwczesnego zmęczenia, braku koncentracji i zmniejszenia zdol- ności poznawczych dziecka, co nie jest bez znaczenia dla procesu nauki i kształcenia [22].

Nieprawidłowe zachowania żywieniowe dotyczą również częstości spożywanych posiłków. Większość badanych uczniów z Bytomia (69,4%) codziennie spożywała co najmniej 3 posiłki dziennie, jednak prawie 1/3 gimnazjalistów deklarowała spożywanie mniej niż 3 posiłków dziennie. Dla porównania w badaniu przeprowadzonym w 2009 r. wśród uczniów szkół średnich w województwie święto- krzyskim odsetek spożywających co najmniej 3 po- siłki dziennie wynosił 54,5% [19]. Był więc mniej- szy niż zaobserwowany w badaniu własnym i prawdopodobnie jest uwarunkowany wiekiem badanych uczniów (badane przez nas dzieci były młodsze), ale także gorszą sytuacją materialną rodzin z woj.

świętokrzyskiego. Regularność spożywanych posił- ków jest istotna dla zachowania zdrowia. Nieregu- larne jedzenie sprzyja niedoborom składników od- żywczych, a także może doprowadzić do zmniejszo- nego wydatku energetycznego organizmu oraz wy- wołuje poczucie głodu, co sprzyja spożywaniu prze- kąsek złożonych głównie z produktów tłustych bądź słodkich [13].

Współczesne kierunki w podejściu do zdrowia publicznego, jak również epidemiologia społeczna, każą zwrócić uwagę na uwarunkowania społeczno-

(7)

ekonomiczne stanu zdrowia populacji [1]. Oprócz wspominanej już socjalizacji i wpływu „znaczących innych” nie bez znaczenia dla zdrowia jest sytuacja materialna rodziny. Badania wykazują, że sytuacja społeczno-ekonomiczna rodzin jest poważną deter- minantą zdrowotną [23–24]. Rodziny dobrze sytuo- wane materialnie mogą zapewnić swoim dzieciom dostęp do szerokiego wachlarza usług, w tym usług medycznych, ale także właściwego sposobu żywie- nia, dodatkowej aktywności fizycznej, letniego wy- poczynku, etc., które w sposób pośredni lub bezpo- średni wpływają i kształtują ich stan zdrowia. Jed- nocześnie dzieci pochodzące z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym często pozbawione są wielu dóbr, lub dostęp do nich jest ograniczony.

Co prawda status społeczno-ekonomiczny rodzin mierzony jest za pomocą różnych wskaźników, jednak wydaje się, że najważniejsze z nich to dochód, wykształcenie rodziców oraz wykonywany przez nich zawód [23]. W prezentowanym badaniu sku- piono się głównie na wykształceniu matki oraz skali określającej zasoby materialne rodziny (FAS). Za- leżności pomiędzy częstością spożywania wybranych grup produktów a zamożnością rodziny mie- rzoną poprzez skalę FAS nie są wyraźne. Co prawda, więcej dzieci pochodziło z rodzin o wyższym statusie ekonomicznym, deklarowało spożywanie warzyw i owoców oraz nabiału w ciągu dnia, jednak tylko w przypadku spożycia owoców różnice oka- zały się być znamienne statystycznie. Również w tej grupie dzieci można zauważyć większy odsetek spo- żywających regularnie posiłki (codziennie śniadania i co najmniej trzy posiłki dziennie), choć zaobser- wowane różnice nie były istotne statystycznie. Być może wyniki te są konsekwencją dość niskiej rze- telności skali FAS (alfa Cronbacha – 0,534) oraz za- stosowanych kryteriów pomiaru statusu ekonomicznego rodzin [12]. Jednak zastosowana skala FAS, pomimo swojej niedoskonałości uznawana jest za najbardziej obiektywny miernik SES w badaniach młodzieży [12].

Wykształcenie matki okazało się również istot- ną determinantą w kształtowaniu nawyków ży- wieniowych młodzieży. Dzieci matek legitymują- cych się wykształceniem wyższym częściej niż dzieci matek z wykształceniem podstawowym lub zawodowym deklarowały codzienne spożywanie śniadania oraz co najmniej trzech posiłków dziennie w ciągu tygodnia. W przypadku tej ostatniej zmiennej, różnice pomiędzy grupami okazały się znamienne statystycznie. Prawdopodobnie zaob- serwowane różnice w sposobie żywienia badanej młodzieży można wytłumaczyć wyższą świado- mością prozdrowotną matek z wyższym pozio-

mem wykształcenia, ich większą umiejętnością i wiedzą dotyczącą właściwego bilansowania po- siłków, większą troską o przyszły kształt zdrowia dzieci, a także lepszymi możliwościami finanso- wymi skutkującymi lepszą jakością wybieranych produktów spożywczych. Równocześnie zaznaczyć należy, że do wyżej postawionego stwierdzenia na- leży podchodzić z pewną dozą ostrożności, gdyż autorzy nie badali relacji wykształcenie – świado- mość zdrowotna – zachowania zdrowotne. Można by nawet stwierdzić, że występuje tu zmienna za- kłócająca w postaci dochodu: im wyższe wykształ- cenie, tym wyższy dochód i tym samym możliwo- ści finansowe rodziny [24]. Niemniej jednak ist- nieją badania wskazujące, że nawet przy uwzględ- nieniu i kontrolowaniu zmiennej zakłócającej w postaci dochodu, wykształcenie matki w zna- czący sposób wpływało na sposób żywienia dzieci [25–26]. Dla przykładu badanie przeprowadzone w północno-wschodniej Brazylii wykazało, że im wyższe wykształcenie matek, tym lepszy dostęp do szeroko rozumianej informacji – prasy, radia, telewizji, a tym samym większa dbałość o jakość żywienia dzieci [25].

