Doświadczenie naukowe a doświadczenie potoczne.

IV. WYDZIAŁ FILOZOFICZNY

Posiedzenie z dnia 20 stycznia 1966 r.

Czł. ks. Stanisław M a z i e r s k i przedstaiuil s n o ja p racę pt.: D ośw iadczę- nie na u ko w e a d o św iadczenie potoczne.

D oświadczenie naukowe zacieśnimy konwencjonalnie do do­

świadczenia fizycznego, czyli takiego, z którego korzysta fizyka.

Ze względu na to, że fizyka bada przedmioty materialne w skali makroskopowej i mikroskopowej, można by m ówić o dośw iad­

czeniu makrofizycznym i mikrofizycznym, przez co w cale nie chcem y twierdzić, że istnieją dwa rodzaje gatunkowo różnych obserwacji.

R ó żn e zn a c ze n ia term inu »d o św ia d c ze n ie*

D ośiniadczenie bywa określane w różny sposób, a m ianowicie jako (1) obserwacja zjawiska lub rzeczy, (2) poznanie zdobyte

uj

ciągu długiej praktyki połączonej z obserwacją, (3) ekspery­

ment lub próba przeprowadzona w celu potwierdzenia lub spraw­

dzenia czegoś, (4) czynność eksperym entowania, (5) fakt nie jako zjawisko przejściowe, lecz trwała zdobycz wzbogacająca naszą w iedzę, (6) spostrzeżenie wyw ołane przez bodźce zewnętrzne, które działają na organy zm ysłow e, stąd mówimy o doświadczeniu zmy­

słow ym , (7) dośw iadczenie, które utożsamia się niekiedy z danymi doświadczenia, (8) różne sytuacje czasowo-przestrzenne, w których zdobywamy poznanie. Zależnie od rodzaju przedmiotu organizu­

jemy odm ienne środki poznania i obieramy odpow iednie metody dochodzenia do prawdy.

C h a ra k terystyk a d o św ia d c ze n ia p o to c zn e g o i naukow ego

1. D ośw iadczenie potoczne bywa nieraz utożsamiane z dośw iad­

czeniem spontanicznym i przednaukowym, aczkolwiek te terminy

różnią się odcieniam i znaczeniowym i. D ośw iadczenie potoczne

to bezpośrednie zaobserwowanie zdarzenia, zjawiska, procesu lub

rzeczy. Takie dośw iadczenie obejmuje wszystko to, co się narzuca

bezpośrednio naszym zmysłom. Należałoby w ięc w yłączyć z zak-

rćsu doświadczenia potocznego Wszelkie teoretyczne elem enty dodane do przedmiotów spostrzeżenia. Jednakże rzadko uzyskujemy u) dośw iadczeniu potocznym czyste spostrzeżenie zm ysłow e, gdyż z reguły jest ono nacechow ane w m niejszym lub większym sto­

pniu dotychczasow ym i naszymi spostrzeżeniam i, wyobrażeniami, nawykami i dziedzictwem kręgu kulturowego, w którym żyjemy.

2. D ośw iadczenie naukowe jest dośw iadczeniem refleksyjnym, teoretyzującym; przedmioty tego dośw iadczenia są nam dostępne zazwyczaj dzięki eksperym entom i zarazem supozycjom teorety­

cznym. D oniosłą rolę odgrywa w nim obserwacja m etodycznie kierowana. D ośw iadczenie naukowe refleksyjne w sensie bardzo szerokim obejmuje wszelki typ aktywności um ysłowej, jak tworzenie sądów, stawianie hipotez, tworzenie modeli i obrazów od najbar­

dziej prymitywnych do najbardziej abstrakcyjnych, od obrazów sfer lub epicykli starożytnej astronomii aż dó m atematycznych opisów rzeczyw istości fizycznej.

W dośw iadczeniu naukowym wielką rolę odgrywają instru­

menty, które pośredniczą między zmysłami a światem zewnętrznym i pozwalają dotrzeć do realności fizycznych niedostępnych dla bezpośredniej obserwacji. Odczytanie wyników, otrzymanych przy ich pom ocy, dokonuje się w św ietle założeń teoretycznych. Z re­

guły poznanie fizykalne zawiera elem enty empiryczne i apriory­

czne tak ze sobą powiązane, że nie można oddzielić jednych od drugich. Narzędzie m oże również wytyczyć kierunek interpretacji zjawiska. D ośw iadczenie naukowe w przeciw ieństw ie do potocz­

nego zawiera elem enty refleksyjne nieraz bardzo skom plikowane.

