Antoni Kąsinowski
Badania architektoniczne jako
materiał do projektu odbudowy
Zamku Królewskiego
Ochrona Zabytków 40/1-2 (156-157), 27-36
1987
A N T O N I KĄ S IN O W S K I
BADANIA ARCHITEKTONICZNE JAKO MATERIAŁ D O PROJEKTU O D B U D O W Y
ZAMKU KRÓLEWSKIEGO
Po p o d ję c iu przez Sejm w 1949 r. uchw ały o o d b u d o w ie Zam ku W arszaw skiego rozpoczęły się prace nad ko n ce p cją i projektem je g o re ko n stru kcji. Aby p ro je k t ta k i m ógł powstać, niezbędne były u sta le n ia histo ry czne dotyczące d zie jó w Zam ku. Jak w ia d o m o bowiem , Zam ek w c ią g u w ieków był k ilk a k ro tn ie przebudow y wany. Z nane były plany ko n d yg n a cji naziem nych z XVII, XVIII i XIX w. N a to m ia s t okres gotyku i renesan su w d zie ja ch Zam ku nie był nigdzie u d o k u m e n to wany. Jedyny m a te ria ł sta n o w iły ob se rw a cje prof. Ka zim ierza Skórewicza, poczynione w tra k c ie prac rem on towych prow adzonych po pierwszej w o jn ie św iatow ej, na pod sta w ie których w ysunął on hipotezę o wcześ niejszej z a b u d o w ie terenów zamkowych 1.
W roku 1950 wszelkie is tn ie ją c e u sta le n ia historyczne dotyczące Zam ku, w raz z h ip o te za m i i za le ce nia m i do p row adzenia prac badawczych, z e b ra ł i o p ra c o w a ł ze spół h is to ry k ó w 2. W krótce potem rozpoczęto prace b a dawcze, które prow adzono do roku 1952 w ram ach instytucji zw anej „P ra ce badaw cze na Zam ku W a r szawskim ” 3. Pracą zespołu a rch e o lo g ic z n e g o kie ro w a ła m gr A le ksa n d ra Świechowska, a zespołu a rc h ite k to nicznego m gr inż. arch. Z dzisław Tomaszewski.
B adania a rch e o lo g iczn e p row adzone były na d o tych czas nie spotykaną skalę. Stosow ana do te j pory me to d a e k s p lo ra c ji kolejnych a ró w m usiała ulec zm ody fiko w a n iu . Tradycyjne w ykopy-stanow iska o pow ierzchni nie p rzekraczającej 1 ara p o w ią za n o z przekopam i, a raczej przekrojam i a rch e o lo g iczn ym i, w celu pozna nia ukszta łto w a n ia i u w a rstw ie n ia te renu. Przekroje w ią za n o ze znanym i i odkryw anym i e le m e n ta m i a rc h i tektury. Po raz pierwszy d o b a d a ń a rcheologicznych w prow a d zo n o w ie rce n ia g e o log iczn e , a le o skoku świ dra zmniejszonym do 20 cm. Pozw oliło to na odkrycie fosy na dziedzińcu głów nym , w yko n a nie p e łn eg o prze kroju na osi w schód-zachód oraz robocze usta le n ie k o n fig u ra c ji calca. O d s ło n ię to nie znaną basztę z d ru g ie j, XV-wiecznej, lin ii m iejskich m urów obronnych przy narożniku p o łu d n io w o -z a c h o d n im , a także kilka innych fra g m e n tó w m urów g o tyckich 4.
Do tego czasu w b a d a n ia c h a rc h ite kto n iczn ych nie stosowano m etody p ra c terenow ych. Przeważnie o g ra niczano się do a n a lizy d e ta lu a rc h ite k to n ic z n e g o i spo radycznie w ią z a n ia cegieł, ja k o jedynych e lem entów
1 K. S k ó r e w i c z , Zamek Królew ski w W a r s z a w ie w ś w ie
tle b a d a ń a rch ite kto niczn yc h i a r c h iw a ln y c h 1915-1924.
„ A r c h ite k t” 1924 s. 1—7.
2 Z. В i e n i e с к i, A. G i e y s z t o r , B. G u e r q u i n, S. H e r b s t , W. К i e s z к o w s к i, S. L o r e n t z , W. T o m k i e w i cz, Zam ek Królewski — d zi e je budow y. M aszynopis 1950. Jeden e g z e m p la rz z n a jd u je się w a rch iw u m PP P ra c o w n ie K o n se rw a cji Z ab ytkó w — O d d z ia ł w W a rszaw ie . 3 Było to w ła ś c iw ie stanow isko a rc h e o lo g ic z n e Państw ow ego M uzeum A rc h e o lo g ic z n e g o i przez nie fin a n s o w a n e w ra m ach rocznych p la n ó w finansow ych.
