JERZY HAUZINSKI
O dom niem anych p ró b ach konw ersji asasynów n a chrześcijaństw o w św ietle relacji W ilhelm a z T yrn
Ś rednio w ieczn a E u ro p a p o zn ała asasynów , s k ra jn y k ie ru n e k h e te ro - doksyjnego islam u, dzięki re la c ji B u rc h a rd a ze S tr a s b u r g a 1, k tó ry w 1175 r. u d a ł się w m isji d y p lo m a ty c z n e j n a d w ó r egipskiego w ład cy, S a lah ad -D in a (Saladyn). N ie z n a m y w y n ik ó w d y p lo m a ty c z n y c h zabiegów niem ieckiego d u chow nego a je d y n y m w y ra ź n y m ślad em jego m isji jest geopolityczny opis k ra jó w m u zu łm a ń sk ich sąsiad u jący ch z K ró lestw em Je ro z o lim s k im 2. S p raw o zdan ie B u rc h a rd a z podróży n>a W schód zostało w łączone do „K ro n iki S ło w ian” A rn o ld a z L u b e k i3. T am to w form ie m ożliw ie p e łn e j o d n a jd u je m y in te re s u ją c ą n as re la c ję o asasynach. T rze
b a pow iedzieć, iż sam a u to r „ K ro n ik i” d o d a je od siebie z ajm u jące szcze
góły n a te m a t te j se k ty pisząc o zam o rd o w an iu przez asasyn ów m ark iza K o n ra d a z M o n tfe rra tu , ty tu la rn e g o k ró la je ro z o lim sk ie g o 4. K o lejn ą r e lację o asasy n ach z a w iera „ R a p o rt” p a tria rc h y Jerozo lim y , A lb e rta , w y sta w io n y n a żąd anie pap ieża Inn o cen teg o III. S p orządzenie takiego opisu k ra jó w leżących ju ż tra d y c y jn ie w stre fie k ru c ja to w y c h p ro je k tó w fe u d a l
n e j E u ro py w iązało się z p lan e m now ej w ielk iej w y p ra w y zam orskiej, insp iro w an ej przez papiestw o.
N a jp e łn iejsz ą w e rs ję sp raw o zd an ia p a tria rc h y jerozolim skiego o d n a j
d u je m y w rk p sie n r 10411 'brukselskiej B iblioth èqu e de B ourgogne. Nosi o n a ty tu ł „L a devision de la te r r e de o u ltre m e r e t des choses q ui y s o n t” . J e s t to w m iarę p rec y z y jn a re d a k c ja s ta ro fra n c u sk a łacińskiego orygin ału, k tó ry w fo rm ie skróconej tra f ił n ajw c ze śn ie j do dzieła R yszard a z S. G er
m an e (zm. 1243) p t. „C hronicon S icu lu m re ru m p e r o rb em g e sta ru m äb exeessu G uillelm i Siciliae re g is” 5. N ie ste ty fra g m e n t przy to czo n y w dziele
1 O Burchardzie por. P. S c h e f f e r - B o i c h o r s t , Der kaiserliche N otar und der Strassbu rger V itztu m Burchard, ihre w irklich en und angeblichen Sch riften ,
„Zeitschrift für die G eschichte des Oberrheins” t. XLIII, 1889, s. 456—477.,
2 Por. A. P o t t h a s t , W egw eiser durch die G eschich tsw erke des europäischen M ittela lters bis 1500 t. I, Berlin 1896, s. 176; R epertoriu m fon tiu m historiae m e d ii a evi t. II: Fontes A —В, Н о т а 1967, s. 607 п.; R. R o h r i c h t , B ïbliotheca geographica P alestm ae, Berlin 1890, s. 39 п., nr 95; J. C. M. L a u r e n t , Zu M agister Thietm arus,
„Serapeum ” r. X IX , 1858, mr 10, s. 145—147; tamže r. X X 1859, nr 11, s. 174—176;
A. M o l i n i e r, L es sources de l’h istoire de France t. III, Paris 1903, s. 33, nr 2321;
P. L e h m a n і О. G l a u n i n g , M ittelalterlich e H an dsch riftenbru ch stü cke der U n iversitä tb ib lio th ek und des Georgianum zu München, „Zentralblatt für B iblio
theksw esen” 1940, z. 72, s. 69—73.
3 A rn oldi Chronica S lavoriiu m , ex recensione J. M. L appen bergii in usum schola- rum, ex M onum entis Germ aniae H istoricis R ecudi fe c it G. H. P e r t z , Hannoverae 1868, s. 264—277.
* Tamże, s. 145 n. (ks. IV, rozdz. 16 pod 1192 r.).
0 Riccardi de S. Germ ano Chronica, „Rerum Italicarum Scriptores. Raccolta degli stařici italiani dal cinquecento al m illecinquecento ordinata” da L. A. M u r a t o r і t. VII, cz. 2, Bolonia 1937—1938, s. 56—59 (wersja А і В); tak u A. P o t t h a s t а, op. cit. t. II, Berlin 1896, s. 969.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X r v , 1973, z e s z . 2
244 J E R Z Y H A U Z I Ň S K I
sycylijskiego k ro n ik a rza nie o b e jm u je ju ż re la c ji o asasynach, stąd p o w o łując się n a przekaz A lb e rta m ów iący o tej sekcie sięgam y zazw yczaj do p e łn e j s ta ro fra n c u sk ie j red a k c ji, znan ej jak o „La devision de la te rre de o u ltre m e r et des choses q u i y s o n t” 6.
P o rów nan ie obydw u ty c h p rzekazów , to je s t re la c ji o a sasy n ach n a le żącej do B u rc h a rd a ze S tra sb u rg a z w e rs ją przy to czo n ą w „S p raw ozd a
n iu ” jerozolim skiego p a tria rc h y , p ozw ala w ysu n ąć tezę, iż d ru gie z w y m ienionych św iad ectw sto i w p ro ste j zależności od re la c ji B u rch ard a.
W yprow adzenie szczegółow ych f iliac ji pom iędzy dalszy m i przek azam i 0 asasynach, w śród k tó ry c h z n a jd u je się anonim ow e „ Itin é ra ire de L on
dres à J e ru s a le m ” a 'także p rzek az J a k u b a z V itry w jego „H istoria O rientalds” i w dziele W incentego z B eau vais „S peculu m H isto riale” , k ie ru je nas d o a rc h e ty p u w sz y stk ic h ty c h w e rsji. J e s t n im i w ty m p rz y p a d k u re la c ja B u rc h a rd a ze S tra sb u rg a 7.
P rz ek a z y na te m a t asasynów n aw iązujące ściśle do re la c ji B u rc h a rd a d a ją w k o n sek w en cji szkicow y obraz se k ty asasynów . I ta k w sk a z u ją one n a re lig ijn y c h a ra k te r isekciarskdej o rg an izacji i teo k ra ty c z n e cechy ich pań stw a, poczytuijąc asasynów za ’h e re ty c k i lud sto ją c y poza islam em . A sasyni są ta m p otęg ą w ró w n y m sto p n iu niebezpieczną dla m ah o m etan , co i chrześcijan , b ow iem m orduiją niew y g odny ch sobie w ładców ta k m u zułm ań sk ich ja k i ch rześcijań sk ich . K ie d y trzeb a, uczą się języ k a sw ych wrogów . S ą o n i odlda'ni sp ra w ie n a śm ierć i życie, gorliw ie też sp e łn ia ją w olę swego p rzyw ó d cy, k tó ry cieszy się w ie lk im a u to ry te te m w śród w y znaw ców . L id er isekty je s t o stateczn y m a rb itre m we w szystkim , co czynią asasyni. S tan o w i on p ra w a i obyczaje sw ego lu d u sprzeczne z „praw em S aracen ó w ” , tj. sz arija te m . A sasyn i w y k a z u ją przeto znaczną swobodę obyczajów — w oczach n a szy c h au to ró w uchodzącą za niem oralność. Cie
szą się n ią jed n a k ty lk o po to, łby ty m b a rd z iej czcić sw ego przyw ó dcę 1 ty m gorliw iej spełniać jego rozkazy.
To obiegow e w śred niow ieczn y m ch rześcijań stw ie sp ojrzen ie n a asa
synów zostaje jeszcze w X II w iek u dopełnione p rzez p ierw szej ran g i fa k ty z a w arte w re la c ji uczonego arc y b isk u p a T y ru , W ilhelm a '(w la ta c h 1174—- 1187) 8. J e s t on a u to re m liczącego 23 k sięgi dzieła o k ru c ja ta c h , już w r ę k opisach ty tu ło w an eg o jako „H isto ria re ru m in p a rtib u s tra n sm a rin is g e sta ru m ” 9. T am to w śró d ró żn o ro d n y c h in fo rm a c ji po d aje W ilhelm n a d e r z a jm u ją c y p rzek az o asasynach.
P rz e d sta w ia ją c w ro zd ziale 31 księgi X X u k ła d sił n a tere n ie S y rii zagrożonej przez S alad y n a, W ilhelm w łącza w bieg n a rr a c ji opow iadanie o asasyn ach, doprow adzone do k o ń ca 'tego rozdziału. Z jego tre śc ią w iąże się in te g raln ie p rze w aż a ją c a część kolejnego, 32. rozdziału księgi X X , gdzie a u to r ro zw ija w ą te k o rzeko m o zam ierzonej przez przyw ódcę sek ty k o n w e rsji asasynów n a łono chrystia'nizm u.
6 Chroniques G réco-R om anes, wyd. Ch. H o p f , Berlin 1873, s. 31 n.; por. także uwaga wydaw cy, s. 29.
7 Por. analiza źródeł zachodnich o asasynach w dysertacji J. H a u zd ń s k i e g o, A sasyn i — rad yk a ln y ruch społeczn o-polityczn y m u zułm ańskiego średniow iecza w eu ropejskim p iśm ien n ictw ie w iek ó w średnich (maszynopis pracy doktorskiej), Poznań 1972; ocena datychcaaisowego stanu badań nad asasynamii, t e n ż e , A sasyni Iranu i S y rii w h istoriografii (cz. 1), „Euhemeir” 1972, nr 2, s. 33—44.
8 Na tem at tego dzieła 1 jego autora par. podstaw owe studium H. P r u t z a , S tu dien ü ber W ilhelm von T yru s, „Neues A rchiv der G esellschaft für ältere deutsche Gesichicbtskunde” t. VIII, 1882, s. 93—132.
9 H. P r u tz , op. cit., s. 114.
D O M N IE M A N E P R Ô B Y K O N W E R S J I A S A S Y N Ö W 245 M am y tam dług i p rzekaz z a w iera ją c y w sobie dw ie p łaszczyzny n a r ra c y jn e i jednocześnie in te rp re ta c y jn e , tj. opis epizodu, k tó ry m iał m iejsce w 1173 r. w sto su n k ach K ró lestw a Jerozolim skiego z sek tą asasynów , oraz tk w iący 'bardziej im im anentnie w tej re la c ji o braz sam ej se k ty 10. T u taj intereso w ać nais 'będzie iprzede w szy stk im d ru g i p u n k t w idzenia.
R elację n a tem a t asa syn ó w ro zp o czyn a W ilhelm od b a rd z o um ow nej lokalizacji ich ziem . Ż y ją oni ponoć w re jo n ie T y ru , sąsiad u jąc z b isk u p stw em T ortozy n . W p o siad an iu tego lu d u je s t dziesięć zam ków . S ta n liczebny s e k ty szacuje W ilhelm n a 60 -tys. ludzi, ve l am plior. W iadom o m u, że p rzy w ó d cy a sasy n ó w są w y b ie ra n i w d ro dze osobistych zasług nie zaś p raw e m dziedziczenia. Głowie se k ty p rz y słu g u je ty tu ł „ S ta rc a ” , spretia aliis d ig n ita tu m n o m in ibus. D ochodzim y ty m sposobem do p ro b lem u zw ią
zanego z ty tu łe m , ja k i a u to rz y eu ro p e jscy p rzy p isu ją p rzy w ó d cy sekty.
D otyczy to w ró w n y m sto p n iu g łow y asasynów sy ry jsk ic h , co lid e ra ca
łego ru ch u rez y d u jąc e g o w ira ń sk im M a m u t 12. O ficjaln y m ty tu łe m p rz y słu g u ją c y m zw ierzchnikow i se k ty w S y rii a w y n ik a ją c y m z ism ailickiej h ie ra rc h ii „doczesnej” był ty tu ł d a ‘i a l-kabir, tj. „w ielkiego m isjo n arz a ” ,
10 Patrologia L atina 1 CCI, wyd. J. P. M i g n ę , Paris 1855, s. 810—812. O durnych wydaniach Kroniki W ilhelm a por. A. P o t t h a s t, o:p. cit. t. I, s. 560 n.
11 Patrologia Latina t. CCI, s. 810. Sarna Tortoza jest przynajmniej ‘kilkakrotnie w zm iankowana w Regesta R egni H ierosolym itani, wyd. R. R o h r i c h t , Innsbruck 1893, s. 9, 16, 26, 29, 99, 121, 347, 376. O tym m ieście i jego okolicy por. G . L e S t r a n - g e, P alestin e u nder the M oslems. A D escription of S yria and the H oly Land from A.
D. 650 to 1500, London 1890, s. 397 n.; także R. R o h r i c h t , S tu dien zu r m itte la lte r lichen Geographie und Topographie Syriens, „Zeitschrift des Deutschen P alästin a-V e
reins” r. X, 1887, s. 33, 258 n„ 266, 304, 317..
