ZB IG N IE W L A N D A U
Sytuacja przemysłu polskiego w latach kryzysu gospodarczego (1930— 1935)
1. P R O D U K C JA
K ry zy s przem ysłow y p rze jaw ił się p rzede w szystkim poprzez spadek produkcji. B ył on spow odow any ograniczeniem zakupów przez ludność, zm niejszeniem zam ów ień na środki wytwórcze* oraz rosn ącym i tr u d nościam i eksportow ym i. N iecelow e je s t w chodzenie tu w opis m echa
nizm u k ry zy su n ad p ro d u k cji i szersze w y jaśn ian ie jego przyczyn, gdyż są to p rob lem y zbad an e ju ż przez ekonom ię polityczną. M ożna tylko stw ierdzić, że g en eraln ie rzecz biorąc k ry zy s w przem yśle spow odow a
ny został w Polsce w zględną n a d p ro d u k c ją a rty k u łó w przem ysłow ych, to znaczy p ro d u k cją p rzekraczającą m ożliwości nabyw cze ludności, że istotny w p ły w na ostrość załam ania odegrała duża zależność Polski od zagranicy — zarów no jak o eksportera^ ja k i d łużnika, że szczególnie n iekorzystny w p ływ na w ielkość sp ad k u w ytw órczości fab rycznej i dłu
gotrw ałość recesji pokryzysow ej w y w ie ra ł sp lo t k ry zy su przem ysłow ego z niezw ykle o stry m kry zy sem ag ra rn y m . Oczywiście powyższe w ylicze
nie nie je s t an i pełne, an i ty m bard ziej nie m a c h a ra k te ru teorety cznej analizy zjaw iska.
W o kresie bezpośrednio przedk ryzy sow y m p ro d ukcja przem ysłow a osiągnęła najw y ższy poziom w styczniu 1929 r. W następ n y ch m iesiącach stopniowo m alała, ale ogólny w skaźnik p ro du k cji b ył w ty m ro k u w yższy od osiągniętego w 1928 r. Je d n a k pew ne sym ptom y załam an ia k ry ły się w sp ad k u in d eksu p rod uk cji środków w y tw arzania. W n a stę p n y c h latach p ro d u k cja szybko m alała, osiągając dno w lipcu 1932 r., później natom iast stopniow o i dość system atyczn ie rosła. D okładniejsze dane o dynam ice w ytw órczości przem ysłow ej zaw iera tabela 1 *. Są to dane oparte o „now y” w skaźnik p ro d uk cji przem ysłow ej. M usieliśm y się uciec do niego, wobec b ra k u odpow iednio szczegółowych obliczeń w skaź
nika „kom prom isow ego” 2. W ydaje się, że p rzy ocenie dynam iki pro dukcji nie pow oduje to bard ziej istotnej deform acji.
Z tab eli 1 w ynika, że w p ierw szym ro k u k ry zy su prod u k cja spadła (przyjm ując grudzień 1929 za 100) o 14,8%, a w n astęp n y m ro k u (p rz y j
m ując gru d zień 1930 za 100) o 17,9%. Tem po spadku zm alało dopiero w 1932 r. N atom iast najsiln iejsze zw iększenie w ytw órczości m iało m iej-
1 Inform acje w ujęciu wartościowym (w złotych) zob. M ateriały do badań nad gospodarką Polski, cz. I: 1918—1939, W arszawa 1956, aneks 10, s. 196 nn.
2 J. T o m a s z e w s k i , Ogólny w skaźnik produkcji prze m ys ło w e j Polski 1928—
1938, KH 1965, nr 2.
I..IZEGLĄD HISTORYCZNY, TOM LXVIII, 1977, zesz. 2.
T ab ela 1 Produkcja przemysłowa w latach 1930—1935 (1928=100)
Okres Wskaźnik
ogólny
Dobra wytwórcze
Dobra konsumpcyjne
Dobra energetyczne i eksportowe
XII 1929 99,7 94,8 100,7 105,8
VI 1930 87,5 84,4 88,4 90,9
XII 1930 84,9 80,9 84,0 92,9
VI 1931 80,8 76,8 81,3 86,6
XII 1931 69,7 63,8 69,1 80,5
VI 1932 63,0 54,1 67,9 69,0
XII 1932 63,5 60,6 65,0 65,6
VI 1933 71,8 66,9 76,8 71,3
XII 1933 76,6 73,3 77,7 80,1
VI 1934 77,2 80,1 74,9 76,3
XII 1934 82,8 84,7 83,7 77,9
VI 1935 85,4 86,5 88,4 78,7
XII 1935 88,4 91,1 92,9 76,4
Źródło : Koniunktura gospodarcza Polski w liczbach i wykresach w latach 1928—1938, „Miesięczne tablice statystyczne В K G iC ” 1938, n r 12 (specjalny), s. 24—25.
see w 1933 r. 3. W n astęp n y ch la ta c h procentow o p rzy ro st w ytw órczości w ykazyw ał ju ż ten d e n c ję m alejącą.
N ajsilniej na kry zy s zareag o w ał przem ysł środków p ro d u k cji, w k tó ry m w ok resie dna k ry zy su p ro d u k cja s m d ła o 46% , podczas gdy środków k o n su m p cji oraz a rty k u łó w energety czn ych i eksp ortow y ch ty l
ko o 35% . Rów nocześnie w ok resie rec e sji pokryzysow ej tem po p rzy ro s tu w ytw órczości środków p ro d u k cji m iało najw yższą dynam ikę; podczas gdy stosunkow o słabo na p o p raw ę zareagow ała w ytw órczość d ó b r en e r
getyczn ych i to w aró w eksportow ych. Je d n a k żaden z trzech b adanych działów n ie osiągnął do końca 1935 r. poziom u przedkryzysow ego.
Szczególna podatność przem y słó w p ro d u k u jący ch środ k i w y tw a rzania n a załam anie k o n iu n k tu ry b y ła w ynikiem sp ad k u opłacalności in w esty cji wobec niepełnego w y k o rzy stan ia m ocy p ro d u k cy jn e j istn ie ją
cych zakładów , zaham ow ania rem ontów , ograniczenia in w e sty c ji pro
w adzonych przez państw o oraz istn ien ia dużych nie sp rz e d a n y c h zapa
sów w yrobów gotowych. W raz z pogłębianiem się k ry zy su stopniowo w yprzedaw ano poprzednio nagrom adzone zapasy. Pow odow ało to ponow ne u ru ch a m ia n ie produkcji, p rzy czym każdy p ro d u cen t chcąc utrzym ać się na ry n k u i w ygrać w alkę k o n k u ren c y jn ą s ta ra ł się w y tw arzać możli
wie tan iej niż inni w ytw órcy. W ynikiem było m .in. dążenie do m oder
nizacji p a rk u m aszynowego; w pływ ało to na w zrost zam ów ień na nowe
3 Sprawozdanie Banku Polskiego stwierdzało, że „rzeczywisty wzrost produkcji
przem ysłowej był w η» 1933 n iew ątpliw ie w iększy, niżby to w ynikało z porówna
nia liczb w skaźnikowych, bowiem w skaźnik obejm uje jedynie zakłady zatrudnia
jące 20 i w ięcej robotników, a od lat kilku w niektórych gałęziach przem ysłu trwa stałe kurczenie się produkcji w iększych przedsiębiorstw przy jednoczesnym pow
stawaniu coraz liczniejszych w arsztatów zupełnie drobnych”. Sprawozdanie Banku Polskiego za r. 1933, s. 13.
KRYZYS 1930—1935 A PRZEM YSŁ POLSKI 2 9 1
in sta la c je przem ysłow e i pozytyw nie oddziaływ ało na w ytw órczość śro d ków p ro d u k cji 4.