4 B a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e pro w a d zo n e w re jo n ie u liczki p ro w a d z ą c e j d o K a n o n ii, w re jo n ie D zie d z iń c a T ró jk ą tn e g o , w p o łu d n io w o -z a c h o d n im n arożniku Zam ku, a także w ryzalicie środkow ym skrzydła sa skie g o ; p o n a d to w yko n a n o p e łn y p rze krój przez Z am ek po osi w sch ó d -za ch ó d . C elem p ra c było z lo k a liz o w a n ie obszaru g ro d u książęcego, z lo k a liz o w a n ie B ram y Ż u ra w i Bram y Dw orzan, a ta kż e sp ra w d ze n ie d o tychczasow ych h ipotez o h isto rii za b u d o w y te re n ó w za m ko wych.
p ozw alających określić czas pow stania muru czy o biektu. W związku z tym rola a rch ite któ w , a raczej stu de n tó w a rc h ite k tu ry 5, sp row adzała się praktycznie do w ykonyw ania a rch e o lo g iczn e j d o k u m e n ta c ji rysunko wej zarów no wykopów, ja k i płaszczyzn murów. A r ch ite kci p ro w a d zili także w ie rc e n ia na te re n ie Zam ku i ich d o ku m e n ta cję , poniew aż były one zw iązane z „te c h n ik ą ” . Pierwszą a rch ite k to n ic z n ą pracą b a d a w czą stało się „m ie rz e n ie c e g ły” . Sugestie prof. B ohda na G u e rą u in a , iż w ym iary ce g ie ł w rozw oju historycz nym u le g a ły zm ianom , a usta le n ie pewnych p ra w id ło wości tych zm ian pozw oli w m iarę precyzyjnie d a to w ać mury — przyjęto ja k o je d n o z kryteriów b a d a w czych. Aby uzyskać niezbędne info rm a cje , Zdzisław To maszewski o p ra c o w a ł fo rm u la rz „A n a liz y c e g ły” , za w ie ra ją c y w ie le pytań. O d p o w ie d zi na te pyta n ia sta ły się podstaw ą także do rozpatryw ania w arsztatu b u d o w la n e g o , n p .: u kła d u c e g ie ł w licu, w murze, kształ tu spoiny, odsadzek itp. K ilka d zie sią t ta k w y p e łn io nych form ularzy p o zw o liło na potw ie rd ze n ie sugestii prof. G u e rą u in a i o p ra c o w a n ie ta b e li cegły historycz nej d la Zam ku i S tarego M ia sta w W arszaw ie. Tabela ta wytrzym ała próbę czasu i do dziś je st stosow ana w b a d a n ia c h na te re n ie W arszaw y i Mazowsza. N astępnym etapem w w yp ra co w a n iu założeń metody b a d a ń arch ite kto n iczn ych była a n a liza narożników , któ rej celem było stw ierdzenie równoczesności p ow staw a nia dwóch murów. Rozpoczęto także a n a lizę chem iczną zapraw m urarskich. A n a liza ta pozw oliła d r H a n n ie Jędrzejew skiej na o p ra c o w a n ie m etody w ykonyw ania i określenie wysokości poszczególnych w arstw kam ie ni w murze z przełom u XVI/XVII w. wznoszonym w szalow aniach.
W ten sposób w la ta ch 1949—1952 stw orzono p o d sta wy metody terenow ych ba d a ń arch ite kto n iczn ych , a ta k że w s p ó łd z ia ła n ia a rc h e o lo g a i a rc h ite k ta przy b a d a n ia c h a rc h ite k tu ry prow adzonych m etodą a rc h e o lo giczną. Późniejsze b a d a n ia S tarego M ia sta w W a r szawie, zam ków w Liwie i C ie ch a n o w ie , a zwłaszcza O p a c tw a Panny M a rii w Tumie pod Łęczycą p o tw ie r dziły słuszność założeń te j metody. Jest to, moim zd a niem, oprócz uzyskanych w yników naukowych, n a j większe o sią g n ię c ie prac prow adzonych w tych la ta ch na te re n ie Zam ku.