Z drugiej strony wysoki SES niesie ze sobą ryzyko nieprawidłowych zachowań zdrowotnych, w tym również wadliwego odżywiania i podaży nadmiernej ilości składników energetycznych wykorzystywa- nych do codziennego funkcjonowania. Szczególnie widoczne jest to w skali globalnej, gdzie dochodzi do zderzenia dwóch istotnych problemów społecz- nych i medycznych, a mianowicie: epidemii otyłości w krajach rozwiniętych i klęski głodu oraz niedoży- wienia w krajach rozwijających się [4, 23, 27–29].

Problem jest na tyle istotny, że stał się jednym z punktów Milenijnych Celów Rozwoju [29]. Po- nadto w wielu badaniach prowadzonych w krajach rozwijających się, uwidacznia się zależność wysokiej pozycji materialnej rodzin i rosnącego odsetka dzieci z nadwagą i otyłością [30–32].

Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania, rozpatrywane nie tylko z poziomu funkcjonowania rodziny, ale również sytuacji gospodarczej i politycznej kraju, niewątpliwie wpływają na stan zdrowia populacji. Dzieci i młodzież stanowią grupy najbardziej wrażliwe na wszelkie niekorzystne zmiany. Za- leżności mogą być tu dwukierunkowe. Dobra sytuacja materialna może prowadzić do promocji zacho- wań prozdrowotnych i właściwego odżywiania, ale również może przyczyniać się do nadmiernej podaży energetycznej, czego efektem jest nadwaga, otyłość i związane z nimi problemy zdrowotne. Istotnym zadaniem pracowników sektora zdrowia publicznego jest więc kontynuowanie badań nad wpływem

(8)

zdrowia dzieci i młodzieży dla wypracowania sku- tecznych programów naprawczych.

Źródło finansowania: Badania statutowe nr KNW-1- 080/P/1/0

WNioSki

Nieprawidłowe zachowania żywieniowe, w tym mała liczba spożywanych posiłków w ciągu dnia, pomijanie śniadania, warzyw, owoców, a także mleka i jego przetworów w codziennej diecie, częściej dotyczy dzieci matek z wykształceniem podstawowym lub zawodowym oraz pochodzących z rodzin o niskim poziomie zasobów materialnych (FAS).

Dlatego też istnieje konieczność prowadzenia dzia- łań edukacyjnych i promujących zdrowie skierowa- nych do wyżej wymienionych grup społecznych.

piŚMiENNictWo

1. Berkman L.F., Kawachi I.: A historical framework for social epidemiology. [w:] Berkman LF, Kawachi I. (ed).: Social epidemiology. Oxford University Press New York 2000: 3-12.

2. WHO. Environmental health inequalities in Europe. Asses- sment report. World Health Organization, Kopenhaga 2012.

3. Barker D.J.P.: Fetal and infant origins of adults disease. Br Med J 1990; 301: 1111.

4. Barros F.C., Victoria C.G., Scherpbier R. i wsp.: Socioeconomic inequities in the health and nutrition of children in low/mid- dle income countries. Rev Saúde Pública 2010; 44:1-16.

5. Kołłajtis-Dołowy A., Matysiuk E., Boniecka I.: Zwyczaje ży- wieniowe wybranej grupy dzieci 11–12-letnich z Białegosto- ku. ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość 2007; 6: 335- 6. Datar A., Sturm R., Magnabosco J.L.: Childhood overweight342.

and academic performance: national study of kindergartners and firstgraders. Obes Res. 2004; 12:58–68.

7. De Irala-Estevez J., Groth M., Johansson L. et al.: A systematic review of socioeconomic differences in food habits in Europe:

consumption of fruit and vegetables. Eur J Clin Nutr 2000;

54: 706-714.

8. Koval J., Mroskova S., Magurowa D.: Odżywianie się dzieci Romskich i jego wpływ na niektóre wskaźniki zdrowia. Med Środow 2012; 15:69-74

9. Zasady zdrowego żywienia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Instytut Żywności i Żywienia, 2009. Dostęp:

www.izz.waw.pl/pl/zasady-prawidowego-

zywienia#zasady%20dzieci (cytowany 18.08.2013).

10. Riches G.: Hunger, food security and welfare policies: issues and debates in First World societies. P Nutr Soc 1997; 56:

63-74.

11. Dibsdall L.A., Lambert N., Bobbin R.F. et al.: Low-income consumers” attitudes and behaviour towards access, availa- bility and motivation to eat fruit and vegetables. Public Health Nutrition 2003; 6:159-68.

12. Mazur J. (red.): Status materialny rodziny i otoczenia a sa-

HBSC 2006 w ujęciu środowiskowym. Warszawa, 2007.

13. Jarosz M. (red.): Zasady prawidłowego żywienia dzieci i mło- dzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. In- stytut Żywności i Żywienia Warszawa, 2008.

14. Sztompka B.: Socjologia. Analiza społeczeństwa. Wydawnic- two Znak Warszawa, 2007: 389-410.

15. Boniecka J., Michota-Kotulska E., Czerwonogrodzka A.

i wsp.: Zachowania żywieniowe wybranej grupy dzieci w wieku szkolnym w aspekcie zagrożenia otyłością. Przegl Lek 2009; 66: 49-51.

16. Przeciętne miesięczne spożycie wybranych artykułów żyw- nościowych na 1 osobę. Bank Danych Lokalnych GUS w War- szawie. 2012. Dostęp: www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_pod- grup.dims?p_id=724642&p_token=0.46131679168540085 (cytowany 22.08.2013).

17. Wojtaś M., Kołłajtis-Dołowy A.: Zachowania żywieniowe wybranej grupy uczniów ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych w Warszawie. Probl Hig Epidemiol 2011; 92: 947- 18. Kasznia-Kocot J., Zdun J., Słowiński J. i wsp.: Zwyczaje ży-950.

wieniowe i stosowanie diet odchudzających wśród młodzieży gimnazjalnej. (w:) Buczak A., Łukasik I.M., Witek A. (red.).

Edukacja wobec zagrożeń zdrowia: zdrowa szkoła – zdrowy uczeń, między teorią a praktyką. Wydawnictwo NeuroCen- trum Lublin, 2010: 9-33.

19. Gajda R., Jeżewska-Zychowicz M.: Zachowania żywieniowe młodzieży mieszkającej w województwie świętokrzyskim – wybrane aspekty. Probl Hig Epidemiol 2010; 91: 611-617.

20. Kołłajtis-Dołowy A., Pietruszka B., Waszczeniuk-Uliczka M.:

Wybrane zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej.

Żyw Człow 2003; 30: 143-144.

21. Zachowania i nawyki żywieniowe Polaków. Komunikat z ba- dań. CBOS Warszawa, 2010. Dostępny na: http://www.

cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_150_10.PDF (stan na 26 VII 2013 r.).

22. Otto-Buczkowska E. (red.): Zaburzenia przyjmowania poży- wienia w populacji rozwojowej. Pediatria – co nowego? Wy- dawnictwo Cornetis Wrocław, 2007: 484-492.

23. Brooks-Gunn J., Duncan G.J.: The effects of poverty on children. Future Child. 1997, 7: 55-71.

24. Burchi F.: On the contribution of mother’s education to children’s nutritional capabilities in Mozambique. Paper presen- ted at the 5th annual conference of the HDCA,10-13 Sep- tember 2008, New Dehli, India. Dostępny na: https://hdca.org/publications/on-the-contribution-of-mothers-education-to-childrens-nutritional-capabilities-in-mozambique (stan na 6 XI 2013).

24. Thomas D., Strauss J., Henriques M.: How does mother’s education affect child height?, J Hum Resou 1991; 26: 183–

25. Garrett J.L., Ruel M.T.: Are determinants of rural and urban211.

food security and nutritional status different? Some Insights from Mozambique, World Dev1999; 27: 1955–1975.

26. Bradley R.H., Corwyn R.F.: Socioeconomic status and child development. Annu. Rev. Psychol. 2002; 53: 371-99.

27. Torsheim T., Currie C., Boyce W. i wsp.: Country material distribution and adolescents” perceived health: multilevel study of adolescents in 27 countries. J Epidemiol Commun H 2006; 60: 156-161.

28. Milenijne Cele Rozwoju. Dostępne na: http://www.unic.

un.org.pl/cele.php (stan na 26 VII 2013).

29. McDonald C.M., Baylin A., Arsenault J.E. i wsp.: Overweight is more prevalent than stunting and is associated with so-

(9)

cioeconomic status, maternal obesity, and a snacking dietary pattern in school children from Bogota, Colombia. J. Nutr.

2009; 139: 370-376.

30. Groeneveld I.F., Solomons N.W., Doak C.M.: Nutritional status of urban schoolchildren of high and low socioeconomic status in Quetzaltenango, Guatemala. Rev Panam Salud Pub- lica. 2007; 22: 169-77.

31. Eckhardt C.L., Suchindran C., Gordon-Larsen P. i wsp.: The association between diet and height in the postinfancy period changes with age and socioeconomic status in Filipino youths. J. Nutr. 2005; 135: 2192-2198.

Adres do korespondencji:

Agata Wypych-Ślusarska

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Zakład Epidemiologii, WZP

ul. Piekarska 18, 41-902 Bytom

tel. (32) 3976 543, e-mail: awypych@sum.edu.pl