Nie można twierdzić, że wyłącznie dośw iadczenie naukowe jest krytyczne. Jedno i drugie dośw iadczenie m oże ulegać iluzjom.

Nie jest również prawdą, że istotną różnicą pom iędzy obu ro­

dzajami dośw iadczenia jest to, iż w potocznym dośw iadczeniu ujmujemy rzeczyw istość jakościow o, a w naukowym — ilościow o.

D ośw iadczenie potoczne m oże m ieć także za przedmiot relacje kwantytatywne między przedmiotami, aczkolwiek nie wyrażone precyzyjnie, a znowu dośw iadczenie naukowe nierzadko dotyczy elem entów jakościow ych. N ie można również twierdzić, że doś­

w iadczenie naukowe jest zainteresow ane tylko zjawiskami sztu­

cznie wytworzonymi, ponieważ często mamy tu nim do czynienia ze zjawiskami nie mytmorzonymi sztucznie, lecz obserwowanym i biernie, jak np. w astronomii.

Różnica m iędzy jednym a drugim dośmiadczeniem polega na tym, że dośw iadczenie potoczne nie posługuje się metodą, a w ięc nie jest czynnością świadom ie kierowaną, lecz ogranicza się do poznania en gros i nie wnika w szczegółow ą strukturę przed­

miotu poznania. D ośw iadczenie zaś naukowe jest czynnością św ia­

dom ie kierowaną, obserwacją system atyczną i obm yśloną oraz pro­

wadzoną przy pom ocy narzędzi badawczych: technicznych i ma­

tematycznych; przyrodnik zwraca się do przyrody z kw estiona­

riuszem pytań i oczekuje od niej odpowiedzi. Dzięki tym narzę­

dziom badawczym zakres zjawisk dostępnych dla metod nau­

kow ych jest o w iele szerszy od zakresu zjawisk podpadających bezpośrednio pod obserwację.

D o św ia d c ze n ie m a k r o fiz y c z n e i d o ś w ia d c z e n ie m ik r o fiz y c z n e Ze względu na skalę przedmiotów i procesów na terenie przyro­

doznawstwa da się wyróżnić dośw iadczenie m akrofizyczne i mikro- fizyczne. Um ownie przyjmiemy, że dane dośw iadczenia makro- fizycznego tworzą pole makrofizyczne, a dane dośw iadczenia m ikrofizycznego—pole mikrofizyczne. Pola te są wprawdzie różne, ale nie oddzielone ostrą granicą, stąd przy podziale narzucają się pewne konwencje.

Dośw iadczenie makrofizyczne w sensie ściślejszym obejmuje przedmioty i procesy, których w ielkość d o s i ę g a l ub p r z e ­ k r a c z a 1 pod jakimś względem skalę codziennego doświadczenia zwaną skalą ludzką, czyli porządek, w którym z reguły nieuzbro­

jone zmysły zdolne są do percepcji przedmiotów. Takie dośw iad­

czenie nie wyklucza użycia przyrządów, które czynią obserwację dokładniejszą, jak np. obserw ow anie planet przy pom ocy lunety i teleskopu albo oglądanie stosunkowo niew ielkich przedmiotów przy pomocy szkieł powiększających.

W sensie szerszym dośw iadczenie makrofizyczne obejmuje wszystkie realności i procesy przyrodnicze, w których wpływ

1 Por. J. H c h a r r i , P hilosophia en tis sensibilis, B arcinone-F reiburg im Br.- -Romae 1949, s. 101-110.

w ielkości h (stałej Plancka h = 6 ,6 2 X 1 0 _2ł erg/sek) nie ma ztiś- czenia lub w których bierze udział dostatecznie wielka liczba przedm iotów tworzących tzw. m asę statystyczną. Nie ma zna­

czenia fakt, że tylko przy pom ocy narzędzi zwiększających zdol­

ność poznaw czą zm ysłów można dotrzeć do tych przedmiotów i p rocesów . To pole m akrofizyczne obejm uje rów nie dobrze fakty astronom iczne jak pierwiastki chem iczne. Nie należą nato­

miast do tego pola cząsteczki elem entarne, jak np. pozytony, negatony, m ezony, protony, neutrony, hiperony, rezonanse itp.

D ośw iadczenie mikrofizyczne w sen sie szerszym zawiera dane dośw iadczenia, których wielkość nie sięga skali ludzkiej. Są one dostrzegalne tylko za pom ocą narzędzi, ale w pływ stałej Plancka nie w chodzi tu w grę; do nich zaliczyć należy cząsteczki w ruchu Brauna, m olekuły, atomy.