W yniki bad a ń przedstaw iono w 1953 roku na zebraniu Stowarzyszenia H istoryków Sztuki i Towarzystwa M iło śników H isto rii. Przygotow ano je także do d ruku, je d nak d o tą d się one nie u k a z a ły 6. W 1954 r. na ich p odstaw ie o p ra co w a n o m.in. założenia konkursu na p ro je k t od b u d o w y Zam ku. Jak wiemy, zwyciężył p ro je k t prof. Jana B ogusław skiego. W kró tce potem u tw o rzono Pracow nię P rojektow ą „Z a m e k ” w ram ach O d d zia łu W arszaw skiego PP Pracow nie K onserw acji Z a bytków.
W la ta ch 1960-1962 a u to r niniejszej w ypow iedzi p ro w a d z ił w ram ach O d d z ia łu Szczecińskiego PKZ b a d a nia a rch ite kto n iczn e m urów piwnicznych Zam ku
Kró-5 M ię d zy innym i m ogę w y m ie n ić : Ja ro sła w a W id a w sk ie g o , W ło d z im ie rz a G a lic k ie g o , Irenę C ze rw iń ską -O b o rską . A u to r p ra c o w a ł w o sta tn im roku badaw czym , tj. w 1952.
1. Narożnik skrzydła południowo -wschodniego i skrzydła południo wego: A — ściana zachodnia Do mu Dużego z oknem renesansowym 1. The corner of the south-east and south wing: A — the west wall of the Big House with a Renais sance window
2. Sala o Dwóch Slupach, ściana wschodnia z klatką schodową w grubości muru: A - stan z 1921 r.; В - stan po rekonstrukcji, 1971 r. (fot. G. Solecki)
2. The Room with Two Pillars, the east wall with a staijcase in the thickness of the bricked w all: A — condition in 1921,s В — condition
lew skiego. M a te ria ły z tych b a d a ń m ia ły posłużyć do «tw orzenia p ro je k tu te ch n iczn o -ro b o cze g o Domu D u żego, W ieży G ro d zkie j, skrzydła «askiego i skrzydła ku ch e n n e g o Zam ku, czyi i zabudowy u liczki prow adzącej do K a n o n ii.
Niestety, b a d a n ia te nie były p row adzone w p o w ią za niu z b a d a n ia m i a rcheologicznym i, gdyż w PKZ nie is tn ia ła jeszcze p ra co w n ia a rc h e o lo g ic z n a , a tzw. p o d zlecenie n a tra fiło na olbrzym ie tru d n o ści fo rm a ln o -pra w n e .
W la ta ch 1960-1962 rozw inięto m etodę terenow ych b a d a ń arch ite kto n iczn ych . Ich o p ra c o w a n ie o b e jm o w a ło w ięc ju ż p e łn ą a n a liz ę m a te ria łu b u d o w la n e g o , a n a liz ę narożników -w ęzłów , rozw arstw ień c h ro n o lo g i cznych, reko n stru kcję rzutów podstaw ow ych, z in te rp re to w a n ą d o ku m e n ta c ję fo to g ra fic z n ą oraz część te ksto wą. Z e b ra n ą w o p raw ionych tom ach d o k u m e n ta c ję b a dań o p ra c o w a n o w te ch n ice b ia ło -c z a rn e j, co um ożli w ia ło w ie lo k ro tn e je j p o w ie la n ie . Taki sposób przygo to w a n ia d o k u m e n ta c ji zastosow any został po raz p ie rw szy w PKZ i do te j pory w nich o b o w ią zu je . Inne in stytucje badaw cze tra k tu ją ją ja k o w zorcow ą.
Na podstaw ie bad a ń z la t 1960—1962, mimo iż p ro w adzono je przede wszystkim d la potrzeb p ro je k to wych, u sta lo n o zarys Dom u Dużego, który p rzylegał do W ieży G ro d zkie j (fot. 1), o d s ło n ię to nie znane schody gotyckie w g rubości muru w s c h o d n ie g o Domu D uże go (z przyziemia na I p ię tro - fo t. 2A i B), a także u stalono kolejność p o d p iw n ic z a n ia Dom u Dużego.
U s ta lo n o także obrys zewnętrzny W ieży G ro d z k ie j d z ię ki odkryciu skarp. W yniki tych badań stały się p o d staw ą do o p ra c o w a n ia pro je ktu p iw n ic i częściowo przyziemia Dom u Dużego, dolnych p a rtii W ieży G ro d z kiej, a także fra g m e n tó w zabudow y uliczki p ro w a d z ą cej d o K a n o n ii (fot. 3). Dzięki u sta le n iu rozw a rstw ie nia p iw n ic Domu D użego i w n a w ią za n iu do przyzie mia można było je odtw orzyć w e d łu g stanu po prze bu d o w ie renesansow ej w latach 1569—1571. Dotyczy to przede wszystkim p iw n ic pod salam i o Trzech (fot. 4) i Dwóch S łupach (fot. 5). W piw nicy g o ty c k ie j pod S alą o Jednym S łupie oraz piw nicy pod W ie żą G ro d z ką w raz z tzw. stu d n ią odtw orzono g otycką a rc h ite k tu rę wnętrz. G e n e ra ln y p ro je k ta n t przyjął po prostu
rysunki z bad a ń ja k o rysunki projektu.
W roku 1963 przerw ano prace p ro je kto w e d la o d b u dowy Zam ku. ReaMzowano tylko zabudow ę u liczki p ro w adzącej do K anonii, co tra k to w a n o ja k o o d rę b n y te mat. W yniki bad a ń pozw oliły tu na w yeksponow anie re liktó w m iejskiego muru o b ro n n e g o z d ru g ie j p o ło wy XIV w ieku oraz zachow anie historycznego u k ła d u m urów konstrukcyjnych w raz z saską k la tk ą s ch o d o wą. W roku 1969 d r Przemysławowi G a rtk ie w ic z o w i u d a ło się przeprow adzić b a d a n ia e le w a cji w s c h o d n ie j re liktó w Domu Dużego.
Decyzja rozpoczęcia o d budow y Zam ku z 1971 roku u m ożliw iła kon tyn u a cję terenowych prac badaw czych. O b yw a te lski K om itet O d b u d o w y Zam ku K rólew skiego pow ierzył koo rd yn a cję prac archeologicznych m gr A le
3. Z a b u d o w a uliczki p r o w a d z ą c e j do K a n o n ii ( C u ria M in o r ) , e le w a c ja o d strony W is ły : A — m ur o b ro n n y z II p o ło w y XIV w . ; В — p rzejści e z XVII w., za m u r o w a n e w 1818 r., o b e cnie o d t w o r z o n e ; С — przejście w y ko n a n e p o 1925 r.; a - a — li n i a uskoku m uru o b r o n n e g o , 1961 r.
3. B u il d in g s a t a street le a d in g in t o K a n o n ia ( C u ri a M in o r ) , ele va tio n from the Vistu la 's si d e : A — d e fen c e w a l l from the 2 n d h a l f o f the 14th ce n t u r y ; В — p a s sa ge from the 17th c e n t u r y , b ri c k e d -in in 1918, a t pre se nt re co n s tru c te d ; С — pass age m a d e a f t e r 1925; a - a — a lin e of the offset in the pre se n t w a ll, 1961
sandrze Ś w iechow skiej, a b a d a n ia a rch ite kto n iczn e o d słoniętych m urów w raz z ko o rd yn a cją prac te re n o wych - niżej p o d p isa n e m u , ja k o p ra co w n iko w i PKZ. Prace b adaw cze s k u p io n o przede wszystkim na obsza rze n ie p rze b a d a n ych dotychczas skrzydeł: p o łu d n io w e go, z a c h o d n ie g o i p ó łn o c n e g o i n ajbliższego ich o to czenia (fot. 6). W ia d o m o było, iż są to b a d a n ia o s ta teczne i n ig d y się do nich nie pow róci, gdyż su b sta n c ja m a te ria ln a p rzestanie istnieć.
W ażnym problem em s ta ło się koord yn o w a n ie w s p ó ł pracy w ie lu różnych je d n o s te k naukowych uczestniczą cych w b a d a n ia c h w ram ach podjętych czynów s p o łe cznych 7. Teren b a d a ń został podzielony pom iędzy p o szczególne zespoły w spom nianych je d n o s te k n a u ko wych, je d n a k zm ie n ia ły się one z różną czę sto tliw o ścią — w zależności od czasochłonności p o d ję te g o zo b o w ią z a n ia . Jedynie zespoły badaw cze Muzeum H is to rycznego m.st. W arszaw y i PKZ pra co w a ły w sposób cią g ły. S ytuację ko m p lik o w a ł też różny sposób p o d e j ścia do b a d a n e g o z a g a d n ie n ia , zwłaszcza a rc h e o lo gów . Inaczej p race p ro w a d z ił a rc h e o lo g za jm u ją cy się p a le o lite m , inaczej s p e c ja lis ta od w czesnego ś re d n io wiecza, a jeszcze inaczej badacz k u ltu r M orza Ś ród ziem nego. W y m a g a ło to stałego, bieżącego in te rp re
to w a n ia odkryw anych zjaw isk i przekazyw ania w yników innym zespołom . Zasadniczo u d a ło się je d n a k za ko ń czyć te re n o w e b a d a n ia a rch ite kto n iczn e w 100% do
7 W roku 1971 p ra ce zostały zo rg a n izo w a n e przez K om isję H is to ry c z n o -A rc h e o lo g ic z n ą O b y w a te ls k ie g o K o m ite tu O d b u d o w y Zam ku K ró le w skie g o w W a rsza w ie i p ro w a d zo n e pod og ó ln ym kie ro w n ictw e m w ic e p rz e w o d n ic z ą c e g o K om isji, p rof, d r Z. R ajew skiego. P racow ały wówczas w czynie społecznym e kip y a rc h e o lo g ó w z n a s tę p u ją c y ch in s ty tu c ji:
— In stytut H is to rii K u ltu ry M a te ria ln e j PAN - k ie ro w n ik doc. d r S. S u c h o d o l s k i ,
— Państw ow ego M uzeum A rc h e o lo g ic z n e g o — k ie ro w n ik d r L. R a u h u t,
— M uzeum H isto ryczne g o m. st. W arszaw y — k ie ro w n ik m gr L. E b e r I e,
Pracow ni A rc h e o lo g ic z n o -K o n s e rw a to rs k ie j PP PKZ — O d d z ia ł w W a rsza w ie — k ie ro w n ik m g r B. P łachta,
Zespołu B a d a ń nad Polskim Ś redniow ieczem U W — k ie ro w n ik m gr К. С i u k.
K o o rd yna to re m pra c b yła m g r A. Św iechowska. B a d a n ia a r c h ite k to n ic z n e p ro w a d z ił zespół z PP PKZ - O d d z ia ł w Szcze c in ie p o d kie ru n k ie m inż. arch. A. Kąsinow skiego. Pom ocą w zakresie d o k u m e n ta c ji służył także zespół z In stytutu P o d sta w R ozwoju A rc h ite k tu ry PW pod kierunkiem dr. J. W i d a w skie g o . Prace k o o rd y n o w a ł inż. a rch . A. Kąsinow ski.
lis to p a d a 1971 roku, a a rch e o lo g iczn e - w o ko ło 80% . Pozostał n ie p rz e b a d a n y D ziedziniec W ie lk i, gdyż is tn ie ją c a n ie w ie rzch n ia wykorzystywana była na cele b u d o wy. Z m ia n y decyzji o zakresie p o d p iw n icze n ia D zie dzińca W ie lk ie g o pow odow ały w la ta ch późniejszych duże k o m p lik a c je w b a d a n ia c h a rcheologicznych te g o
rejonu.
Do najw ażniejszych odkryć a rch ite kto n iczn ych b a d a ń prow adzonych w 1971 roku zaliczyłbym : zna le zie n ie re liktó w m u ro w a n e g o z cegły książęcego budynku m ieszkalnego, z d ru g ie j połowy XIV w ieku, na te re n ie dzisiejszego skrzydła p o łu d n io w e g o (fot. 7); stw ie r dzenie p o w ią za n ia w tym okresie m urów m iejskich z m uram i Zam ku od strony p o łu d n io w e j, p o tw ie rd z a ją ce przekaz historyczny z 1379 ro ku ; poznanie p e łn e go zarysu p o d p iw n iczo n e g o g o tyckie g o budynku z prze łom u XIV i XV w ie ku — tzw. szopy książęcej (fo t. 8),
a także poznanie w ie lu rozw iązań w arsztatu b u d o w la nego, zwłaszcza z końca XVI i początku XVII w ieku, dotyczących sposobu e ta p o w e g o w znoszenia m urów p e n ta g o n u . W tra kcie b a d a ń ustalono, że w pierw szej kolejności w zniesiono skrzydło p ó łn ocn e Z am ku — je go mury zewnętrzne, n a stę p n ie skrzydło z a ch o d n ie , a w trzeciej kolejności a d a p to w a n o is tn ie ją c ą za b u d o w ę skrzydła p o łu d n io w e g o stosując m.in. p o d b ija n ie fu n dam entów . Stw ierdzono także, iż w badanych trzech skrzydłach przew idziano p o d p iw n icze n ie tylko czterech pomieszczeń skrzydła za ch o d n ie g o , lecz nie <w ykonano żadnego.
