Problem uznania prawa do życia przyszłej konstytucji unii europejskiej.

Ks. Józef KRUKOWSKI

PROBLEM UZNANIA PRAWA DO ŻYCIA

W PRZYSZŁEJ KONSTYTUCJI UNII EUROPEJSKIEJ

Ustawodawstwo międzynarodowe charakteryzuje się osobliwą dwuznacznością w traktowaniu godności ludzkiej w relacji do praw człowieka

,

,

,

„istota ludzka

”,

Postawiony w tytule problem obejmuje pytania: Czy projekt przyszłej kon­

stytucji Unii Europejskiej gwarantuje każdemu człowiekowi ochronę prawa do życia? Czy ochrona ta obejmuje prawo do życia dziecka poczętego? Czy - prze­

ciwnie - gwarantuje ochronę życia osoby ludzkiej dopiero od chwili urodzenia?

1. Przystępując do wyjaśnienia postawionego wyżej problemu, na wstępie trzeba podkreślić, iż Unia Europejska, będąca związkiem państw demokratycz­

nych Europy Zachodniej utworzonym na mocy wielostronnych traktatów mię­

dzynarodowych, dotychczas nie ma konstytucji, czyli traktatu najwyższej rangi.

Od kilku lat prowadzone są jednak prace nad projektem takiego właśnie trak­

tatu. Pierwszym aktem normatywnym Unii Europejskiej, mającym rangę kon­

stytucyjną, miała być Karta Praw Podstawowych, która określała podstawowe prawa i wolności należne każdej jednostce ludzkiej. Niestety, Karta ta została przyjęta przez przedstawicieli państw członkowskich Unii Europejskiej w Nicei 8 grudnia 2000 roku jedynie jako wspólna deklaracja polityczna1. W ubiegłym roku Konwent Europejski, czyli specjalny zespół przedstawicieli państw człon­

kowskich Unii Europejskiej, w skład którego w charakterze obserwatorów wchodzą także przedstawiciele państw kandydujących (w tym Polski), posta­

nowił, iż Karta Praw Podstawowych ma być w całości inkorporowana do pro­

jektu przyszłego traktatu konstytucyjnego. Jest to jedynie projekt, w którym mogą jeszcze nastąpić zmiany.

2. Punktem wyjścia w debacie wokół problemu ochrony prawa do życia w przyszłej Konstytucji Unii Europejskiej na obecnym etapie musi być Karta

1 Zob. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, tłum. M. Łuczka, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2001; zob. też: S. H a m b u r a , M. M u s z y ń s k i , Karta Praw Podsta­

wowych z komentarzem, Studio „Sto”, Bielsko-Biała 2001.

346 Ks. Józef KRUKOWSKI

Praw Podstawowych, którą zgodnie z tym, co zostało powiedziane w preambule do tej Karty, należy interpretować w kontekście poszanowania wspólnych war­

tości . Wskazuje to na aksjologiczne uzasadnienie wpisanych do niej norm.

Charakterystyczne dla Karty jest więc przyjęcie założenia o istnieniu wspól­

nych wartości jako minimalnego standardu etycznego, będącego podstawą po­

rządku prawnego Unii Europejskiej. W Preambule do Karty powiedziane zos­

tało, iż jedność Europy należy budować w oparciu o wspólne wartości, łączące narody Europy3 oraz w oparciu o przepisy prawne zawarte we „wspólnych tradycjach konstytucyjnych i wspólnych zobowiązaniach międzynarodowych państw członkowskich”4, a zwłaszcza „w Traktacie o Unii Europejskiej i w trak­

tatach wspólnotowych, w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, w kartach społecznych uchwalonych przez Wspól­

notę i Radę Europy, jak również w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka”5.

3. Istotne znaczenie dla wyjaśnienia postawionego wyżej problemu ma pytanie, czy podstawowe prawa człowieka, proklamowane w tej Karcie, mają

charakter norm prawa pozytywnego, wynikającego z woli ustawodawców pań­

stwowych, czy też są to normy nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego, mające fundament w prawie naturalnym i wynikające z poszanowania podsta­

wowych wartości ludzkich. W odpowiedzi należy stwierdzić, że spośród wspól­

nych wartości, które stanowią podstawę aksjologiczną prawa Unii Europej­

skiej, w Karcie Praw Podstawowych na pierwszym miejscu postawiono godność ludzką (ang. human dignity, franc. la dignite humain, niem. die Wiirde des Menschen). Jej artykuł 1. stanowi: „Godność ludzka jest nienaruszalna. Należy ją szanować i chronić”. W Karcie uznano zatem godność ludzką za podstawową zasadę prawa, a jednocześnie za wartość nadrzędną, którą władza państwowa ma chronić przed próbami jej naruszenia. W Karcie tej brak jest jednak zasady proklamowanej w Międzynarodowym Pakcie Praw Politycznych i Obywatel­

skich z roku 1966, w której expressis verbis uznano istnienie związku między prawami człowieka a godnością ludzką6. We wstępie do tego Paktu zadekla­

rowane zostało, iż „prawa te wynikają z przyrodzonej godności człowieka”7.