W sen sie ściślejszym dośw iadczenie m ikrofizyczne dotyczy tylko tych mikroobiektów, w których zachowaniu nie można za­

niedbać wpływ u stałej Plancka, np. ruch poszczególnych elektro­

nów, zderzenie fotonów z elektronem w zjawisku Comptona, cząsteczki elementarne, wytwarzane w reaktorach atom ow ych lub których ślady obserwujemy w kom orze W ilsona.

Czy dośw iadczenie mikrofizyczne konstytuuje nowy rodzaj doświadczenia?

Z uwagi na to, że odkrycia fizyki jądrowej zmuszają fizyków do poszukiwań now ych metod badaw czych i konstruowania no­

wej aparatury pojęć, nasuwają się pytania, czy dośw iadczenie mikrofizyczne jest jakimś now ym —w stosunku do fizyki klasycznej—

dośw iadczeniem . Czy dośw iadczenie m ikrofizyczne różni się od dośw iadczenia m akrofizycznego istotnie czy tylko akcydentalnie?

Można to wyrazić jeszcze inaczej, czy »sensibilitas« dośw iadczenia mikrofizycznego stanowi odrębny rodzaj w stosunku do »sensi- bilitatis« dośw iadczenia m akrofizycznego, czy też pierwsze dośw ia­

dczenie różni się od drugiego tylko pod pewnym w zględem nie przestając być dośw iadczeniem zm ysłowym .

Stoimy na stanowisku, że dośw iadczenie m ikrofizyczne nie

różni się istotnie od dośw iadczenia m akrofizycznego, gdyż w jed ­

nym i drugim wypadku kontakt z rzeczyw istością jest utrzymany

poprzez obserw ację zmysioują. Inna Sprawia, że

dośw iadczeniu makrofizycznym obserwacja jest zazwyczaj bezpośrednia, a w mikrofizycznym zawsze pośrednia. Tak np. tory m ikrocząsteczek w komorze W ilsona, zderzenie elektronu z fotonem są uw ido­

cznione na kliszy fotograficznej, która prezentuje obrady zm ys­

łow e makrofizyczne. Zachowanie się zatem mikroobiektów musi być wyrażone w języku makrofizycznym. D ośw iadczenie mikro- fizyczne nie różni się radykalnie od dośw iadczenia makrofizycz- nego, jeśli jedno i drugie bierzemy bez interpretacji teoretycznej.

Zilustrujmy to przykładem. Fizyk - patrząc przez okular interfe­

rometru M ichelsona i Morleya w i d z i prążki interferencyjne, po­

nieważ zna teorię naukową, na podstaw ie której skonstruowa­

no ten instrument. Niefizyk, który nie zna falowej teorii światła, pat­

rząc przez okular interferometru będzie obserw ow ał ten sam obraz co fizyk, ale nie powie, że w i d z i prążki interferencyjne. Powie natomiast, że w i d z i serię smug w pewnej kolejności i nic więcej.

Jeżeli fizyk twierdzi, że obserw uje prążki interferencyjne, to w ido­

cznie przedmiot swej obserw acji ujmuje w św ietle falowej teorii światła, której nie zna ten drugi obserwator.

Trzeba w ięc odróżnić dane obserw acji niezinterpretowane i £in- terpretowane. W pierwszym wypadku fizyk specjalista widzi to samo (kolejność smug) co niefizyk, w drugim wypadku widzi ina­

czej to zjawisko, gdyż łączy je z teorią fizyczną, czego nie czy­

ni zu yk ły obserwator. Może być również sytuacja, że takie same dane obserwacji są kształtowane przez odm ienne teorie, np. przez teorię fizyki klasycznej lub m echaniki kwantowej. Z tego jednak nie wynika, że są dwa istotnie różne rodzaje doświadczenia. Róż­

nica między nimi jest najwyżej akcydentalna, formalno-teoretyczna polegająca na odrębności elem entów teoretycznych, za pomocą których tłumaczymy przedmioty doświadczenia.

W jednym i drugim doświadczeniu mamy do czynienia z rozcią­

głością, wielkością, barwami, kształtami. Każdy eksperym ent z za­

kresu mikrofizyki musi odw ołać się do danych zm ysłow ych makro-

fizycznych. Fizyka atomowa odkrywa now e zjawiska, ale o nich

możemy się dowiedzieć jedynie poprzez obserw ację zm ysłową,

która ma charakter makrofizyczny.