W yn iki ba d a ń a rchitektonicznych p rze d sta w io n o na przełom ie la t 1971 i 1972 w w ielotom ow ym o p ra c o w a niu. W d n ia c h 1 6 -1 7 lu te g o 1972 roku na sesji Ko m isji N aukow ej przy O byw atelskim K om itecie O d b u dowy Zam ku Królew skiego w W arszaw ie o dczytano
4. Piwni ca o Trzech S lu p a c h : A — slup wzniesiony w trak cie p rz e b u d o w y za czasów Zyg m u n ta A u g u st a ; В — śc ia n a d z ia ło w a w zn ie sio n a w tr a k c ie p rz e b u d o w y za p a n o w a n ia Z ygm u n ta III W a z y ; С — sk le p ie n ie p o c h o d z ą c e z czasów p rz e b u d o w y za p a n o w a n ia Z ygm u n ta Au g u st a , 1960 r. 4. C e ll a r w it h Three Pillars: A — p i l l a r e re c te d d u rin g the re c o n struc tio n a t the tim e of King S ig i s m u n d A u g u s t ; В — p a rt it io n w a ll e re c t e d d u r in g the reconstruction u n d e r the r e ig n o f King S ig ism und III W a z a ; С — v a u lt in g from the p e r io d of the rec onstruction under th e r ei gn o f S ig is m u n d August, 1960
5. Sala o Dwóch Slupach: A - funaament słupa północnego; В - wierzch sklepienia piwnicy; С — wschodni mur Domu Dużego; D - relikty ściany Domu Dużego po między salami o Dwóch i Trzech Slupach; E — miejsce wejścia do schodów w grubości muru (por. fot. 2) 1960 r.
5. Room with Two Pillars; A — foundations of the north p illa r; В — top of the vaulting of the cellar; С — the east wall of the Big House; D — relicts of the wall of the Big House between rooms with 2 and 3 pillars; E - entrance to the stairs in the thick ness of the wall, 1960
6. Widok ogólny terenu w roku 1971. Na pierwszym planie narożnik północno-zachodni (fot. G. Solecki) 6. View of the site in 1971. In the foreground - the north-west quoin
7. Skrzydło p o łu d n io w e , śc ia n a p ó ł
n o c n a : A — c a le c ; В — z a c h o w a ny f r a g m e n t m uru z XIV w . ; С — f u n d a m e n t w a z o w s kie g o skrzydła p o łu d n io w e g o , 1971 r. (fot. G. Solecki)
7. The south win g , the n orth w a ll: A - r o c k - b e d ; В — pre se rve d p a rt of the w a ll from the 14th c e n tury ; С — f o u n d a t io n s o f th e W a z a south wing, 1971 8. Skrzydło z a c h o dn ie , p iw n ic e b u dynku S ą d ó w Ziemskich (tzw. „ s z o p y " ) : A — ś cia n a p ó łn o c n o - z a c h o d n i a ; В — ś cia n a p ó łn o c n o - w s c h o d n i a ; С — ś cia n a z a c h o d n ia skrzy d ła za mkowego, w s ta w io n a w b u d yn e k; D — ścia n a f u n d a m e n t o w a z po cz ą tk u XVII w.; E — zarys sk le p ie n ia , 1971 r. (fot. G. Soleck i)
8. The west wing , cellars o f the b u ild in g of L a n d Courts (the so - c a l le d b a rn s ) : A — the n o rth -west w a l l ; В — the n o rt h -e a st w a l l ; С - the west w a ll of the castle wing p u t in t o the b u i l d i n g ; D - the f o u n d a t io n w a l l from e a rly 17th c e n t.; E - o u t li n e of the v aulting, 1971
spra w o zd a n ie z tych badań, które w krótce o p u b lik o w a n o 8. Synteza w yników terenow ych b a d a ń a rc h ite k tonicznych, w częściowym p o w ią za n iu z m a te ria ła m i arch iw a ln ym i, zo sta ła o p u b lik o w a n a w 1974 r o k u 9. O p ra c o w a n y i zrealizow any p ro je k t w yeksponow ał zaś najw ażniejsze od krycie — to je s t fra g m e n t g o tyckiego budynku w e le w a c ji p o łu d n io w e j. N a tym terenow e b a d a n ia a rch ite k to n ic z n e p iw n ic g łó w n e j bryły Z a m ku zostały zasadniczo zakończone.
O b e cn ie , po k ilku n a stu la ta ch od zakończenia bad a ń przyszedł czas na ich ocenę i p rzedstaw ienie w n io sków.