Stopniow a p opraw a k o n iu n k tu ry od 1933 r. m iała więc przede w szy st
kim źródło w e w zroście inw estycji, „podczas gdy spożycie (a stą d i p ro d ukcja dó b r spożycia) w y k azu ją znaczne opóźnienie i znacznie słabsze nasilenie w ru ch u zw yżkow ym ” 5. P ew n ą rolę grało też ożyw ienie w n iek tó ry ch działach w yw ozu — np. w h u tn ic tw ie żelaznym , przem yśle drzew nym i w ę g lo w y m 6. P rz y jm u ją c poziom zb y tu w 1928 r. za 100, ek sp ort w yniósł w 1933 r. 69,7%, a zb y t w k ra ju — 57,5%, odpo
wiednio w 1934 r. — 73,7 i 6 4 ,1 % 7. P o p y t na przem ysłow e w yrob y ko n sum pcyjne był stosunkow o stab iln y . W rezu ltacie do 1932 r. p roduk cja tego działu spadała w olniej niż środków prod uk cji, ale po 1932 r. ró w nież w olniej w zrastała.
D otychczas analizow aliśm y ten d en cje ogólnego w skaźnika p ro dukcji przem ysłow ej, bez uw zględnienia zm ian w liczbie ludności Polski. Z a
sadniczym m iern ikiem św iadczącym o dokonujących się zm ianach w pro d u k cji była jed n a k jej w ielkość obliczana na głowę m ieszkańca.
Wobec pow ażnego w zro stu liczby ludności w latach 1929— 1935 — w skaźnik p ro d u kcji na jednego m ieszkańca kształtow ał się poniżej ogól
nego w skaźnika p ro duk cji przem ysłow ej. Ilu stru ją c to zagadnienie m u sim y znów oprzeć się na „now ym ” w skaźniku, gdyż b ra k d anych u n ie m ożliw ia obliczenie w skaźnika „kom prom isow ego” p ro duk cji na jednego m ieszkańca (tab. 2).
T a b e la 2 Wskaźnik ogólny produkcji przemysłowej i wskaźnik produkcji na 1
mieszkańca w Polsce w latach 1929—1935 (1928=100)
Wskaźnik 1 1939 1930 1931 1932 1933 1934 1935
Ogólny ! 102,9 89,7 78,2 63,7 70,0 78,8 84,9 Na 1 miesz !
kańca i 100,6 87,4 75,3 60,6 65,5 72,9 77,6
Ź ródło: E. L i p i ń s k i , Nowy wskaźnik produkcji a rozwój gospodarczy Polski, [w:] Koniunktura gospodarcza Polsk w liczbach i wykresach и· latach 1928—1938, , , Miesięczne tablice statystyczne IB K G iC ” 1938, n r 12 (specjalny), s. 3, 10
J a k w ynika z tab eli 2, w raz ze w zrostem liczby ludności n a stęp o wało coraz w iększe rozw arcie nożyc m iędzy p rod u k cją globalną i n a 1 m ieszkańca. G dy w 1929 r. różnica w vnosiła 2,3 p u n k ta, to w 1935 r.
- 7,3.
4 W Polsce szczególną rolę w przełamaniu kryzysu odgryw ały in w estycje czy
nione ze środków publicznych (państwa, samorządów, instytucji ubezpieczeniowych).
Sprawozdanie Banku Polskiego za r. 1935, s. 12. Zob. też E. R. [ o s e ] , Przegląd sytuacji, „Przegląd Gospodarczy” 1934, s. 159 nn.; In w e styc je publiczne w 1935 r ,
„Polska Gospodarcza” 1935, s. 749 n.
3 Zatrudnienie przemysłu, „Polska Gospodarcza” 1935, nr 40, s. 1227.
6 S prawozdanie Banku G ospodarstw a Krajow ego za r. 1933, s. 22; za r. 1934, s. 11.
7 M. K a l e c k i , Wskaźn ik z b y tu p rodu któw p rzem ysłow ych , „Prace IBKGIC”
1935, nr 3—4, s. 106.
Porównaniewielkości produkcji wybranychproduktówprzemysłowychw latach1929—1935 Λo ΗΛ
— V© r-Γ © — ^U-ToOOr^f^V^OOPOi NOr^eCr^
Or - OONO^ i f ^ i OS O^ r S C- ^ T f OOONr - ©^ ©
r i f i w v i η 00* N 00* « o r i Ο* <Λ Ό* T f N l/ ΐ « О О* ^ ^ ^
SD X ON бч 00 — — М ^ ' Л Г О О П ^ П Г ' ^ О О ' Л О О Ь М Ι/Ί
VO 00 «П
СО Tf 1/"Г эо Tf О
(N — X Ό ОО ^V*ł ^ m го enO O ' t O I O O f ^ f ' l O r ^ O N T t o o ^ S O V D O T f-
- 1 η 0 \ и -
O v O ' O O M Q ^ - M ' C n H O N Q - H - N O N O - O
N N ' Ç h O in ^ » i n a ' - p O O ( N r j r t f f i N r '
ΙΟ T t n r i N
Tt Ол СЧ
^ - ' Ν Ο ι Φ ' ί ' Λ Ό ι Λ Μ Ν ί Λ Ν ΰ Ο - · O N Os C NM^ t f ' NM
f N ^ O r n O N r - f N O m o o — » O f N i — - ^ O S O > O O n O C N ( N
O T f n N N « n 0 0 η N M Tf M VI н — <N СО—
OONOOh- ONV^^OVTj - i DNXNNÛ' t h. Tt ONO' t —
< Ν » Ο ί Λ Ο Ο θ Ν Γ 4 Γ - > “ Ο ν ν θ Ο Ο — 00 — Γ - > * Ο Ό © © ί 4 ΐ / “><4
•‘ — “ * * ■* (N îN m m СЧ ^ —i Ψ-*
m (N 00
oo m
ro r-»
чО
V“i © Г-- f" — N N O t ' ß W W O ' ^ i r t O O М' Т ^ 1ППГООООО^ГТ1, ОЧ1Л- \ С1ЛГ) Х
N Μ η о - Tt
ιλ oo О
К r i с С О VO (N SO h -
( Λ ' ΰ Ο Ο Ο Ο Ο Ν Φ ^ η T t - O N O N X M Æ ' t
-и t-- 4t VO 00 On O',
— <N
— <*“> © с«"» r*“» SO 1-»
m Μ vo N - Μ
Η M o s
Oс T3
<N Г"^
vO Tt* Ον © ГЛ v o Г-»
m Ό — O
ΓΊ \0 Tf h П
h П ON ^ r t N f 4 N
— */■> oo
(N
0 0 0 C C J 0 0 r n r - ~ O C ^ O
8 ^ · Φ Ν η \ θ η η ^ ·O 0 \ - Μ iN
^ гл m
ε - _
j:
£M ε i ε ^ С Л С Л С Л < У Э С Л С Л С Л < Л С Л С Л С Л —
-σ3 о
>»
с
Я л .а *
ε 2г
СО · £ ί _ ЛС
г* о "
D. с«
ТЗ ΛN
Λ i 1 с
>, cd
- £
ю > и
I ·* о
.— сз
J ® Û . N _ __ U " U .w — С . л * ^ f c
,£* о CÖ ^ ^ 3 3 Ь « > , -2 О Л 3 δ
^ ^ O c O M ^ c ć ^ c o U O ^ Ż U U
££
_оо
*ёЗ£
>1 Х>
оLa *
>> £
^ <υ о £ -* * .S *°<л cd S2 ΌN
CC βν
£ N
« £ с 2 Έ с
£
со .2
N JO
l i
d. О
Źródło: Rocznikstatystyki przemysłu1945—/965, Warszawa 1967, s. 798—801; Mały RocznikStatystyczny1936, s. 73.
KRYZYS 1930—19Î5 A PRZEM YSŁ POLSKI 2 9 3
D ane średnie, a tak i c h a ra k te r m a ją om aw iane dotychczas w skaźni
ki, nie unaoczn iają jeszcze w pełn i w ielkości i dy n am ik i zm ian w w y twórczości przem ysłow ej. D latego w tab eli 3 zestaw iam y in fo rm acje do
tyczące 24 podstaw ow ych p ro d u k tó w będących re p re z e n ta n ta m i róż
nych działów w ytw órczości.