12 B e n j a m i n z T u d e l ä , M assaoth Shel R abbi Benjam in, wyd. M. N. A d l e r , . London 1907, tekst hebrajski, s. 50 п., przekład angielski, s. 53 п., Marco P o l o , O pi
sanie św iata, w yd. starofrancuskie L. F. B e n e d e t t o , Florencja 1928, s. 33 п.; prze
kład polski, W arszawa 1954, s. 153—158 i O d o r у к z P o x d e n o n e , D escriptio orien - talium partium , „Texte des späten M ittelalters und der frühen N euzeit” z. 20, Berlin 1968, s. 126—128 przypisują ty tu ł „Starca z Gór” także rządcy Alamut. Trzeba jednak zaznaczyć, że żadine ze znanych źródeł m uzułm ańskich nie w ypow iada się bezpośred
nio w tej sprawie. Pisząc o lider.ze z A lam ut autorzy wschiodmi Określają go bądź to arabskim terminem m u ąaddam (przełożony), bądź też m ów ią o nim jako o „Panu [arabskie h azrat] heretyków ”, używając niekiedy bardziej znanego synonim u tego w yrażenia — sahib (domyślnie — Alamut; np. Ibn a l-A th ir, por. I b n - e 1-А t h i r i, Сhronicon quod perfectissim u m in scribitu r, wyd. C. J. T o r n b e r g , t. XII, Lugduni Batavorum 1853, s. 264). A toli sam i ism ailici określali sw ego pierwszego przywódcę z Alam ut, Hasana ibn as-Satobaha im ieniem sajjid-n a, co znaczy „nasz P an” i w po
równaniu z poprzednimi określeniam i stoi nierów nie w yżej (W. I v a n o w, A Guide to Ism aili L iteratu re, London 1933, s. 13, przyp. 3; t e n ż e , T w o early Ism aili T reatises, Bombay 1933, s. 1). N ie wiadom o wszakże, w jaki sposób nazyw ano dwóch kolejnych następców Hasana. O trzecim przywódcy irańskich asasyn ów wiem y, iż ogłosił się imamem. Jego zw olennicy m ów ili o nim m aw la-n a (synonim sajjid-na) a pew ne dane pozwalają przypuszczać, że identycznym tytułem określano przedostatniego alam uc- kiego im am a satru, A la ad-D ina Muhammada (por. N a s a w i , H istoire du sultan D jelal ed-D in M ankobarti t. I, Paris 1891, s. 132, tekst arabski). Nie można chyba zgodzić się z P. K. H i t t i m , który zasugerowany ism ailicką hierarchią Fatym idów w okresie 'poprzedzającym „schizmę” nizarytów, a w ięc przed 1094 r. przypisuje gło
wie asasynów tytuł da 4 a d -d u ‘a t (H istory of the A rabs, London 1943, s. 446; w yd.
polskie, W arszawa 1969, s. 372). Z pew nością znacznie dalszy prawdy jest jeszcze Ch. N o w e l i , kiedy twierdzi, że: The grand m asters of both d ivision s had a title which European crusaders tran slated as ’’The O ld Man of the M ountain”, „Speculum ” t. XXII, 1947 n r 4, s. 497. „Starcem z Gór”, jak to w ynika z pew nych relacji zachod
nioeuropejskiego p iśm iennictw a o 'krucjatach, nazyw ano przywódcę sek ty w Syrii. Co ciekawe, syryjską tradycję o „Starcu z Gór”, znanym krzyżowcom przywódcy asasy
nów, wyobraźnia Europejczyków zw iązała z 'głową sekty w Iranie, fetóry rezyd ow ał na Alamut, Por. om ówienie dyskusji na ten tem at w artykule arabskiego historyka, A. T a m i r a , Sinan ad-D in aw Szajch al-D żabal, „A l-A dib”, maj 1953, s. 43—46.
246 J E R Z Y H A U Z lS rS K I
k tó ry m ożna b y tłu m aczy ć przez d alek ą analogię znaczeniow ą w sto su n k u do eu ro p ejsk ich zakonów ry c e rsk ic h jak o „m istrz k r a jo w y ” (L a n d m eiste r).
G łośny lid e r s y ry jsk ic h asasynów , R aszid ad-D in Sinan, o k tó ry m ja k to zobaczym y, opow iada W ilh elm z T y ru , je s t w źró dłach euro p ejsk ich n a zy w an y „ S tarc em z G ór” i3. P ro s ta k o n ta m in a c ja d a je nam a ra b sk i ekw i
w a le n t S za jc h al-D żabal, n ie z n an y n a ogół a u to ro m m uzułm ańskim . Nic nie w sk azu je n a to, iżby ty tu ł „S tarzec z G ór” b y ł o fic jaln ą n azw ą głow y s y ry jsk ic h asasynów p oczynając od S inana. Ż ydow ski podróżnik, B e n ja m in z T udeli, k tó ry około 1167 r. p rze b y w ał w S yrii, w spom inając p rz y w ódcę se k ty po słu gu je się n ie o stry m określen iem S za jch al-H asziszin и (hebr. zaqen), co n a le ż y czytać ja k o „ S tarsz y -nad asasym am i” (ich przeło
żony), a n ie łączyć z zaaw an so w an y m w iekiem ich w ładcy. W ydaje się, że ty tu ł „S tarzec z G ór” b y ł u ż y w a n y potocznie przez ludność S yrii, w są sied ztw ie k tó re j żyli asasyni, n ig d y n a to m ia st nie stan o w ił oficjalnego
określenia ich przyw ódcy.
T reść k o le jn y c h z d a ń je s t ju ż n a m sk ą d in ą d znana. N ato m iast w św ie
tle źródeł m u zu łm a ń sk ich w zupełności m ożna się zgodzić z W ilhelm em , gdy pisze: data [i.e. S e n e x ] u n i de suis, v e l p lu rib u s, sica, n o n considerato rei e x itu , u tr u m evadere possit, il lue co n ten d it, с иг m a n d a tu m est, et ta m diu pro com plendo a n xiu s im perio, circuit et laborat, quosque casu in iu n c tu m peragat o fficiu m , praeceptoris m anda to satisfaciens. Isto tn ie, n a sła n i m o rd e rcy m u sie li częstokroć b ard zo cierpliw ie w yczekiw ać sposob
ności s p rz y ja ją c e j sp ełn ien iu zbrodni. Ib n a l-A th ir (1160— 1234), w ielki a u to ry te t m u zu łm ań sk iej h isto rio g ra fii średniow iecza, p odając szczegóły zgładzenia K o n ra d a z M o n tfe rra tu , głośnej o fiary se k ty w S yrii, m ów i o długim , bo sześciom iesięcznym , Okresie w yczek iw an ia p rzez dw óch asa
sy n ó w m o m en tu m ająceg o u łatw ić im sp ełn ien ie zad an ia 13. O podobnych sy tu a c ja c h d o w iad u jem y się ró w n ież z dzieła w ielce m iaro d ajn eg o dziejo
p isarza perskiego, Raszid ad -D in a 16.
Z araz dalej W ilhelm p rzy tacza nazw ę se k ty w form ie: assissini i wie, że ta k m ów ią o ty m lu d zie ch rześcijan ie i ja k i saracen i, p rz y czym zazna
13 A r n o l d z L u b e k i , Chronica S lavoru m , w yd. J. M. L a p p e n b e r g , „Mo- num enta Germ aniae Histarica in usum scholarom ” 1868, s. 146, ks. IV, trozdz. 16:
S en ex; J a k u b z V i t r y , H istoria O rientalis, liber tertiu s qui potissim u m de capta a cruce signatis D am iata agit, w yd. J. В o n g a r s a w G esta D ei per Francos t. T, Hannoveriae 1611, s. 1142: quem ip si V eterem seu Senem appellant; A m b r o i s e , L ’H istoire de la guerre sainte, w yd. G. P a r і s, Paris 1897, s. 236, w. 8819 nn.: li v ilz lub U vilz; R o g e r z W e n d o v e r , Flores historiarum : V êtu s de Monte, w yd. F. L i e - b e r m a n o a pod tyt. E x R ogeri de W an dover m onachi S. A lbani Florïbus h istoria
rum , ’’M onumenta Germamiae H istarica Scriptores” t. XXVIII, 1888, s. 38; podobnie M a t h e u s P a r i s , Chronica m aiora, w yd. H. R. L u a r d, ’’Rerum Britannicarum m edii aevi scriptores” nr 57, t. III, London 1876, s. 488; J e a n d e J o i n v i l l e , His
toire de Saint Louis, rozdz. 89; V ieil de la M ontaingne, wyd. N. d e W a, і 11 y, Paris 1881, s. 189— 191.
14 M a s s a o t h S h e l R a b b i B e n j a m i n , tek st hebrajski, s. 18, przekład an
gielski, s. 16.
13 _I b n -e 1-А t h i r i, Chronicon quod perfectissim u m in scribitu r t. X II s. 51;
nieco inaczej I m a d a d-D i n, A l-F ath al qussi fi l-fath al Q udsi (Sukces poszukiwań w podboju Jerozolimy) w przekazie A b u S z a m y , K ita b ar-rau datain t. II, Kair 1872, s. 196, tekst arabski (także niem iecki przekład E. P. G o e r g e n s , A rabische Q uellenbeiträge zu r G eschichte d er K reu zzü ge, Berlin 1879, s. 185 n.); por. wersja in tegralna dzieła I m a d a d-D i n a, Conquête de la S yrie et de la P alestin e par Salah ed-din , publié par C. de L a n d b e r g , tek st araibski t. I, Leyden 1888, s. 420—422.
10 R a s z i d a d-D i n, D żam i‘ at-ta w a rich : Q ism a t-i ism a ‘ilijja n u Fazmijjan u n izarijjan u da‘ ijja m u rafiqaom , wyd. M. T a q i-D a n i s z-P a ż u h i M. M u d a r - r i s i Z a n d ż a n i , Teheran 1338/1959—1960, tekst perski, s. 170—172.
D O M N IE M A N E P R Ó B Y K O N W E R S J I A S A S Y N Ó W 247 cza: n escim u s u n d e dedu cto n o m in e. L e k c ja assissini o d d a je dość w iern ie arab sk i e k w iw a len t słu żący n a o kreślenie sek ty , a to: h a sziszijja lub h a sziszijjin 17. E tym o log ia eu ro p ejsk ieg o w a ria n tu nazw y se k ty — les assassins, w yprow ad zo na tra fn ie jeszcze w początkach ubiegłego stulecia przez S. de Sacy i8, n ie może by ć kw estio n ow ana. P o tw ie rd z a ją ją przede w szystkim źró d ła m u zułm ańskie, z k tó ry c h n a jsta rsz y m je st bodajże tr a k ta t zn any jako „ A l-ffid a ja tu ’l-a m irija ” lub „ A r-R isa la tu ’l-a m irija ” i9.
Z ostał on zred ago w an y n a jp e w n ie j jeszcze p rz e d 524 ro k iem h id żry (113.1) 20. Z agadnienie to z n an e j'est doibrze fachow ej lite ra tu rz e zachodniej i nie n a n im k o n cen tro w ać będ ziem y Obecnie uw agę, bo oto w tok n a rra c ji zostaje w łączo n a dziw na h isto ria o p e w n y m człow ieku: fa cu n d issim u m , su b tile m et valde ingenii, k tó ry stan ąw szy n a czele sekty zaczął studiow ać E w angelię i Z biór A postolski. S k u te k b y ł tak i, iż: iis quae m iser et se- ductor M a h em et com plicibus suis, et deceptis ab eo tradid erat, caepit fo r dere quicquid c u m lacte biberat et praedicti seductoris im m u n d itia s abo- inare. O d tąd asasy n i poczęli pić w in o i spożyw ać w ieprzow inę. Autoir każe się n a m dom yślać, że w zg lęd y pow yższe zbliży ły sek tę do chrześcijan . W spom ina on, że a sasy n i sąsia d u ją c z żarnikami zakonu T em p lariu szy zostali przez n ich zm uszeni do p łacen ia rocznego try b u tu w w ysokości dw óch ty się c y zło ty ch m o n et, a to li sta n ę ła p rz e d n im i o k azja u w o ln ien ia się od teg o p rzy k reg o obow iązku. W y słan y przez przyw ódcę asasynów jed e n z jego blisk ich i z a u fa n y c h ludzi (M agistri su i doctrin a m redolentem ) im ieniem B oaldelle (A bu’ 1-Adil?, A bu A bdallah?) w y zn ał w sekrecie (verbe secreta d e fe r e n te m ) C hrześcijańskiem u w ła d c y gotowość p rzy ję cia przez jego p a n a c h rz e śc ijań stw a 21. K ró l m iał ty lk o uchylić płaco ny tem p lariu szom haracz. W ów czas on i cały jego lu d p rz y ję lib y chrzest, przez co: eis v e lle n t re m itie re et fra te rn a m deinceps observare charitatem . D al
szy przebieg całej sp ra w y re fe ru je W ilhelm ju ż w kodejnym , 32 rozdziale księgi X X . Z ap o zn ajem y się tu ta j z d ram a ty c z n y m i losam i poselstw a w y praw ionego p rzez „ S ta rc a ” i m ającego w edłu g W ilhelm a p rzy czynić się do k o n w e rsji asasynów 22.
17 Por. artykuł B. L e w i s a , H ashishiyya, Encyclopaedia of Islam t. III, (nowe wydanie), L eyden-Paris 1966, s. 275 n.
18 S. d e S a c y , M ém oire sur la dyn astie des Assassins et sur Vétym ologie de leur nom, „Memoires de i ’Institut R oyale de la France” seria 2, t. IV, Paris 1818, s. 1—85, zw łaszcza s. 46—66. R yzykowna hipoteza A. T a m i r a na temat etym ologii słow a assassin n ie ma trw alszych podstaw; por. jego n ow elę historyczną Sinan wa Salah ad-D in, Bejrut 1335/1956, s. 27 n., w języku arabskim.
19 A l-H id a ja t a l-A m irija , wyd. A.A.A. F y z e e , Calcutta 1938, tekst arabski, s. 27 i 32. Por. także uwagę w ydaw cy w e w stępie, s. 3.
20 Tamże, s. 3.
21 P atrologia L atin a t. CCI, s. 81.1: T andem ad in teriora legis Dei volens proce- dere, viru m pru den tem , in consiliis providu m , eloquentem e t m a g istri sui doctrinam redelentem , nom ine B oaldelle ad dom in u m regem dirigit, verba secreta deferen tem ; Quorum praecipuus e t m axim u s erat articulus, quod si fratres m ilitiae tem p li, qui castella regioni eorum h abeban t conterm ina, duo m illia aureorum , quae singulis annis de hom inibus eorum pro trib u to soleban t assum ere.
22 Tamże: R ex autem , eorum legationem laeto anim o et gratan ter suscipiens, p e ti- tioni eorum sicut v ir discretissim us erat, plenius annuens, aureorum duo m illia, quo
rum ipsi annuam praestation em relaxari postu laban t, de suis propriis redditibu s, praedictis fratribu s refu ndere, u t dicitu r, paratus erat; nuntiam que: quem apud se pro verboru m consum m atione diu detinu erat, ad proprium m agistrů m , dato sïb i duce itineris, e t proprii custode corporis, u t oblátů m verb u m pen itu s absolveretu r, rem isit.
Qui dum cum itin eris consorte et d ato duce T ripolim p ertran sisset, fines suos in - gressurus in proxim o, su bito de fra trib u s su pradictis, ex im proviso strictis gladiis irruentes, h om inem de regio ducatu, e t nostrae gen tis fid ei sin ceritate praesum en - tem , incautum et nihil veren tem tale, laesae m a je sta tis crim en incurrentes, occiderunt
248 J E R Z Y H A U Z IŃ S K I
Aż do ch w ili obecnej p rzek az W ilhelm a, co do rzekom ej chęci p rz y ję c ia c h ry stia n izm u przez n aszy ch sekciarzy, b y ł u w ażan y albo za pobożną fik c ję zrodzoną w w y o b raźn i św iętobliw ego a rc y b isk u p a albo też, co t r a fiało się częściej, próbow ano tra k to w a ć go dosłow nie. Za dru g im z ty ch stano w isk opow iedział się m .in. R. G r o u s s e t , k tó re g o efektow ne dzie
ło c h a ra k te ry z u ją n ied o sta tk i k r y ty k i źródłow ej 23.
N ie m ożem y an alizując p rzek az W ilhelm a p o staw ić p y ta n ia gdzie kończy się fik c ja a zaczyna p raw d a historyczna. B yłoby to n ie sp ra w ie d li
we w sto su n k u do szacow nego a u to ra , p rag nąceg o pisać jed y n ie o ty m , co rzeczyw iście n astąpiło. T a k np. w rozdziale 18. księgi X IX pow iada on:
E t quoniam sin gu lá rem et saeculis n ostris in cogn itam habet ilia principis dom us co n su etu d in em , libet d ïlig en ter adnotare, quae fid a relatione eo- ru m , qui ad iliu m ta n tu m p rin cip em su n t ingressi —■ com perim us. Rów nież ze słów jego sam ego p o z n a je m y p rz y n a jm n ie j trz y zespoły w y k o rz y sta nych przezeń faktów ; n iek tó re z nich m ają źródło w tra d y c ji: u t v e te r u m tra d it m em oria i sicut v e te r u m h a b en t tradiciones (ks. V III, rozdz. 5), inne tk w ią w p rzek azach o n iepodw ażalnej w iarogodności: v e te r u m trad it auctoritas (ks. V III, rozd. 1), czy też źródło ich to aliorum relatione com perta (ks. IX , rozdz. 16). P rzed e w sz y stk im jed n a k w ynosim y z tego prześw iadczenie o u w rażliw ien iu a u to ra na h istoryczn ą praw dę. J a k ted y spojrzeć na ro z p a try w a n ą relację?
A żeby n ie zagubić się w dość licznych a p rzy ty m różn orodn ych fa k tach trz e b a je z m iejsca zaklasyfikow ać. I ta k jed n e z n ic h d a ją bardzo ogólny o b raz sek ty , inne odnoszą się do sp ra w y określonego fe rm e n tu ideologicznego wśród, asasynów , k tó ry doprow adził ich przyw ódcę oraz cały lu d do o tw arteg o zerw an ia z o rto d o k sy jn y m islam em i chęci zbliżenia z chrześcijan am i, w reszcie o d rę b n y zespół ty c h fa k tó w k o n c e n tru je się w okół po selstw a w y słań có w „ S ta rc a ” n a dw ór k ró la jerozolim skiego tu dzież do ty czy re p e rk u s ji trag iczn ie .Sfinalizowanej m isji asasynów w obozie chrześcijan. W iarygodności pierw szej i trzeciej g ru p y w sk azanych fak tów nie m ożna kw estionow ać, w p ierw szy m b ow iem p rz y p a d k u są one w m iarę tra fn e , w d ru g im zaś m u sia ły w y p aść niep oró w nanie p re c y z y jn ie j — cały czas pam iętam y , że od 1174 r. W ilhelm b y ł arcy b isk u p em T y ru , czołową po stacią s fe r k o ścieln y ch K ró lestw a Jerozolim skiego. T ru d n ie j nato m iast ocenić te in form acje, k tó re sto ją p o śro dk u całej re la c ji i dotyczą zam ie
rzonego w ed łu g W ilhelm a zbliżenia głow y asasynów do ch ry stian izm u . Czego są one odbiciem? N ie uleg a w ątpliw ości, że zerw an ie przez asasynów z p ra k ty k a m i m uzułm ańskiego p raw a relig ijn eg o jest fak te m h isto ry cz
nym . A u to r nasz zdaje sobie sp raw ę z tego, że nie n astąp iło to u zarania dziejów se k ty , ale dopiero p o u p ły w ie la t czterdziestu, poniew aż zrazu oni Sarracen orum legem et eo ru m traditiones ta n to zelo coluerunt, u t resp ectu eorum om nes alii quasi praevaricatores ju d icarentur, ipsi a u tem legem v id e r e n tu r im p lere 24. N ie było to w szakże w zw iązk u z p ro chrześci- jań sk im n a sta w ie n ie m ich p rzy w ó d cy lecz łączyło się z ogłoszeniem w ira ń sk ic h ośrodkach s e k ty n a u k i „W ielkiego Z m a rtw y c h w sta n ia ” (arab.
q ija m a tu ’ l-Q ijam at), oznaczającej ja k w iem y rad y k alizację całego ru ch u
-3 R. G r o u s s e t , H istoire des croisades e t du royaum e franc de Jérusalem, t. II:
M onarchie franqu e e t m onarchie m usulm ane, l’équilibre, Paris 1935, s. 598—602.
24 Stoi to poniekąd w zgodzie z w ersją ipodainą w dziele R a s z i d a d - D i n a , D żam i‘ a t-ta w a rich , s. 127— 129. Podobnie M u h a m m a d a s z- S z a h r a s t a n i , K itab al-m ila l w a an-nihal t. I, wyd. W. C u r e t o n , Lramdon 1842, s. 152, tek st 'arabski.
D O M N I E M A N E P R Ó B Y K O N W E R S J I A S A S Y N Û W 249 a pociągającej izolację asasynów w m u zu łm ań sk im świecie. Ów doniosły m om ent m u sie li siłą rzeczy zauw ażyć w spółcześni, szczególnie zaś k ręg i o rto d o k sy jn y ch teologów islam u , g o tu ją c y ch się do w ielk iej polem iki.
U nich to najw id o czniej uczony a rc y p a ste rz o d n alazł w iadom ości, k tó re potem b łędnie z in te rp re to w ał. Że k o rz y sta ł izprac a u to ró w m uzułm ańskich, dom y ślam y się stu d iu ją c jego dzieło, gdzie uw idocznił się w pły w h isto rycznego p iśm ien n ic tw a średniow iecznego isla m u — sam z re sz tą do ko rz y sta n ia z d zieł arab sk ich p rz y z n a je isię m .in. w „P rolo gu ” n a p isa n y m w 1184 r.: In hac v e r o n u lla m a u t graecam a ut arabicam habentes prae- d ucem scrip tu ra m solis tradicionibus in stru c ti ex ce p tis paucis, quae ipsi oculata fid e co n sp exim u s, narrationis šeriem o rd in a vim u s 23.
N a te m a t upow szechnienia p ra k ty k q ija m a tu w śród ism ailitó w S y rii w y p o w iad ają się poszczególne źró d ła m u zu łm ań sk ie. I ta k po d ro k iem 561/1165'—6, w „B u stan a l-d ż am il” zapisano, że ism ailici (tu taj: asasyni) zm ienili w y zn an ie (m ad h a b ), p iją w ino, u p ra w ia ją kazirod ztw o, nie p rz e strz e g ają R am ad an u i odnzucają m o dlitw ę. Ich m eczety u leg ły zagładzie.
T ym czasem oni sam i p o c z y tu ją siebie z:a a s-S u fa t, tj. czystych („niew in n y c h ”) 26. Podobne in fo rm acje z n a jd u je m y w p ra c y A b u ’l-F a d a ’il M u h am m a d al-H am aw i „A t-T a’ric h a l-M a n su ri” , gdzie w in ą obciąża się S inana 27.
Z n an a re la c ja K am al ad -D in a w jego „ H isto rii A leppo” , przytoczona pod ro k iem 572/1176— 7, pośw iadcza n a p rzy k ład zie ludności Dżafbal as-S um - m aq izibyt d a le k o p o su n iętą ew olucję idei q ija m a tu , co musiało, zostać po
tępione n a w e t p rzez sam ego S in an a 28. W ko ntekście tego słuszna w y d aje się uw aga B. L e w i s a , że tzw. „Nowe P ra w o ” , a więc rozm aite in n o w acje w y n ik łe z ogłoszenia d o k try n y „D nia Z m a rtw y c h w sta n ia ” , w p ro w adzono rychło w życie n a tere n ie S yrii, co jeszcze 'bardziej w zm ogło p o lity cz n ą akty w n o ść se k ty w ty m rejo n ie 29. Tenże uczony p o staw ił w sw o im czasie tezę, iż św iad ectw o W ilh elm a z T y ru n a te m a t asasynów po
tw ierd z a realizację q ija m a tu w S y rii, p rz y czy m zastrzegł się, że W illia m ’s a ttr ib u tio n of these changes to an attraction tow ards C h ristia n ity need
25 Por. uwaga C. C a h e n a, La S yrie du nord à l’époque des croisades e t la prin cip a u té franqu e d ’A ntioche, Paris 1940, s. 17. Także F. R o s e n t h a l , A H istory of
M uslim H istoriography, Leyden 1968, s. 196, przyp. 1.
26 Une chronique syrien n e du VIelX IIe siècle: le ’’B ustan a l-D żam i”, wyd. С. С a- h e n , „Bulletin d’études Orientales de l’Institut Français de Dam as” 1937/1938, nr 7—8, s. 136. Por. uwaga B. L e w i s a , K am al al-D in’s B iography of Rasid al-Din Sinán, ,.Arabica” t. XIII, 19-66, 1966, s. 240. Ogólnie na tem at qijam atu zob. D ż u w j n i , Ta- ric h -i dżahan-gusza t. III, wyd. M. Q a z w i i n i , Leyden-London 1937, s. 226—230, tek st perski; 'angielski przekład J. A. B o y l e , The H istory of the W orld-C onqueror t. II, Manchester 1'95β, s. 688—691; R a s z i d a d - D i n , op. cit., s. 164—166; K alam i Ріг [dzieło anonimowe]. A T reatise on Ism aili D octrine, also (w rongly) called H aft-B abi.
Shah S a yyid Nasir, wyd. W. I v a n o w , Bombay 1935, s. 60 n., 114— 117. Апаїїіга: M.
G. S.. H o d g s o n , The O rder of Assassins, The Hague 1955, s. 148—.151 ; W. I v a n o w , A la m u t and Lam asar, Teheran 1960, s. 28 n.; B. L e w i s , The Assassins. A Radical S ect in Islam , Lomdoin 1967, s. 68—74; L. W. S t r ó j e w a , D ień w oskresien ija iz m io rt- w ych i jego socjainaja suszcznost, „Kratkije Soobszczenija Insti'tuta W ostokowiedie- nija” 't. XX XV III, 1960, s. 19—25.
27 A b u ’ 1-F a d a’ i l M u h a m ma d a 1-H a m a w i, A t -Та’ rich al Mansuri, wyd.
P. A. G r i a z n i e w i c z , Moskwa 1960, fol. 84 b, także paginacja orientalna s. 176.
28 K a m a l a d - D i n , Z u bdat al-halab m in ta’ rich Halab, iprzekład francuski E.
B l o c h e t „Revue de l ’Qrieot L atin” it. IV, 1896, s. 147 n. Por. C. C a h e n , La S yrie du nord à l’époque des croisades, s. 377; B. L e w i s , The Ism ailites and the Assassins, (w:) A H istory of the Crusades t. I, wyd. K. M. S e t t o n , Philadelphia 1958, s. 122.
29 B. L e w i s , The Assassins, s. 118; poir. m oją recenzję tej pracy PH LXIII, 1972, z. 2, s. 331 n.
250 J E R Z Y H A U Z .IŃ S K I
n o t be ta k e n too seriou sly 30. Jego tra f n ą sugestię należy więc doprow a
dzić do końca.
Być m oże p rzy p isu ją c p rzy w ó d cy se k ty oczytanie w E w angelii i Zbio
rze A postolskim m y li W ilhelm teologiczne tr a k ta ty ism alizm u, w k tó ry m często m ów i się o „M esjaszu” (M ahdi), „P an ie Czasów” (sahib az- Zam an), „ Z m a rtw y c h w sta n iu ” (Q ija m at), w spom ina się Je z u sa (Isa) i gło
sicieli „dobrej n o w in y ” (1. m n. dit ‘a), n ato m ia st ism ailicka d o k try n a ta - lim u , w y z n a w a n a p rzez asasynów , p rzy p o m in a w y ją tk o w o c h rz e śc ija ń ską n a u k ę o p raw d z iw y m n au czy cielu — C h ry stu sie. Nie je st w ykluczone, że nasz a u to r z e tk n ą ł się z teologicznym i tra k ta ta m i sek ty , k rążący m i w ów czas w odpisach, a p rz y n a jm n ie j m ógł o rien to w ać się w idh z a w a r
tości z pism m u zu łm a ń sk ich p rzeciw nik ów ism ailizimu reform ow anego.
N ieporozum ienie w y n ik ło z n ied o stateczn ej znajom ości ze stro n y W il
h e lm a re lig ijn e j ew o lu cji islam u , słabego o rie n to w a n ia się co do ro złam u religijno-ideologicznego w e w n ątrz ta k w ielkiego i różnorodnego sy stem u tre śc i św iatopoglądow ych.
N aw iązu jąc do przy to czon y ch p rzez W ilhelm a z T y ru szczegółów n a leży w y jaśn ić, że te n n iew ątp liw ie w y b itn y przyw ó dca se k ty , o k tó ry m opow iada, to w sp o m n ia n y ju ż R aszid ad -D in S inan. C zterdzieści 'lat p rze strz e g an ia przez sy ry jsk ic h asasynów zw yczajów i p ra k ty k m u z u łm a ń skich, o czym m ów i W ilhelm 31 w iedzie n a s od Około 1170 r . w stecz dc
1130 г., co w skazyw ałoby, że początk i p a n o w a n ia asasy n ó w d a tu je on w p rzy b liże n iu n a ok res k o n so lid a c ji ich górskich ośrodków w re jo n ie Dżalbai B a b ra 32.
Z a trz y m u ją c się n a tekście re la c ji z a w a rte j w „H isto ria re ru m in p a r- tib u s transm airinis g e sta ru m ” n alleży stw ierdzić, co n a stę p u je . N a d o tą d k o n tro w e rsy jn y p rzekaz W ilhelm a z T y ru złożyły się p rzy n a jm n ie j trz y w a rs tw y in te rp re ta c y jn e , m ające przyczynę — po pierw sze w błędn y m od czytan iu źródeł arab sk ich o d o k try n ie q ija m a tu , po drugie w p o w iąza
n iu teg o z ożyw ieniem w zajem n y ch stosunków m ięd zy asasy nam i a (krzy
żow cam i, po trzecie zaś w g e n e ra ln e j te n d e n c ji W ilhelm ow ego d zieła go
dzącego w p o tęg ę zak o n ó w ry ce rsk ic h , szczególnie tem p la riu sz y . W ażny je s t zw łaszcza te n o s ta tn i m o m en t. W ilhelm jak o głow a k ato lick iej h ie
r a rc h ii w Ziem i Ś w iętej m u sia ł b o ry k ać się z zak onną a d m in istra c ją k o ś
cieln ą ry cerzy -m n ich ó w , częstokroć b ęd ący ch w niezgodzie z praw em k an o n iczn y m i d uchow ieństw em św ieckim . W ym ow a ja k ą d aje sw ej r e la c ji w p e łn i to p o tw ierd za. Oto ry c e rsk i zakon k rzy żo w y tem p la riu sz y , k tó reg o m isją by ło szerzenie i o brona ch rześcijań stw a, z a m y k a drogę do w ia ry ch rześcijań sk iej p ra g n ą c y m się naw rócić w ie rn y m 33. N a rad z ie K ró lestw a p a d a ponoć w ielkie o sk arżenie Z akonu: ...consulitur, v e rb u m quod acciderat n o n esse n eg lig en d u m ; n a m in eo et auctoritas regia v id e b a tu r
30 В. L e w i s , K am al al-D in ’s Biography, s. 242. Por. w cześniejszy pogląd tego uczonego: The Ism a ilites and th e Assassins, s. 123: The curious sto ry to ld by W illiam of T yre of an A ssassin proposal to em brace C h ristian ity m a y re fle ct a genuine rap- proachem en t b etw een Sinan and the kingdom of Jerusalem .
31 Patrologia Latina t. CCCI, s. 810: Hi etiam annis quadringentis Sarracenorum legem et eorum tradition es tanto zelo coluerunt, u t respectu eorum om nes alii quasi praevaricatores ju dicaren tur, ipsi au tem legem vid eren tu r im plere.
32 Zagadnienie ekspansji asasynów <w Dżabal Bahra: C. C a h e n, La S yrie du nord- ci l’époque des croisades, s. 353—355; B. L e w i s , The Ism ailites, s. 119— 121; t e n ż e , The Assassins s. 106—112.
3:1 Sprawa ta stała się jedną z przyczyn oskarżenia tem plariuszy przez część n o
wożytnej historiografii, której .przegląd zaw iera M. D e s s u b r é , Bibliographie de l’O rdre des T em pliers, Paris 1928.
D O M N I E M A N E P R Û B Y K O N W E R S J I A S A S Y N Ó W 251 deperire; et christiani no m in is fid e s et constantia im m e r ita m contrahere in fa m io m , et O rientalis Ecclesia, Deo p la citu m et ja m p a ra tů m in crem en - tu m am ittere.
R ów nie w ażn a je s t p rzy c z y n a sz u k an ia p rzez asasynów a b liż en ia z krzyżow cam i, p rz y czym trz e b a podkreślić, że 'byli o ni dalecy ja k im k o l
w iek m yślom o k o n w e rsji n a e h ry stia n iz m —■ w szak ob y d w u stron o m p o częła w ty m czasie zagrażać p o tęg a S alad y n a. W ystąp ien ie egipskiego w ład cy ja k o szerm ierza jedności m u zu łm ań sk iej w ra m a c h o rto d o k sji k r e ow ało go od sam ego po czątk u n a czołow ego w roga asasynów i n ie u c h ro n nie sk łan iało do p o d jęc ia przeciw n im b a rd z iej sk u teczn y ch krok ó w od Z angidów з4, w ów czas jeszcize fo rm a ln y c h 'zw ierzchników egipskiego s u łta na. E lem en ty opozycyjne i sekciarskie m ogły bez tr u d u rozpoznać obraną, przezeń linię p o iityczno-ideoiogiczną po zdław ieniu p ro fa ty m id zk ie j k o n sp ira c ji w Egipcie 35. Rów nie bezkom prom isow e stanow isko o b ra ł S alady n w sto su n k u do krzyżow ców w Ziem i Ś w iętej. D latego też ta k asasyni jak i łacinn icy m o g li być p e łn i dbaw n im jeszcze stopa egipskich w ojow ników stanęła n a ziem i sy ry jsk ie j. Z egipskim su łta n e m asasyn i z e trą się pierw si, bow iem do o tw artego k o n flik tu dojdzie ju ż w 1175 r. 36 Głębsze ro zw a
żenie tego zagad n ienia w y k ra c za je d n a k poza n a k re ślo n e tu ra m y , dlatego rzecz całą n a le ż y ograniczyć do n iezb ęd n y ch w aspékcie o b ranej p ro b le m a ty k i wyj-aśnień. Co zaś zasłu g u je n a szczególne w y ek sp o n o w an ie w r e lacji W ilhelm a to fa k t, że pośw iadcza on doniosły p rz e ła m ideologiczny w łonie sam ej sek ty .
T ak w ięc re la c ja t a p o tw ierd za w sposób dość osobliw y p ra k ty c z n ą realizację w sk azań „w ielkiego q ija m a tu ” w o b ręb ie n ależących do a sasy nów obszarów sy ry jsk ic h 37.
Ежи Хаузински
О МНИМЫХ ПОПЫТКАХ ОБРАЩЕНИЯ В ХРИСТИАНСТВО АССАСИНОВ В СВЕТЛЕ СООБЩЕНИЯ ВИЛЬГЕЛЬМА ТИРСКОГО
К средневековому исламу в его гетеродоксальном виде причислялись м. другими асса- сины — сектантская организация шинтоисмаилитской ереси, исповедовавшие необходи
мость физической ликвидации своих идейно-политических противников. Главный метод, их деятельности —■ политическое убийство, сделало секту известной на Близком Востоке и в Европе, где слово, ,ассассин” стало синонимом убийцы и было присвоено языками несколь
ких народов.
34 Źródło podstaw owe — A b u S z a m a, K ita b ar-raudatain t. II, Kair 1872, s. 23 n., tekst arabski; В. L e w i s , The Ism a ilites, s. 122.
35 Ib>n a l - A t h i i r , Chronicon t. XI, Lugduoi Batavorum 1851, s. 261—264, tekst arabski oraz zależny odeń A b u 1 - F i d a, A bu lfedae A nnales M uslem ici t. IV, H a- fniae 1792, s. 8, tekst arabski; R. G r o u s s e t, H istoire des croisades t. II, s. 594—597;
B. L e w i s , The Isrna ilites, s. 123 n.
38 Ch. D e l t é m e f y, N ouvelles recherches sur les Ism aéliens ou B athiniens de S yrie, „Journal A siatique” seria 5, t. Y, 1855, s. 29 .n.; B. L e w i s , Saladin and the Assassins, „Bulletin of 'tlie School of O riental and African Studies” t. XV, 1953, cz. 3,.
s. 239—245; t e n ż e , The Ism a ilites, s. 123.
37 M oment w przekazie W ilhelm a najw ażniejszy — rzekom e zabiegi przywódcy sekty w celu nawrócenia asasynów na chrystianizm — trafił tą drogą· w form ie doń.
zbliżonej do- d zieła Jakuba z Vitry, papieskiego legata w Ziem i Św iętej; J a k u b z V i t r y , H istoria O rientalis, wyd. J. B o n g a r s , G esta Dei per Francos t. L s. 1063..
252 JE T tZ Y H A U Z I N S K I
Первое известие о ассасинах известное христианской Европе (не учитывая сообщения Веньямйна Тудельского — европейца, но не христианина) принадлежит Бурхарду Страсс- бурскому, который пребывал на Востоке в 1175 г. многочисленные более поздние евро
пейские известия об ассасинах остаются в зависимости от рассказа Бурхарда.
Автором другого самостоятельного известия является ахриегшскоп Тира Вильгельм (в 1174—1187 гг.). Автор посвящает ассасинам почти две главы книги XX своего сочинения
„История событий в заморских странах” (гл. 31 и 32). Существен сообщенный им эпизод имевший место ок. 1173 г. в отношениях между сектой и Иерусалимским королевством и сама характеристика секты. Для нас наиболее существенно осмысление сообщения Виль
гельма Тирского о минмых попытках ассасинов перейти на христианскую веру, перечеркну
тых якобы выходкой темплариев убивших посла этой секты в Сирии. Источниковедческий анализ этого сообщения в свете политической обстановки на сирийской территории и главным образом мусульманских источников приводит к следующему выводу. Мнимый интерес проявляемый предводителем ассасинов Сирии (был ним тогда прославленный Рашид-ад-Дин Синан·— ок. 1162—1193) для христианского вероисповедания, принятый Вильгельмом Тирским за действительный факт, является результатом ошибочного воспринятия им сооб
щений мусулманских авторов по вопросу принятия ассасинами Сирии учения тнз. „Вели
кого Воскресения”. Это было существенное нововведение имама ассасинов пребывавшего в их центре — замке Аламут в Иране, Хасана ибн-Мухаммада (1164) в доктрину исмайлизма.
Религиозная фразеология учения „для Воскресения из мертвых” терминологически сбли
жается с некоторыми воображениями И понятиями христианства, что и доставило Вильгель
му Тирскому аргумент в пользу предполагаемых стремлений ассасинов принять христианство.
Следовательно, британский ученый Б. Л ю ис прав, усматривая в этом месте сообщения Вильгеньма Тирского отражение воспринятая сирийскими ассасинами учения „для вели
кого Воскресения из мертвых”. Остается выяснить вопрос попыток сближения секты к хрис
тианам, попыток предпринимаемых согласно Вильгельму по почину предводителя сирийских ассасинов. Здесь мы имеем дело с подтвержденным фактом переговоров ассасинов с кресто
носцами по поводу совместного противодействия развертываемой Саладином египетской экпансий в Сирии. Возможность более постоянного соглашения была утеряна в результате поступка темплариев. Итак сообщение Вильгельма Трирского о мнимых попытках обра
щения в христианство ассасинов отражает действительное стремление политического согла
шения этих сектантов с крестоносцами.
Jerzy Hauzińsłd.
SUR LES PRÉTENDUES TENTATIVES DES A SSASSIN S DE SYRIE DE SE CONVERTIR AU CHRISTIANISME, À LA LUMIÈRE DU RÉCIT DU GUILLAUME
DE TYR
Parm i les form es hétérodoxes de l’islam m édiéval, la secte des assassins, par
tisans d’une hérésie chiite, l’ism aïlism e, affirm ait la nécessité d’élim iner physique
m ent les adversaires idéologico-politiques. Les meurtres politiques auxquels ils se sont livrés les ont rendu célèbres au Moyen Orient aussi bien qu’en Europe (d’où le m ot „assassin” au sens de „meurtrier” dans certaines langues).
La prem iére relation écrite s u r les assassins que l ’Europe chrétienne ait con
nue (si on laisse de côté les inform ations fournies par un Européen qui n’était pas chrétien, Benjam in de Tudela), e's't l ’oeuvre de Burchard de Strasbourg, qui séjourna en Orient en 1175. Elle a été la source de nom breuses relations postérieures.
Une relation 'indépendante de celle d e Burchard est celle de Guillaume de Tyr (1174—Ί187). Cet archevêque a consacré aux assassine presque deux chapitres du livre X X de soin ’’Historia rerum in partibus transmarinis gestarum ” (chap. 31—
32). L’un de ces deux chapitres concerne un épisode qui aurait eu l e u vers 1173
D O M N IE M A N E P R Ó B Y K O N W E R S J I A S A S Y N Ó W 253
dans les rapports entre les assassins et le Royaume de Jérusalem , l’autre décrit la secte elle-m êm e. C’est le prem ier qui nous intéresse ici. Comment fa u t-il ex p li
quer le récit 'de 'Guillaume de Tyr, selon 'lequel le s assas'sins auraient d ésiré se convertir au christianism e, m ais auraient été détournés de cette intention par les Templiers, qui tuèrent un envoyé de cette secte en Syrie? La critique de ce récit et l ’étude d e la situation p olitique des territoires syriens à ce tte époque — étude que rendent ipossitoles le s sources m usulm anes — perm ettent de parvenir aux résultats suivants. Ce qui fit croire à Guillaum e que le chef des assassin de Syrie, le célèbre Rachid ad-Din Sinan (environ 1162—1193), 's’était intéressé à la religion chrétienne, ce sont — com m e l’a v u B. L e w i s — des inform ations de source m usulm ane con
cernant l ’adhésion des assassins de S yrie à la doctrine de la ’’grande résurrection”.
Cette doctrine était une 'importante innovation introduite dans l’ism aïlism e par le chef des assassins de l ’A lam ut iranien, Hasan ibn Muhammed (1164). Puisque la phraséologie religieu se de cette doctrine de la résurrection ressem blait à celle de la religion chrétienne, Guillaum e de Tyr a pu penser que les assassins de Syrie avaient é té enclins à s e convertir au christianisme. D ’autre part, cependant, il y eut effectivem en t — comme l ’article essaye de le m ontrer — des pourparlers des as
sassins d e Syrie avec les croisés. Le but de ces pourparlers était de créer une entente contre Texipansion égyptienne en Syrie, projetée par le Saladin. La possibilité d’une paréille entente fu t anéantie par les Templiers.
P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y — З