W śród n ie w ą tpliw ych o s ią g n ię ć na pierwszym m iejscu należy w ym ienić o p ra c o w a n ie m etody terenow ych b a dań arch ite kto n iczn ych . O c a la łe mury piw niczne Z am ku pochodzące z kilku stuleci były doskonałym te re nem badawczym . K ilka kro tn e p o w ra ca n ie d o tych b a dań p o zw o liło na korygow anie niektórych roboczych tez, a także na okre śle n ie węzłowych problem ów , któ re n a le ża ło rozstrzygnąć. Jednym z nich było stw ier-8 Patrz aneks, poz. 11.
9 Patrz aneks, poz. 12.
dzenie is tn ie n ia i u m ie jsco w ie n ie w przestrzeni n a j starszego m urow anego budynku m ieszkalnego Zam ku Książąt M azow ieckich. Budynek ten p o w sta ł w d ru g ie j p o ło w ie XIV w ieku. Po je g o p o w sta n iu fosa zam ko wa — któ rą należy w ią za ć z najstarszym g rodem ksią żęcym, w którym w zniesiono w pierwszej po ło w ie XIV w. w ieżę m ieszkalną, zw aną W ieżą G ro d zką — tra c i swą fu n k c ję o b ro n n ą . Są to w ięc o s ią g n ię c ia naukowe, które rozszerzyły w iedzę o. d zie ja ch Zam ku. W ym ieniam je na d ru g im m iejscu, gdyż dotyczą tylko sam ego o b ie ktu .
Przy te j o ka zji należy w sp o m n ie ć jeszcze o jednym , raczej negatyw nym zjaw isku. W pracach badawczych prow adzonych na te re n ie Zam ku nie uczestniczyli h i storycy sztuki. W y d a je mi się, iż uznali oni, że Zam ek Królewski nie is tn ie je i je d y n e w ia d o m o ści o nim mo żna uzyskać tylko na po d sta w ie in te rp re ta c ji m a te ria łów pisanych i iko n o gra ficzn ych . W te j sytu a cji n ie m ożliwa była w ym iana p o g lą d ó w a n i e w e n tu a ln e sp ra w d za n ie hipotez w te re n ie .
N a to m ia s t inny stosunek do prow adzonych prac p re ze n to w a li historycy. O d 1949 roku sta n o w ili ' oni ich siłę n a p ę d o w ą , in fo rm o w a li na bieżąco o w ynikach swoich b a d a ń i p rze d sta w ia li robocze hipotezy. Dzięki tem u m ożliw e było p row adzenie kom pleksowych
ba-schody
na 1p.
ZZA GRODZKA
z ł pol. XIV
4
>
PODWÓRZEC
MUR PHD.
z2poT.XIV
9. Przekrój aksonometryczny piwnic książęcego Domu Dużego wraz z Wieżą Grodzką w 1 połowie XV w. (na podstawie wy ników badań; opr. A. Kąsinowski)
9. Axionometric cross-section of cellars of prince's Big House together with a Grodzka Tower in the 1st half of the 15th century
d ań z u d zia łe m historyków, a rc h e o lo g ó w i a rc h ite k tów . Jest to trzecie osią g nię cie .
D o św ia d cze n ia w yniesione z b a d a ń prow adzonych na te re n ie Z am ku pozw oliły na stw orzenie now ego m o d e lu b a d a ń a rc h ite k tu ry : histo ryk b a d a i in te rp re tu je m a te ria ły źródłow e, stosunki społeczno-ekonom iczne i tło g o s p o d a rc z e ; a rch e o lo g — h isto rię m a te ria ln ą w raz z je j e le m e n ta m i istn ie ją cym i pod pow ie rzch n ią zie m i; a rc h ite k t - s u b sta n cję m a te ria ln ą o b ie ktu , zarów no w częścj n ad- ja k i p o d ziem n e j, w arsztat i ustala c h ro n o lo g ię poszczególnych fra g m e n tó w a rc h i tektury. Tu p o w in ie n włączyć się h istoryk sztuki i z a ją ć się w ystrojem ob ie ktu , form ą i treścią. D o p ie ro pełna w ym ia n a in fo rm a c ji i w spólna in te rp re ta c ja źródeł m a te ria ln y c h i przekazów a rch iw a ln ych może d o p ro w a dzić do p o zn a n ia o b ie ktu a rc h ite k tu ry .