Z tab e li 3 w idać, że w o kresie dn a k ry zy su (1932) sp ad ła p ro d u k cja w szystkich — poza rad io o d b io rn ik am i8 — w yrobów , p rzy czym szcze
gólnie siln ie zm niejszyła się w ytw órczość środków prod ukcji. N ajsilniej kryzys d o tk n ął p ro d u k cję m aszyn i narzęd zi ro ln ic z y c h 9, a bardzo silnie nawozów s z tu c z n y c h 10, co stanow iło w y nik dokonującej się „autonom i
zacji” s e k to r ó w u . P o ró w n an ie p ro d u k cji przem ysłow ej w 1935 r. ze stan em w yjściow ym w 1929 r. w y g ląda ju ż nieco k o rzy stn iej niż po
rów nanie z okresem dna k ryzy su . Z 23 analizo w anych w yrobów — 6 przekroczyło poziom przedkryzysow y. N adal je d n a k w ytw órczość w ielu podstaw ow ych a rty k u łó w b y ła znacznie niższa niż p rze d w y stąpieniem z a ła m a n ia 12. Dotyczyło to m .in. w ęgla, ro p y n afto w ej, ru d y żelaza i cynku, surów ki, s ta li i w yro b ó w w alcow anych, cynku, koksu, naw o
zów sztucznych, cem entu, en ergii elek try czn ej, m aszyn i narzędzi ro l
niczych o raz w yrobów w łókienniczych.
G dybyśm y za podstaw ę naszych b ad ań p rzy ję li ogólny w skaźnik produ k cji w 1913 r., to w 1932 r. w ytw órczość »przem ysłow a w ynosiła zaledw ie 50,5%, a w 1935 r. — 67,3% lâ. W ty m o statn im w y p ad k u ozn a- . czało to osiągnięcie w 1935 r. poziom u p ro du k cji z ok resu k ry zy su po- inflacyjnego la t 1924— 1925. O dpow iednie obliczenia pro d u k cji na 1 m iesz
kańca d a ją obraz jeszcze b ard ziej pesym istyczny. W 1932 r. osiągnięto zaledw ie 47,7% , a w 1935 — 61,1% p ro d ukcji przedw ojenn ej 14. Oczy
wiście na prezentow ane w yniki pew ien w pły w w y w arła zm iana s tru k tu ry p rodukcji, k tó ra dokonała się w okresie 1913— 1935. W yraźny postęp w w ytw órczości m ożna było zanotow ać np. w w ydobyciu soli potaso
wych i soli k am ien n ej, w p ro du kcji energii elek try czn ej, koksu, cem en
tu i p ap ieru. W szystkie pozostałe b ad an e w yroby nie osiągnęły jeszcze poziomu przedw ojennego.
W la ta c h 1926— 1929 n ajszybciej ro zw ijały się w Polsce przem ysły budow lany, odzieżowy, m in e raln y i spożywczy. W okresie k ry zy su
8 R ów nież przem ysł radiotechniczny jako całość poważnie w latach kryzysu zm niejszył produkcję. W . 1932 r. (1928 = 100) w ynosiła ona 61°/o. Szybko jednak wzrosła w 1933 r., gdy osiągnęła 121fl/o. J. Z a g ó r s k i , R ozw ój p rzem ysłu radio
technicznego w Polsce, „Prace IBKGiC” 1934, nr 2—3, s. 19 nn.
9 K. C z e r n i e w s k i , M aszyny i narzędzia rolnicze w gospodarce m n iejszej własności, Warszawa 1938, s. 73 nn. Bogaty m ateriał w AAN, KEM t. 1311.
10 Zużycie nawozów sztucznych w okresie największego spadku zakupów oscy
lowało w granicach 16—2T°/o. Zob. J. O r c z y k , K r y z y s sił w y tw ó r c z y c h i produkcja rolna w Polsce w latach 1929 do 1935 t. II. Poznań b.r., tabl. LV. M aszynopis w Bibl. Akadem ii Ekonomicznej w Poznaniu.
11 Z. L a n d a u , D w u se k to ro w y układ gospodarki Polski m ię d zy w o je n n ej i jego konsekw encje, PH 1972, nr 3.
12 Nie m amy m ożliwości om awiania sytuacji poszczególnych przem ysłów. In
formacje o podstawowej literaturze zob. np. A. G r o d e k , Katalog biblioteki SGII, Warszawa 1939— 1945; Materiały do bibliografii historii p rze m ysłu w Polsce (1815—1964); [w:] Zakłady p rze m ys ło w e w Polsce X I X i X X stulecia. W rocław 1967, s. 195 nn.; B. B u d k o w s k a , S. F u k s i e w i c z , Materiały do bibliografii historii p rze m ysłu na ziemiach polskich (kontynuacja za lata 1965—1968) [w:]
Uprzemysłowienie ziem polskich w X I X i X X w., W rocław 1970, s. 739 nn.
ls Materiały ..., s. 165.
14 Tamże. .
nastąp iły tu daleko idące zm iany, k tó re m ożna prześledzić na podstaw ie ew olucji s tr u k tu ry z a tru d n ien ia w przem yśle. ProcesL te n ilu s tru je ta bela 4.
T a b e l a 4 Zatrudnienie w górnictwie i hutnictwie oraz w przedsiębiorstwach przemysłu przetwórczego zatrudniających powyżej 20 robotników w latach 1929—1935 (dane na koniec września w tysiącach)
Dział 1929 1932 1935
Struktura zatrudnienia w procentach 1929 1 1932 1935
Ogółem 877,6 562,1 660,2 100 100 100
w tym:
Górnictwo 153,1 105,9 89,9 17,45 18,85 13,61
Hutnictwo 63,5 33,0 38,6 7,24 5,87 5,85
Elektrownie i wodociągi 8,1 6,9 7,9 0,92 1,23 1,20
Mineralny 78,4 38,5 61,0 8,94 6,86 9,24
Metalowy 149,9 97,0 112,9 17,09 17,27 17,10
Elektrotechniczny 7,2 4,4 10,3 0,82 0,78 1,56
Chemiczny 41,8 31,9 37,8 4,76 5,68 5,73
Włókienniczy 162,2 122,1 144,4 18,49 21,73 21,87
Papierniczy 13,8 11,6 13,4 1,57 2,06 2,03
Skórzany 5,2 5,0 6,4 0,59 0,89 0,97
Drzewny 51,9 25,8 40,1 5,91 4,59 6.07
Spożywczy 60,4 45,5 49,1 6,88 8,09 7,44
Odzieżowy 17,8 10,3 14,3 2,02 1,83 2,17
Budowlany 52,6 15,1 23,8 5,99 2,69 3,60
Poligraficzny 11,7 8,9 10,3 1,33 1,58 1,56
Źródło: , .Statystyka Pracy” 1937, nr. 2, s. 87—90.
W lata ch kry zy su przede w szystkim spadło znaczenie g órn ictw a — był to proces, k tó ry zaczął się ju ż w cześniej, a le trw a ł n a d a l w okresie 1929— 1935. G dy w 1926 r. dział te n z a tru d n ia ł 22,9% w szystkich ro botników w ielk o p rzem y sło w y ch ł5, to w 1935 r. już 13,6%. Podobnie u trzy m y w ała się nadal spadkow a ten d en cja udziału z a tru d n ie n ia w h u tn ic tw ie (7,5°/o w 1926 r. do 5,9% w 1935 r.). N atom iast kryzys spow odow ał w zrost znaczenia w łókiennictw a, którego udział w ogólnym za tru d n ie n iu zm niejszył się w lata ch 1926— 1929 z 20,1% do 18,1%, a w okresie 1929— 1935 ponow nie zw iększył się do 21,9%. T rzeba przy tym pam iętać, że procentow y w zrost udziału w za tru d n ie n iu nie ozna
czał w b ąd an y m okresie ab solutnego zw iększenia liczby pracow ników . Np. w łókiennictw o, k tó re pow iększyło swój udział w ogólnym z a tru d n ie niu, rów nocześnie realn ie zm niejszyło liczbę robotników o 18 tvs.
N ajb ard ziej dynam icznie ro zw ijały się w b ad anym okresie p rzem y s ły elek tro tech n iczn y i skórzany. B y ły to jed y n e działy w ytw órczości, k tóre pow iększyły ^ tr u d n ie n ie . A bsolutny p rzy ro st liczby robotników był w obu w ym ienionych przem y słach bardzo nieznaczny — w e le k tro
15 Z. b a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , Od Grabskiego do Piłsudskiego. Okres k r y z y s u poinjlacyjnego i ożywienia koniunktu ry 1924—1929, W arszawa 1971 s. 52.
KRYZYS 1930—1935 A PRZEMYSŁ POLSKI
technice w yniósł 3,1 tys. osób, a w przem yśle skórzan ym — 1,2 tys.
Wobec tego jed n ak , że ogólne zatru d n ie n ie w w ielkim i średn im p rze m yśle zm alało w lata ch 1929— 1935 o 217,4 tys., to n aw et tak niew ielkie p rzy ro sty staw iały te przem ysły n a czele listy najszybciej ro z w ija ją cych się.
O gólnie m ożna więc stw ierdzić, że pro d u k cja przem ysłow a w Polsce w lata ch 1929— 1932 silnie spadła, n astępn ie zaś tem po jej w zrostu do 1935 r. było na ty le w olne, że nie zapew niło osiągnięcia poziomu w ytw órczości z okresu przedkryzysow ego, chociaż poziom ten udało się ju ż uzyskać pew nej części p ań stw europejskich. P rzem y sł polski zw iększył ty m sam ym i tak ju ż duży dystan s dzielący go nie tylk o od pań stw wysoko rozw iniętych, ale i od przeciętnego św iatow ego tem pa w zrostu produkcji.
S tru k tu ra przem ysłow a Polski n ad al była dość typow a dla k ra ju słabo rozw iniętego. Można to stw ierdzić ju ż na podstaw ie d any ch tabeli 4, a jeszcze bardziej w oparciu o in fo rm acje dotyczące w artości pro
dukcji n e tto (produkcji dodanej), k tó re przedstaw iam y w tab eli 5.
T a b e l a 5 Wartość produkcji netto (dodanej) w 1935 r.
Dział przemysłu Wartość produkcji w min zł
Udział procentowy w całości produkcji
dodanej
Włókiennictwo 560 17,90
Spożywczy 450 14,39
Chemiczny 411 13,14
Górniczy 400 12,79
Metalowy 373 11,92
Hutniczy 211 6,75
Elektrownie 181 5,79
Mineralny 143 4,57
Drzewny 113 3,61
Papierniczy 83 2,65
Elektrotechniczny 81 2,59
Poligraficzny 64 2,05
Odzieżowy 58 1,85
Ź ródło: Koniunktura gospodarcza Polski w liczbach i wykresach w latach 1928—1938, „Miesięczne tablice statystyczne TBKGiC” 1938, n r 12 (specjalny), s. 45.
Z tab eli 5 w ynika, że w 1935 r. p raw ie 1/3 w artości p ro d uk cji n etto daw ał przem ysł w łókienniczy i spożywczy, gdy decydujące o postępie ekonom icznym przem ysły m etalo w y i elektrotech n iczny 14,5%.
2. W Y K O R ZY ST Y W A N IE Z D O L N O Ś C I W Y TW Ó RC ZY C H
S padek p ro d u k cji spow odow ał zw iększenie się nie w y k orzystany ch przez przem ysł zdolności pro d u k cy jn ych . B rak jed n a k d any ch dla ści
słego uchw ycenia wielkości zjaw iska 16. Dzięki badaniom K om isji A nkie-
le M a t e r i a ły ..., s. 11.
tow ej B adania W arunków i Kosztów P ro d u k c ji oraz W ym iany — po
siadam y pew ne in fo rm acje na te n tem at, ale ty lko dla 1926 r. S topień w yko rzy stan ia zdolności w ydobyw czych kopalni w ęgla szacow ano wówczas na 56— 65%, sortow ni w ęgla na 45% , rafin erii na 65%, w iel
kich pieców na 40%, stalow ni na 57% , cem entow ni na 41% , fab ry k nawozów sztucznych na 30— 70% , przem y słu cukierniczego i p rzetw o rów owocow ych na 5 0 % 17. W okresie 1926— 1929 w zrastała zarów no wielkość p rodukcji, jak i zdolności w ytw órcze f a b r y k 18. Nie jesteśm y jed n ak w stan ie uchw ycić d y nam ik i tv ch o statnich. W zw iązku z ty m dane dla 1926 r. nie m ogą stać się p u n k tem w yjścia dla an alizy stopnia w ykorzystania zdolności p ro d u k cy jn y ch przem ysłu w okresie kryzysu.
D latego — w b ra k u innych m ożliwości ■—■ posłużym y się m a te ria łam i staty sty czn y m i dotyczącym i liczby przepracow anych ro botniko- godzin w zakładach zatru d n ia jąc y c h powyżej 20 pracow ników w o k re sie najw iększego uruchom ienia pro d u k cji przed kryzysem i w okresie najsilniejszego jej spadku. U m ożliw i to u stalenie stopnia w y k o rz y sta nia zdolności p ro d u kcy jn y ch w m om encie osiągnięcia przez każdą z gałęzi p ro d u k cji dna k ryzy su w sto su n k u do o kresu szczytu w y tw ó r
czości. N ie je s t to jed n a k rów noznaczne z u stalen iem stopnia w y k o rzy stan ia środków w ytw órczych w la ta c h 1930— 1935 gdyż i w okresie 1928— 1929 n iek tó re działy przem y słu posiadały duże rez e rw y p ro d u k cyjne. D otyczyło to np. górnictw a, w łókiennictw a, h u tn ictw a, cuk row nictw a i innych. T ym sam ym dane prezento w an e w tab. 6 w y o lb rzy m ia ją sto p ień w y korzystania m ocy produkcy jny ch.
T a b e l a 6 Porównanie liczby przepracowanych robotnikogodzin w okresie największego załamania kryzyso
wego z okresem najwyższego poziomu produkcji z lat 1928—1929 (w procentach — okres przed- kryzysowy przyjęto za 100)
D z i a ł Spadek D z i a ł Spadek
Ogółem przemysł 51,7 Elektrotechniczny 48,9
Górnictwo 43,2 Chemiczny 72,4
w tym: węglowe 44,7 Włókienniczy 58,2
rud żelaznych 10,8 Papierniczy 78,9
cynku i ołowiu 15,3 Skórzany 72,8
Hutnictwo 39,1 Drzewny 51,9
w tym: żelaza 39,5 Spożywczy 56,2
cynku i ołowiu 31,6 Odzieżowy 50,6
Przemysł przetwórczy 52,8 Budowlany 17,6
w tym: mineralny 41,1 Poligraficzny 70,5
metalowy 43,5
Źródło: obliczono na podstaw ie: M aty Rocznik Statystyczny 1937, s. 245.
17 S. R у c h 1 i ń s k i, M arnotraw stw o sił i środków w prze m yśle polskim.
Wyniki prac K om isji A n k ie to w e j Badania W arunków i K o s ztó w P rodukcji oraz Wymiany, Warszawa 1930, s. 86 nn.
18 Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , Od Grabskiego ..., s. 57.
KRYZYS 1930—1935 A PRZEMYSŁ PO LSKI 2 9 7
M ożna p rzy jąć — choć je s t to ty lk o w niosek z dość pow ierzchow nego szacunku — że ju ż w 1929 r. przem y sł jak o całość w y k o rzy sty w ał nie więcej niż 80% zainw estow anych środ k ó w p r o d u k c ji)fl. Oznaczałoby to, że w 1932 r. ogólna zdolność w y ko rzy sty w an a b y ła jed y n ie w około 40—45% . N ie w y d aje się, a b y obliczenie to było przesadnie pesym i
styczne. J u ż przed w ojną n iek tó rzy a u to rz y szacow ali poziom u ru ch o m ienia znacznie niżej, np. A. Z d a n o w s k i tylko na 20— 3 0 % 20. Nie m am y w a ru n k ó w dla dokonania podobnych szacunków dla poszczegól
nych gałęzi przem ysłu, gdyż stopień uruch om ien ia k ształto w ał się w każ
dej z nich inaczej. T rzeba więc ty lk o jeszcze ra z uprzedzić czytelnika, że d ane przytoczone w tab e li 6 stanow ią górną, dość optym istycznie określoną g ranicę w y k o rzy stan ia zdolności pro d ukcy jny ch. G dy np.
w edług ty ch d anych przem ysł spożywczy w y k o rzysty w ał 56,2% zdolności p roduk cyjn y ch , to bardzo re p re z e n ta ty w n e dla tego p rzem y słu m ły n y tylko w 43,3% 21, b ro w a ry w 39,2% я , cu krow nie w 37,6% 2S. Podobnie, gdy w tab e li 6 w y k o rzy stan ie zdolności pro du k cy jn y ch przem y słu e le k tro
technicznego oceniono na 48,9% , to w ynosiło ono w 1932 r. rzeczyw iście tylko 24,4% 24.
Nieco in n e dane o sto p n iu w y k o rzy stan ia zdolności prod u k cy jn y ch podał L. G r o s f e l d . W edług niego w ynosił on w przem yśle w ęglo
w ym 40% , w „żelazie” 25% , w sta li 25% , w cyn ku 58% , w h u tn ic tw ie 44%, w cukrze 42% , w m aszynach i narzędziach 10% , w cem entow niach 12% 23. W ery fik acja przytoczonych d anych je s t niem ożliw a, gdyż autor nie podał a n i źródeł danych, a n i m etody ich obliczania 2β. W arto jednak podkreślić, że n iek tó re są bardzo b liskie z a w a rty m w tab e li 6.
Dotyczy to np. w ęgla, ru d żelaza i h u tn ictw a. W ątpliw a w y d a je się je dynie in fo rm acja G rosfelda dotycząca p rzem y słu budow y m aszyn, gdzie sytuacja była chyba nieco korzystniejsza niż w ynikałoby z przytoczo
nych d a n y c h 27. Można bez obaw y popełnienia błędu stw ierdzić, że k ry zys spow odow ał zasadnicze zm niejszenie stopnia w y k o rzy stan ia m ocy p rod u k cy jn y ch w e w szystkich działach przem ysłu. W lata ch 1928— 29
— 1932— 33 spadek ten w yniósł 48,3% , był więc nieco w iększy niż spa
dek produkcji. W ynikałoby to z dokonującego się w ty m okresie szyb
kiego w zrostu w ydajności pracy , zw iązanego ze zw iększeniem eksp loata
18 W edług Z. Z a r e m b y , (Bezdroża kapitalizmu i drogow skazy przyszłości, Warszawa 1933, s. 121) tylko 70e/o.
20 A. Z d a n o w s k i , Walka z faszyzm em , „Robotniczy Przegląd Gospodarczy”
1933, s. 130.
21 S. Ś l i w a , P rze m y sł m łynarski w Polsce na zasadzie ankiety p rze p ro w a dzonej w czerw cu 1934 przez Min. S praw W ewnętrznych, Poznań 1935, s. 68.
22 L. L a s k o w s k i , Z p rze m ysłu piw owarskiego, „Przegląd Gospodarczy”
1935, nr 21, s. 696.
23 Obliczono na podstawie: Rocznik S ta ty s ty k i Przem ysłu 1946—1965, W arsza
wa 1967, s. 801.
24 VI Zgromadzenie S tow arzyszenia E lek try k ó w Polskich, „Polska Gospodar
cza” 1934, nr 23, s. 712.
24 L. G r o s f e 1 d, Polska w latach k ry zy su gospodarczego 1929—1933, War
szawa 1952, s. 27.
2e Inform acje o stopniu uruchomienia niektórych nie w ym ienionych tu prze
m ysłów zob. np. Materiały..., s. 12 n.
27 W yryw kow a kontrola przeprowadzona dla niektórych działów potwierdza dość dużą wiarogodność danych tabeli 6. Np. M. Pruszyński oceniał przy pomocy innej m etody stopień w ykorzystania zdolności w ydobywczych kopalń w 1933 r. na 54°/o (M. P r u s z y ń s k i , Z zagadnień p rzem ysłu węglowego, Kraków 1939, s. 130).
Zbliżone inform acje o spadku uruchomienia w e w łókiennictw ie zob. też E. K r a - s u s k i , P r z e m y s ł bawełniany w Polsce powojennej, Łódź 1935, s. 22.
cji robotników . Biorąc pod uw agę, że i p rze d kry zysem część p rzem y słu nie w y k orzy sty w ała w szystkich u rząd zeń p ro du k cyjn ych , doszliśm y do w niosku, że w lata ch 1932— 1933 stopień w ykorzystan ia sił w y tw ó r
czych w ynosił około 40— 50%. In n y m i słow y, gdyby doprow adzono do pełnego w y k o rzy stan ia istniejący ch w ów czas w Polsce stanow isk pracy, m ożna b y ło bez żadnych dodatkow ych n ak ład ó w in w esty cy jn y ch zw ięk
szyć liczbę zatru d n io n y ch w zak ładach o załodze p rzek raczającej 20 osób z 562 tys. do 1307 tys., d ając dodatkow o pracę 745 tys. robotników . Pozw oliłoby to zlikw idow ać całkow icie bezrobocie pracow ników fa brycznych. Oczywiście w w a ru n k a ch istn ien ia p ry w a tn e j p ro d u k cji k a pitalistycznej było to rozw iązanie niem ożliw e do przeprow adzenia.
3. Z M IA N Y L I C Z B Y Z A K Ł A D Ó W P R Z E M Y S Ł O W Y C H
P o ró w n an ie liczby zakładów przem ysłow ych oprzem y na sta ty sty c e w y kupionych św iadectw przem ysłow ych (tabela 7). P rz y jm ie m y tra d y - c y jn y podział, k tó ry do w ielkich zakładów zaliczał przed siębio rstw a w y k u p ujące św iadectw a k ateg o rii I— III, do śred n ich — kateg o rii IV—V i do d rob n y ch — V I—V II. W an alizie pom inęliśm y zak łady w y k u p u jące św iadectw a V III kategorii, gdyż te zaliczano do rzem iosła, a nie do p rzem ysłu fabrycznego, l ’rzeba jed n a k pam iętać, że rów nież pew na część przed sięb iorstw kategorii V II m iała c h a ra k te r rzem ieślniczy. Nie dyspo n u jem y jed n a k żadn ą m etodą, k tó ra pozw oliłaby n a ich elim ina
cję. D la p o trzeb p rzeprow adzanej tu an alizy d ynam iki zm ian w liczbie przed sięb iorstw nie stw arza to je d n a k trudności, gdyż m ożna p rzy jąć, że w k o lejn y ch lata ch udział zakładów rzem ieślniczych w śród p rze d siębiorstw k ateg o rii V II nie u leg ał zasadniczym zm ianom .
T ab ela 7 Zakłady przemysłowe według kategorii wykupionych świadectw przemysłowych w latach 1929—1935
I
Rok Ogółem
W tym kategorii i W procentach ogółu wykupio-
! nych świadectw kategorii I—VII
Ź ró d ło : Mały Rocznik Statystyczny 1936, s 54'.
I—III IV—V VI—VII I—III 1 IV—v VI—VII
1929 34661 992 8254 25485 2,66 23,81 73,53
1930 33621 863 7768 24990 2,57 23,10 74,33
1931 30746 765 7011 22970 2,49 1 22,80 74,71
1932 27125 676 5968 20481 2,49 : 22,03 75,51
1933 25255 576 5410 19269 2,28 ! 21,42 76,30
1934 26276 628 5900 19748 2,39 ! 22,45 75,16
1935 26511 , 678 5340 20493 2,56 20,14 77,30
'Z tab eli 7 w ynika, że ogólna liczba p rzedsiębiorstw spadła w lata ch J929— 1933 o 27,1% i i^hociaż w okresie 1934— 1935 uruchom iono nie
k tó re poprzednio zam kn ięte zakłady przem ysłow e, ich liczba b yła m imo to w 1935 r. n ad al o 23,5% niższa niż bezpośrednio przed kryzysem . Zm niejszenie się liczby przedsiębiorstw było na ogół w yn ikiem ich sam olikw idacji. U padłości d o tk n ęły w la ta c h 1930— 1935 — 1041 z ak ła
KRYZYS 1930—1935 A PRZEMYSŁ POLSKI
dów p rz e m y sło w y c h 28, stanow iło to zaledw ie 3% ogólnej liczby istnie
jących w 1929 r. W o kresie dna k ry zy su — liczba upadłości tylko d w ukrotnie przew yższała stan przedkrvzysow y, ale d otk nęły one nie
które w ielkie p rzedsiębiorstw a, np. zakłady w łókiennicze S.A. „L.
G eyer” 29, a w 1934 r. ogłoszono n ad zó r sądow y nad W spólnotą In te re sów G órniczo-H utniczych. Szczególnie istotne znaczenie m iało n ato m iast zawieszenie działalności przez prezdsiębiorstw a, k tó re n a p o ty k ały na trudności ze zbytem . Tak w lata ch k ryzy su zam knięto kopalnie w ęgla 0 rocznej p ro d u k cji 5 m in ton, z czego część z a to p io n o 30. W różnych m iesiącach 1932 r. z 11 istn iejący ch w ielkich pieców u n ieru cham iano 6 do 9, p rzy czym w H ucie H u b e rtu s zburzono dw a w ielkie piece;
podobnie spośród 34 pieców m arten ow skich utrzy m y w an o w ru c h u 8 do 16 31. Isto tn e znaczenie m iała też a k c ja k a rte li dążących do skupienia produkcji w w y b ra n y c h p rz e d się b io rstw a c h 32. K o n cen tracja w y tw ó r
czości b y ła bard ziej opłacalna. Np. w p rzem yśle cem entow ym n a „w y produkow anie 100 tys. t cem entu w dw óch fab ry k a c h potrzeba o 50%
więcej robotnikogodzin, aniżeli n a w y p rodukow anie tej sam ej ilości w jednej fab ry ce, a stosunek te n ilościowo silnie rośnie w m iarę w iększej k o n cen tracji” 33. S tą d rodziło się dążenie do un ieru ch am ian ia w ram ach k arteli m n iej ren to w n y ch w y tw órni.
In te re su je nas tu jed n a k nie ty lk o p roblem spadk u liczby zakładów w ytw órczych, a le przede w szystkim k w estia, czy k ry zy s w p ły n ą ł na przyspieszenie procesów k o n centracji, to znaczy czy stosunkow o w zra
stała w aga w ielkich i śred n ich p rzed sięb iorstw kosztem zakładów drob nych. N a podstaw ie przytoczonych w tab e li 7 d anych m ożna stw ierdzić, że w b ad an y m okresie obserw ow aliśm y w Polsce proces od w ro tn y — kurczenia się udziału p rzedsiębiorstw w ielkich i średnich na rzecz m a
łych. D opiero od 1934 r. ponow nie zaczęła stopniow o w zrastać rola przedsiębiorstw najw iększych; średnie w dalszym ciągu w y k azyw ały ten dencję spadkow ą.
Nasze w nioski o dokonyw aniu się pew nej d ekon centracji p o tw ier
dzają też info rm acje dotyczące porów nania dynam iki za tru d n ie n ia w całym przem yśle polskim oraz w zakład ach w ielkich i średnich (tabl. 8).
Z dan y ch tab e li 8 w ynika, że za tru d n ie n ie w zakładach w ielkich 1 śred n ich było w lata ch k ry zy su (poza 1931 r.) z reg u ły m niejsze od przeciętnego z a tru d n ie n ia w całym przem yśle. G dy w 1929 r. w m ałych zakładach (do 19 pracow ników ) zatru d n io n y ch było 13% ogółu ro b o t
ników, to w 1932 r. — 16,6%; odpow iednio w przedsiębiorstw ach d u żych (powyżej 500 robotników ) — 42,5% i 40,1%, a w grupie powyżej 100 pracow ników — 66,5% i 62,8% 3i.
28 Mały Rocznik S taty s ty c zn y 1936, s. 69. Zob. też „Wiadomości Statystyczne”
1932, nr 11, s. 217. Krytyka metod statystyki upadłości zob. Upadłości, „Gospo
darka N arodowa” 1932, nr 9, s. 142.
28 Upadłość zakła dów Geyera, „Polska Gospodarcza” 1934, s. 860; Upadłość S. A. „L. Geyer", tamże 1935, s. 267.
30 J. P o p k i e w i c z , F. R y s z k a , P rze m ysł ciężki Górnego Śląska w, Polsce międzywojenn ej (1922—1939), Opole 1959, s. 327, Wykaz zam kniętych kopalń, tamże s. 328.
31 Tamże, s. 344 n.
32 Zob. np. F. R y s z k a , S. Z i e m b a , D wa dziesięciolecia Huty Kościuszko, Warszawa 1955, s. 59; L. G r o s f e 1 d, op. cit., s. 30 nn.
33 V. K u t t e n , Rok bez kartelu w prze m yśle ce m entow ym , Warszawa 1935, s. 50.
34 Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , Robotnicy p rze m ys ło w i w Polsce. M a terialne warunki b ytu 1918-—1939, W arszawa 1971, s. 23.
T a b e l a 8 Porównanie wskaźnika zatrudnienia w całym przemyśle ze wskaźnikiem obliczonym dla wielkiego
i średniego przemysłu (przeciętna roczna)
Rodzaj przemysłu 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935
Zatrudnienie w całym przemyśle Zatrudnienie w wielkim i średnim
100 88,3 74,4 70,9 73,6 78,9 82,7 przemyśle
Odchylenie w zatrudnieniu na korzyść
100 87,2 74,5 64,1 63,9 69,2 72,9
całego przemysłu — -1 ,1 + 0,1 - 6 ,8 - 9 ,7 - 9 ,2 - 9 ,8
Ź ró d ło : Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , Robotnicy przemysłowi w Polsce. Materialne warunki bytu 1918— 1939 W arszawa 1971, s. 395.
S p ró b u jm y zw eryfikow ać postaw ioną tezę o d ek oncentracji p rzy po
m ocy an alizy wielkości pro du k cji w w y b ra n y c h zakładach przem ysło
wych. B ędziem y m usieli ograniczyć się do dość w ąskiej g ru p y fabry k , dla k tó ry c h dysponow aliśm y m a te ria ła m i porów naw czym i (tab. 9).
T a b e l a 9 Liczba czynnych zakładów w wybranych przemysłach oraz wielkość wytwórczości w przeliczeniu
na 1 zakład w latach 1929—1930 i 1933—1935
Zakład
L i c z b a z a k ł a d ó w Produkcja kład w
na 1 za- latach:
1929 1930 1933 1934 1935 1929 1935
(w tys. ton)
Kopalnie węgla 93 91 76 69 68 497 420
Kopalnie ropy 655 644 667 785 816 1,0 0,6
Kopalnie soli i warzelnie 15 15 13 13 13 27,1 39,6
Kopalnie rudy 22 21 11 14 14 30,0 23,7
Kopalnie cynku i ołowiu 9 8 5 4 4 43,7 36,0
Cukrownie 70 69 62 63 61 72,8“ 40,8“
Huty cynku 14 14 9 9 9 12,0 9,4
Rafinerie nafty 30 30 35 29 26 27,8 19,6
Papiernie 55b • 51 • 50 3,5b 2,8
Cementownie 16b • 11 • 12 63,0" 66,8
a Przerób buraków b W 1928 г. 4
Źródło: M a ły Rocznik Statystyczny 1931, s. 33, 70; 1934, s. 45, 47, 51 ; 1935, s. 64, 66, 69, 72; 1936 s. 72—74, 76, 82.
Z danych tab eli 9 w ynika, że spad ek liczby w y tw ó rn i nie szedł w parze z kon cen tro w an iem w nich w ytw órczości. Oczywiście m ożna za
kw estionow ać dobór bad an y ch przedsiębiorstw , ale nie w y d aje się, aby m iał on istotniejszy w pływ na sform uło w an y w niosek o dokonującej się w Polsce w lata ch k ry zy su pew n ej dek o n cen tracji produkcji.
W 1935 r. w całym przem yśle polskim istniało zaledw ie 101 zakładów
KRYZYS 1930—1935 À PRZEMYSŁ POLSKI
zatru d n ia jąc y c h pow yżej tysiąca pracow ników , w tym 26 ponad 2 tys.
i tylko 2 ponad 5 tys. 33
Rodzi się p y tan ie, dlaczego kry zy s nie przyspieszył w Polsce proce
sów k o n c e n trac y jn y c h w p rodukcji, m im o że silnie spotęgow ała się k a r- telizacja. T eoretycznie bow iem n ajm n iej oporne na załam anie w inny okazać się zakłady drobne, o p a rte z reg u ły o najb ard ziej zacofaną bazę techniczną i słabo zm echanizow ane, k tó re siłą rzeczy w inny pro d u k o wać drożej niż w ielkie przedsiębiorstw a. Tym czasem p ra k ty k a polska była inna. T rw alsze okazyw ały się przed sięb io rstw a drobne^ W ydaje się, że zasadniczą przyczyną takiego dość nietypow ego u k ład u stosunków stała się w pew n y m stopniu u p rzyw ilejow an a sy tu a c ja m ały ch w y tw órni. Po pierw sze — obow iązyw ały w n ich niższe staw k i płac; po drugie — w y m y k ały się one spod k o n tro li Inspekcji P ra cy , co pozw a
lało na przedłu żan ie czasu pracy, ograniczanie urlop ó w i nieubezpie- czanie części pracow ników ; po trzecie — łatw iej niż duże zakłady u c h y lały się od płacenia podatków ; po czw arte — m iały niższe koszty stałe, a po p iąte — łatw iej p rzystosow yw ały się do zm iennych potrzeb rynku 3e. W sum ie więc drobne zak ład y — przede w szystkim kosztem wzmożonej ek sploatacji pracow ników — m ogły skutecznie konkurow ać cenam i z zakładam i dużym i. Na ten fa k t zw racał zresztą już przed w ojną uw agę M. K a l e c k i , k tó ry an alizu jąc sy tu a c ję w łódzkim p rze m yśle w łókienniczym pisał: „w dobie k ry zy su w sposób szczególnie ja skraw y [uzew nętrzniło się — Z.L.] praw o relaty w n o ści postępu tech
nicznego, k tó re w okresach ograniczonego u ruchom ienia d aje przew agę bardziej p ry m ity w n y m form om p rod uk cji, obciążającym w yp ro d u k o waną jed n o stk ę m in im alny m i kosztam i stałym i. O bserw ujem y w ięc n ie
zwykle ciekaw y w e w łókiennictw ie proces s tru k tu ra ln y p rzesuw an ia się p ro d u k cji od zakładów w ielow ydziałow ych i przem y słu w iększego do bardziej p ry m ity w n y c h fo rm p ro d u k cji” 37.
S p adek liczby p rzedsiębiorstw n ie ro zk ład ał się ró w n o m iern ie w skali całego k ra ju . N ajm niej ucierp iały w ojew ództw a cen traln e. U dział zlokalizow anych tam przed sięb iorstw I—V II kateg o rii zw iększył się w latach 1928— 1935 z 44,1% do 48,6% ogółu zakładów w Polsce. W zrósł też udział w ojew ództw c e n traln y c h w śró d zakładów najw ięk szy ch (z 50,8 do 55,5%) i śred n ich (z 45,9 do 51,3%). N atom iast g ru p a w oje
wództw zachodnich i w schodnich zanotow ała sp ad ek u d ziału p rzedsię
biorstw p rac u jąc y c h n a ich te re n ie w sto su n k u do w szystkich zakładów fabrycznych w Polsce (w schodnie z 12,2 do 11,2%, zachodnie z 23,8 do 19,7%). N ieznacznie zw iększył się udział w ojew ództw południow ych (z 19,9 do 2 0 ,5 % )M.
4. IN W E S T Y C JE
K ry zy s spow odow ał nie tylk o spad ek produ kcji, ale rów nież zm n ie j
szenie się je j opłacalności. W tej s y tu a c ji — wobec n iew y k o rzy stan ia zainstalow an y ch ju ż m ocy p ro d u k cy jn y c h i b ra k u środków finansow ych
35 S ta ty s ty k a przem ysłow a. Produkcja i zatrudnienie w zakładach I—VI ka tegorii 1935, W arszawa 1937, „Statystyka P olsk i”, seria C, zesz. 52, s. X X IX .
3· Szerzej zob. A. H e i m a n - J a r e c k i , S. L a u t e r b a c h , P r ze m y sł ano
nimowy, W arszawa 1934; W. L a n d a u , O w a lk ę z niezdrową kon kurencją w p rze myśle, „Polska Gospodarcza” 1931, nr 25, s. 965 n.; Walka z an on im ow ym i p r z e d siębiorstwami w Łodzi, tamże 1834, s. 440; Przedsiębiorcy anonim owi w prze m yśle włókienniczym, „Przegląd Gospodarczy” 1934, nr 6, s. 212 n.
37 M. K . [ a l e c k i ] , Procesy struktu raln e w prze m yśle włókien niczym Łodzi,
»Polska Gospodarcza” 1932, nr 52, s. 1544.
38 Obliczono na podstaw ie Małego Rocznika Sta tystycznego 1936, s. 54.
— przedsiębiorcy g w ałtow nie red u k o w ali n a k ła d y na in w e s ty c je 39.
Szczególnie dotknęło to p rzem y sł p ry w a tn y ; państw o — chociaż w m n iejszym sto p n iu niż przed załam an iem — n a d a l inw estow ało w po
siad an e zakłady. P rześledzenie ro zm iarów inw estycji w la ta c h 1930—
1935 je s t bardzo tru d n e , gdvż dan e sta ty sty c z n e dotyczące in w esty cji m a ją w znacznym stopniu c h a ra k te r szacunkow y, a co w ażniejsze w różnych źródłach m ożna często znaleźć dość rozbieżne inform acje. W y
k o rzy stam y tu obliczenia dokonane przez Z ak ład N auk Ekonom icznych PA N w o p arciu o przed w o jenn e dochodzenia m .in. L. L a n d a u a i M. K a le ck ie g o 40 o raz K. S e c o m s k i e g o 41. O graniczym y się tu do p rzed staw ien ia ostatecznych re z u lta tó w badania bez opisyw ania dość złożonej m etodologii o b lic z e ń 42. D la w y jaśn ien ia podam y jedy nie, że in w esty cje n e tto różniły się od in w esty cji b ru tto ty m , że w ich sk ła d nie wchodziła „w ielkość in w esty cji re sty tu c y jn y c h , tj. inw estycji p o trz e b nych łącznie z k a p ita ln y m i rem o n tam i do resty tu o w a n ia zużytego w ciągu ro k u m a ją tk u trw ałeg o ” 43. In n y m i słow y in w estycje n e tto s ta now iły czysty p rzy ro st m a ją tk u trw ałego. K ształto w anie się in w estycji b ru tto i n e tto w przem yśle o raz udział w nich in w estycji m aszyno
w ych p rzed staw ia tab ela 10.
T a b e l a 10 Inwestycje w przemyśle w latach 1928—1935 (1928=100)
Inwestycje w przemyśle
I.iwjstycj;
ogóbm
Inwestycja maszynowe Rok w c e n a c h p o r ó w n y w a l n y c h
Brutto Netto Brutto Netto Ogółem W przemyśle Maszyny
rolnicze
1929 93 78 91 86 94 99 76
1930 74 48 69 55 61 65 44
1931 59 26 59 47 38 43 22
1932 36 - 1 0 51 43 24 28 9
1933 41 - 9 50 41 23 26 10
1934 45 - 1 1 54 44 • • •
1935 52 - 4 64 57 • • •
Ź ródło: M ateriały do badań nad gospodarką Polski, cz. 1 : 1918— 1939, W arszawa 1956, aneks 5, s. 179— 180; M . K a - l e c k i . N owy wskaźnik inwestycji, , .Prace insty tu tu B adania K oniu n k tu r Gospodarczych i Cen” 1934, n r 1, s. 15.
Z tab e li te j w y n ik a kilk a isto tn y ch w niosków . Po pierw sze — in w e
s ty c je w p rzem y śle sp ad ały szybciej niż ogólne in w esty cje w k ra ju i znacznie szybciej niż w ytw órczość fab ry k . Po d rug ie — szybciej niż 3* Por. np. Ruch in w e s ty c y jn y , „Polska Gospodarcza” 1934, n r 42, s. 1269 nn.
40 L. L a n d a u , М. К a 1 e с к i, Szacunek rozm iarów ruchu in w estycyjnego w Polsce i w s k a źn ik k w a rta ln y in w e sty c ji, „Prace IBKGiC” 1932, n r 1, s. 7—10;
с iż , Szacunek rozm iarów ruchu in w e styc yjn e g o w Polsce, „K oniunktura Gospo
darcza” 1931, n r 11, s. 276 nn.
41 K. S e с o m s к i, P o d sta w y po lity k i in w e styc yjn e j. W arszawa 1947. Tam bardzo bogaty m ateriał liczbowy: t. IIÏ, aneks, s. 65—90.
42 Materiały..., s. 175 nn.
43 Tamże, s. 177.
KRYZYS 1930—1935 A PRZEM YSŁ PO LSK I 3 0 3
ogół in w esty cji m ala ły in w esty cje m aszynow e, k tó re m iały decy d ujący wpływ na w ielkość w ytw órczości przem ysłow ej i jej nowoczesność. P o trzecie — u jem n e in w esty cje n e tto w p rzem y śle oznaczały dokonującą się d ekap italizację m a ją tk u przem ysłow ego. Po czw arte — ożyw ienie w przem yśle w la ta c h 1933— 1935 dość słabo oddziaływ ało na wielkość in westycji b ru tto , gdyż w 1935 r. nie osiągnęły one jeszcze n a w e t pozio
mu 1931 r. D okonujący się w lata ch 1933— 1935 w zrost w ytw órczości był nie tylk o w yn ik iem now ych inw esty cji, lecz w łączania do ru c h u przedsiębiorstw i in sta la c ji unieruch om io ny ch w poprzednim o k r e s ie u . Nadal też w ystępow ała d ek ap italizacja przem ysłu. U dział n akładów inw estycyjnych n a przem ysł, w stosun k u do całości w y d atk ó w na ten cel, nie osiągnął p rzy ty m w 1935 r. poziom u 1929 r. W 1929 r. przem ysł pochłaniał 28,4% całości nak ład ó w in w e sty c y jn y ch b ru tto , w 1932 r.
— 22,5%, a w 1935 r. ty lko 2 2 ,1 % 45. W yd aje się, że m ale ją c y udział przemysłu w in w esty cjach w y n ik ał z tego, że d om inująca część fa b ry k znajdowała się w ręk a c h p ry w a tn y c h , gdy p rzew ażająca część środków inw estycyjnych zn alazła się w la ta c h k ry zy su w ręk a c h p aństw a, k tó re kierowało je przede w szystkim na cele zn ajd u jące się w ścisłym za
sięgu jego działalności. S padek znaczenia sek tora p ry w atn eg o na rzecz publicznego m ożna ściśle prześledzić w oparciu o dane staty sty czn e.
Jeżeli a k u m u la cję n e tto w 1929 r. p rzy jm ie m y w każdym sektorze za 100, to okaże się, że w 1932 r. w sektorze publicznym sp ad ła ona o 31% , a w p ry w a tn y m aż o 215%, to znaczy, że stała się ujem na. N iekorzystna dla gospodarki p ry w a tn e j b y ła rów nież s tru k tu ra a k u m u la cji b ru tto (odpowiedni spadek dla sektora publicznego w yniósł 35% , a dla p ry w a t
nego 7 6 % )4e.
Sygnalizow aliśm y już, że k ry zy s spow odow ał d ekap italizację części prywatnego przem ysłu. P o stara m y się prześledzić jej zasięg w oparciu o dane opraco w an e przez B. C y w i ń s k i e g o , k tó ry b adał s y tu a c ję spółek a k c y jn y c h 47. W obec tego, że spółki a k c y jn e rep re z en to w a ły w Polsce w ielkie i śred n ie p rzedsiębiorstw a, m ożna przyjąć, że zaryso wany obraz b y ł typow y dla znacznej części p rzem ysłu krajow ego. Cy
wiński w yszedł z założenia, że zużycie m a ją tk u trw ałego, zgodnie z istniejącym i n o rm am i am o rty zacy jn y m i, w yniosło w p rzed siębio rstw ach w latach 1929— 1932 — 21,8% a w ięc, że m a ją te k w szystkich fab ry k , które nie zain w estow ały w ty m o kresie rów now artości 21,8% początko
wej w artości u rząd zeń uległ d ekapitalizacji. Z przeprow adzonych b a d a ń wynikło, że jed y n ie dw a p rzem y sły — e le k try fik a c y jn y i ró żn y (ten ostatni dzięki telefonom i P olskiem u R adiu) zw iększyły m a ją te k rzeczo
wy, pierw szy o 4,7% , d ru g i o 1 1 ,2 % 48. Szczególnie rozw in ęły się ele k trownie, w k tó ry c h w zrosła m oc z a in s ta lo w a n a 49 i k tó re przew ażnie inwestowały w o kresie k r y z y s u 50. N ato m iast w szystkie pozostałe g a
dzie p rzem y słu w yk azy w ały zm niejszenie m a ją tk u p rodukcyjnego, p rze ciętnie o 2,3% rocznie, czyli o 9,2% w b ad an y m o k r e s ie 51. U w zględnia
44 F. Z w e i g , Poland B e tw e en T w o Wars, London 1944, s. 61.
45 M ateriały ..., s. 178.
46 Tamże, s. 179.
47 B. C y w i ń s k i , P r ze m y sł polski i nasze położenie gospodarcze. U w agi na
“e bilansów p rze m y s ło w y c h spółek a kcy jn yc h z lat 1928—1933 r., W arszawa 1934.
48 Tamże, s. 35.
4# Mały Rocznik S ta ty s ty c z n y 1936, s. 72.
50 K. S i w i c k i , E lektryfik acja w prze kroju życia gospodarczego, „Polska Gospodarcza” 1934, n r 23, poz. 704—705.
51 В. С у w i ń s к i, op. cit., s. 36.