Nie ulega jednak wątpliwości, że za źródło praw człowieka, które wpisane

2 Por. H a m b u r a , M u s z y ń s k i , dz. cyt., s. 13.

3 Zob. tamże.

4 Tamże, s. 13n.

5 Tamże, s. 14.

6 Zob. Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167.

7 Tamże. Por. J. K r u k o w s k i , Godność ludzka podstawą praw i wolności człowieka w umo­

wach międzynarodowych, w: Kultura i Prawo. Materiały I Międzynarodowej Konferencji na temat podstawy jedności europejskiej, Lublin 23-25 września 1998, red. J. Krukowski, O. Theisen, Towa­

rzystwo Naukowe KUL, Lublin 1999, s. 178-199. Zob. też F. M a z u r e k, Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2001.

Problem uznania prawa do życia w przyszłej konstytucji... 347

zostaną do Konstytucji Unii Europejskiej, uznano przyrodzoną godność czło­

wieka, niezależnie od tego, czy zasada ta zostanie tam wyraźnie zapisana.

4. Jeśli chodzi o ochronę prawa do życia w przyszłej Konstytucji Unii Euro­

pejskiej, istotne znaczenie ma odpowiedź na pytanie, czy życie ludzkie będzie w niej pojmowane w sensie podmiotowym, czy tylko przedmiotowym. Odpo­

wiedź na to pytanie jest złożona. Karta Praw Podstawowych w artykule 2., w ustępie 1. w polskim tłumaczeniu wersji angielskiej stanowi: „Każdy ma prawo do życia”. Należy zauważyć, iż tekst tego postanowienia w wersji angiel­

skiej został zaczerpnięty z Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w Paryżu w roku 1948, w której zostało zapisane: „Everyone has the right to life”.

Tymczasem w artykule 1., w ustępie 1. Karty w języku niemieckim i francu­

skim na oznaczenie podmiotu prawa do życia użyto terminu „osoba”. Zostało bowiem powiedziane: „Każda osoba ma prawo do życia (niem. „Jede Person hat das Recht auf Leben”; franc. „Toute personne a droit

la vie”). Powyższe zróżnicowanie terminologiczne świadczy o złożoności problemu. Należy sądzić, że przyczyna posługiwania się terminem „osoba” na oznaczenie podmiotu pra­

wa do życia w Karcie Praw Podstawowych nie leży w akceptacji zasad filozofii personalistycznej, ale - niestety - we wspomnianym wyżej pozytywistycznym

„rozczłonkowaniu” człowieka jako podmiotu ochrony prawa do życia na: „is­

totę ludzką” i „osobę ludzką”. Takie „rozczłonkowanie” człowieka zostało wprowadzone do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej wobec zastosowań Biologii i Medycyny uchwalonej przez Radę Euro­

py 19 listopada 1996 roku8.

Celem tej Konwencji - według jej artykułu 1. - jest ochrona godności i tożsamości wszystkich istot ludzkich (ang. all human beings). W tekście Kon­

wencji w realizacji tego celu zaistniały jednak niekonsekwencje natury aksjo­

logicznej w określaniu statusu prawnego istoty i osoby ludzkiej oraz odmien­

nego podejścia do ochrony ich życia.

Z jednej strony w wyjaśniającym tę Konwencję sprawozdaniu Rady Europy powiedziane zostało, że w Konwencji użyto wyrażeń „istota ludzka” i „tożsa­

mość istoty ludzkiej” oraz wskazano na konieczność „poszanowania godności i tożsamości wszystkich istot ludzkich”. Jest w Konwencji zatem obecne wy­

raźne stwierdzenie, iż „godność ludzka” i „tożsamość istoty ludzkiej” mają być respektowane od chwili, gdy „zaczyna się życie ludzkie”9. Jest tam także stwier­

dzenie, że każdej istocie ludzkiej przysługuje atrybut godności ludzkiej od po­

8 Por. Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, oprać. A. Przyborowska- -Klimczak, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 1996, s. 154-159. Por. B. M a t h i e u, Zna­

czenie zasady poszanowania godności ludzkiej i jej zastosowanie w dziedzinie etyki biomedycznej w prawie francuskim, w: Godność człowieka jako kategoria prawa, red. K. Complak, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001, s. 262.

9 Prawo międzynarodowe publiczne, dz. cyt., s. 154.

348 Ks. Józef KRUKOWSKI

czątku jej istnienia. W konsekwencji istocie ludzkiej należy zapewnić ochronę prawa do życia z racji posiadanej przez nią godności ludzkiej, jak również z racji jej naturalnej zdolności do stania się pełnoprawną osobą ludzką w przyszłości.

Z drugiej strony trzeba stwierdzić, że w Konwencji tej nastąpiło uznanie odmiennego statusu prawnego istoty ludzkiej i osoby ludzkiej. Uznano, że istocie ludzkiej należy się ochrona jej godności i tożsamości, osobie ludzkiej zaś ochrona praw człowieka i podstawowych wolności, a w szczególności jej

integralności.

W konsekwencji ustawodawstwo międzynarodowe charakteryzuje się osobliwą dwuznacznością w traktowaniu godności ludzkiej w relacji do praw człowieka, a w szczególności do prawa do życia. Z jednej bowiem strony przyj­

muje się założenie, że godność ludzka jest źródłem praw należnych każdej istocie ludzkiej, czyli również prawa do życia należnego dziecku znajdującemu się w organizmie matki. Z drugiej zaś strony oficjalny komentarz do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej wobec zastosowań Biologii i Medycyny nakłada na poszczególne państwa obowiązek określenia zakresu pojęcia „istota ludzka”, a zwłaszcza początku zaistnienia istoty ludz­

kiej. Stanowisko to nacechowane jest pewną dozą obłudy. Przepis Konwencji zapewnia bowiem ochronę godności ludzkiej każdej istoty ludzkiej, a jednocześ­

nie komentarz do tej samej Konwencji chroni konsens przedstawicieli państw członkowskich Rady Europy co do braku ochrony prawa do życia istoty ludz­

kiej. Pozostawia więc prawu krajowemu poszczególnych państw decyzję co do tego, od jakiego momentu należy chronić prawo do życia istoty ludzkiej, wy­

posażonej w godność ludzką od momentu poczęcia.

Taki brak konsekwencji w ustawodawstwie międzynarodowym nastąpił pod wpływem nacisku różnorodnych grup interesów (zwłaszcza ruchów femi­

nistycznych), które sprzyjając założeniom skrajnie liberalnym bądź utylitar­

nym, głoszą, iż kobieta ma prawo do swobodnego decydowania o dokonaniu aborcji, rozumianej jako usunięcie płodu będącego częścią organizmu matki.

Rezultatem tego nacisku jest brak konsekwencji w prawie międzynarodowym w kwestii ochrony prawa do życia. Generalnie Konwencja wyraża aksjologicz­

nie słuszne stanowisko, że istota ludzka od chwili poczęcia wyposażona jest w przyrodzoną godność ludzką, a więc że embrion nie jest jedynie częścią organizmu matki. Jednocześnie jednak pozostawia ustawodawstwu krajowemu państw członkowskich określenie, od którego momentu należy chronić życie istoty ludzkiej. Artykuł 1., ustęp 1. Karty Praw Podstawowych wyraża to samo stanowisko, co omawiana Konwencja. Zapewne jest to kwestia, w której przed­

stawicielom państw wchodzących w skład Konwentu Europejskiego trudno osiągnąć consensus.

5. Z moralnego punktu widzenia należy zatem postulować, aby w przyszłej Konstytucji Unii Europejskiej zagwarantowana została ochrona prawa do życia

każdej istoty ludzkiej od momentu jej zaistnienia, czyli od poczęcia. Pozosta­

Problem uznania prawa do życia w przyszłej konstytucji... 349

wienie w niej formuły głoszącej, iż: „Każda osoba ma prawo do życia”, oznacza, że życie dziecka poczętego, mimo że z natury jest wyposażone w godność ludzką będącą źródłem prawa do życia, pozostaje poza ochroną prawną.

Należy zauważyć, że powyższy postulat uznania w traktacie konstytucyj­

nym Unii Europejskiej prawa człowieka do życia od początku jego zaistnienia

w organizmie matki zgodny jest ze stanowiskiem Kościoła katolickiego oraz

współczesnej etyki biomedycznej.