O sobnym za g a d n ie n ie m jest p o w ią z a n ie w yników b a dań z pro je kte m i je g o re a liz a c ją . N a jczę ście j stoso w a n ą p ra ktyką je s t w łą cza n ie odkrytych, efektow nych e le m e n tó w a rc h ite k tu ry (p o rta li, w nęk, kom inków ) do w ystroju o b ie k tu . Podobnie je s t z w ystrojem plastycz nym (p o lic h ro m ia , sztukaterie czy s g ra ffito ). A rc h ite k t p ro je k tu ją c y now ą fu n k c ję zab ytko w e g o w nętrza sza n u je wszystkie te elem enty, bow iem nie przeszkadzają one w praw idłow ym , zgodnym z norm am i, je g o fu n k c jo n o w a n iu . P ro je kta n t stara się g o zachow ać. Z nacz
nie gorzej je s t z zachow aniem historycznego u kła d u przestrzennego rzutu i k o m u n ika cji. T endencja do wy korzystania każdego m etra sześciennego ku b a tu ry i konieczność w p ro w a d ze n ia do o b ie któ w użyteczności p u b liczn e j w ie lu urządzeń zgo d n ie z w ym ogam i w sp ó ł czesności i zasad bezpieczeństwa — po w o du je , iż w o b ie kcie zabytkowym pozostaję kilka pomieszczeń w stanie stosunkow o niezm ienionym , pozostała część je s t p o d p o rzą d ko w a n a je g o zasadniczej fu n k c ji. Czy można m ów ić o maksymalnym zachow aniu su b sta n cji zabytkow ej, je ż e li w ykuwam y dziesiątki bruzd d la p io nów c e n tra ln e g o o grzew ania, w e n ty la c ji itp.? W ra c a ją c do Zam ku, to założenia do p o d ję c ia je g o o d b u dowy przew idyw ały odtw o rze n ie bryły i w nętrz przy pełnym w yposażeniu instalacyjnym .
M a te ria ły w yjściow e d la nadziem nych k o n d yg n a cji s ta n o w iły: zachow ana ik o n o g ra fia , d o k u m e n ta c ja fo to gra ficzn a z uroczystości w okresie międzywojennym oraz zachow ane d e ta le a rch ite kto n iczn e . N a to m ia st dan e do o p ra c o w a n ia p ro je ktu od b u d o w y p iw n ic g o tyckich uzyskano na podstaw ie bad a ń terenow ych. P rojekt za k ła d a ł, ja k to ju ż w spom niałem powyżej, za c h o w a nie ich u kła d u i w ystroju. Było to praktyczne w ykorzystanie w yników b a d a ń . A rc h ite k t-p ro je k ta n t p o d e jm u ją c decyzję o pełnym p o d p iw n icze n iu skrzydeł p ó łn ocn e g o , za ch o d n ie g o i p o łu d n io w e g o u w zg lę d n ił
5m 4.5m
z 1poT.XV
I
piwnica gotycka \
o Islupie
IpoT. XV
EZA GRODZKA
zlpol. XIV
«NOWE
GMACHY
KRÖLA"
ро15Л9 do 1572
MUR PLD.
z2poT.XIV
WIEŻA
WKADYStAWOWSKA
z lat 1569-1572
10. Przekrój aksonometryczny piwnic królewskiego Domu Dużego wraz z Wieżą Grodzką i Wieżą Wladyslawowską w II po łowie XVI w. (na podstawie wyników badań, opr. A. Kąsinowski)
10. Axionometric cross-section of cellars of royal Big House with the Grodzka Tower and the Wladyslawowska Tower in the 2nd half of the 16th century
u s ta le n ia badaw cze o p o d b ija n iu fu n d a m e n tó w i w yko n a n iu części pomieszczeń piw nicznych w ok.esie między w ojennym , w w yniku czego — zwłaszcza w skrzydle północnym i częściowo zachodnim — zachow ały się je dynie re likty autentycznych m urów fundam entow ych. P ozw oliło to p ro je k ta n to w i na rozw iązanie u kła d u fu n k- c jo n a ln o -in s ta la c y jn e g o te j p a rtii zg odnie z zasadam i i norm am i o b o w ią zu ją cym i w XX w.
W p o d su m o w a n iu moich rozważań p ra g n ę stw ierdzić,
że prow adzone na te re n ie Zam ku b a d a n ia a rc h ite k to niczne dostarczyły danych do u s ta le n ia je g o d z ie jó w , do o d tw o rze n ia w ie lu fra g m e n tó w oraz do p o d ję c ia decyzji przez p ro je k ta n ta . