Danuta Łowicka
Jeszcze jedna greckiej proweniencji
fraszka Kochanowskiego
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 78/3, 221-223
II.
M
A T E R I A Ł Y
I
N O T A T K I
P a m ię tn ik L ite r a c k i L X X V III, 1987, z. 3 P L I S S N 0031-0514
DANUTA ŁOWICKA
JESZCZE JED N A G RECK IEJ PRO W EN IEN CJI
FRASZK A KOCHANOW SKIEGO
Badania nad fraszkam i Kochanowskiego m ają długą tradycję. W ielu
badaczy — i polonistów, i filologów klasycznych — zajm owało się kw es
tią oryginalności fraszek i ich zależności od obcych wzorów, zwłaszcza
greckich i łacińskich. W ynikiem ich dociekań naukow ych było zarów no
u stalen ie liczby fraszek tłum aczonych lub naśladow anych z greckiego,
ja k i c h a ra k te ry sty k a przekładów i naśladow nictw *. K olejne opracow a
nia w ykazyw ały coraz w iększą liczbę fraszek Kochanowskiego w zorow a
n y ch głównie na an ak reon ty k ach (u Kochanowskiego: „z A n ak reo n ta”)
i epigram ach antologii greckiej 2. Nie jest rzeczą przypadku, że K ocha
1 Interesujące nas prace podajemy w porządku chronologicznym: J. P r z y b ó r o w s к i, W iadom ość o ż y c i u i pism ach Jana Kochanowskiego. Poznań 1857. (Część trzecia pracy nosi tytuł: „F ra sz k i” K och an ow skiego p o d w z g l ę d e m o ryg in a l
ności). — S. Z a t h e y, „F ra sz k i” Jana Kochanowskiego. S tu d iu m literackie. „Rozpra w y Wydziału Filologicznego A U ” t. 34. Kraków 1902. — E. K o r o l , W p ł y w g reck iej
l i t e r a t u r y na „F ra sz k i” Jana K o ch a n o w s k ieg o . „Sprawozdanie Gimnazjum w Prze m yślu” 1907. — H. S o b c z a k ó w n a , Jan K o c h a n o w s k i jako tłum acz. Poznań 1934, s. 21 n. — J. С z e r n i a t o w i с z, R ecepcja po ezji g reck iej w Polsce X V I г X V I I
w ie k u . Warszawa 1966, s. 58—67. — W. W e i n t r a u b, H ellen izm K o c h a n o w s k ie g o
a je g o p o e t y k a . „Pamiętnik Literacki” 1967, z. 1. Przedruk w: R ze c z czarnoleska. Kraków 1977. — J. Ł a n o w s k i , Jana K och an ow skiego „studia G ra eca ”. W zbio rze: Jan K o c h a n o w s k i i epoka renesansu. Warszawa 1984, s. 100 n. — J. Ł a n o w s k i , D. Ł o w i c k a , Epigram gre c k i u K och an owskiego. Referat na konferencji nauko w ej „Antyk w twórczości Jana Kochanowskiego”, zorganizowanej w dniach 22— 24 XI 1984 w Błażejewku pod Poznaniem przez Instytut Filologii Klasycznej UAM — m aszynopis w przygotowaniu do publikacji.
2 Epigramy według wydania: S electa e p ig r a m m a ta Graeca L atine versa, e x se p
-t e m e p i g r a m m a -t u m G r a e c o r u m libris. Basileae 1529. Listę fraszek tłumaczonych lub naśladowanych z greckiego epigramu podajemy tu w porządku według wyd.: J. К o-c h a n o w s k i , Fraszki. Oprao-cował J. P e l o-c . Wroo-cław 1957. BN I 163. Natomiast wzory greckie cytujem y dla w ygody według współczesnych wydań A ntologii P ala-
t y ń s k i e j :
Ks. I: 7 (AP V 28), 11 (AP XII 185), 23 (AP VI 29), 46 (AP X 41), 48 (AP X I 369), 49 (AP XI 198), 53 (AP XI 318), 83 (AP IX 54), 88 (AP V 224), 95 (AP jXI 418), 98 (AP V 59);
222
D A N U T A Ł O W IC K Anow ski dał najw ięcej przekładów epigram u greckiego. Spraw iła to po
pularność A ntologii greckiej i sw oista m oda n a epigram w epoce Odro
dzenia. P rzy sw ajan ie epigram u greckiego piśm iennictw u polskiem u przy
b iera u K ochanow skiego różne form y: od w iernego, n iem al dosłownego
p rzekład u do sw obodnej parafrazy. Stosow nie do swobody, na jak ą po
zw alała X V I-w ieczna teo ria przekładu, K ochanow ski odtw arzając n a stró j
i sty l oryginału często m o d y fiku je m yśli i obrazy, a k tu alizu je je i poddaje
sw oistej cenzurze obyczajow ej. Jego przekłady nie zatraciły jedn ak
w dzięku i lekkości, a także zwięzłości greckiego oryginału.
W śród w ym ienionych przez badaczy fraszek naśladow anych z grec
kiego epigram u nie znalazła się fraszka III 38, k tó ra m a n iew ątp liw ie
p row eniencję grecką i pochodzi z Antologii:
D O P A N A
Panie! co dobrze, raczy dać z swej strony, Lubo proszony, lubo nie proszony;
A złe oddalaj od człowieka wszędzie, Choć go kto prosić nieobacznie będzie.
P o ró w n ajm y tę fraszkę z epigram em anonim ow ego poety greckiego:
D z é u basiléu, ta m é n esth lâ k a i e u ch o m én o is k a i a n é u k to is â m m i did u ; t a d e ly g r â k a i e u c h e m é n o n a p e r y k o i s 8.
[Zeusie władco, daj nam to, co dobre, i proszącym, i nie proszącym. A to, co złe, oddalaj naw et od proszących.]
Ks. II: 12 (AP VI 163), 21 (AP VI 26), 24 (AP XV I 1), 30 (AP VI 1), 31 (AP VI 19), 32 (AP VII 489), 38 (AP IX 291), 50 (AP V 20), 51 (AP V 159), 54 (AP VII 17), 58 (AP VI 331), 70 (AP VII 353 i 455), 72 (AP X II 178), 106 (AP IX 641);
Ks. III: 3 (AP XVI 151), 25 (AP VII 173), 26 (AP V 92), 27 (AP VII 151), 31 (AP IX 497), 41 (L y r a G raeca, t. 3, s. 570), 46 (AP XI 256), 51 (AP XI 211), 54 (L y r a
G raeca, t. 3, s. 400), 55 (AP VII 455 i 456), 57 (AP VII 338), 58 (AP XI 432), 59 (AP X I 170).
8 S electa e p ig r a m m a ta G raeca [...], I 66 (AP X 108). M odlitwa ta została póź niej przytoczona w pseudo-Platońskim dialogu A lk i b ia d e s II (PI. Alk. II 142 e) na poparcie tezy, że ludzie nie wiedzą, o co się m odlić, i często w swej nierozwadze proszą bogów o to, co w ychodzi na złe. Piękny polski przekład w spółczesny ep i gramu dał Z. K u b i a k (A n to lo g ia P a la ty ń sk a . Warszawa 1978, s. 334):
Zeusie, Panie! To, co dobre, racz spełniać — czy prosimy, czy nie prosimy. A złe dla nas rzeczy odsuwaj, choćbyśm y błagali o nie!
Por. też w yraźnie w zorowany na poprzednim chrześcijański epigram Marinosa (AP I 30):
C h r is te m a k a r , m e r ó p o n p hâos â p h th ito n , elp îs hapânto n, e s t h lâ d id u ch atéu si, ta d ’u k a là n ó sp h in er ykois.
[Błogosławiony Chryste, nieśm iertelne św iatło ludzi, nadziejo wszystkich, / daj to, co dobre, tym, którzy tego potrzebują, to, co nie jest dobre, oddalaj.]
— który jednak nie może być uważany za wzór dla K ochanow skiego z powodu pewnej odmienności sform ułowań, a przede w szystkim dlatego, że poeta polski nie m usiałby zastępować „Chryste” przez „Panie”, natom iast zastępując „Zeusie” przez „Panie” rugował zgodnie z ówczesnym obyczajem z epigramu treść pogańską.
J E S Z C Z E J E D N A G R E C K IE J P R O W E N IE N C J I F R A S Z K A
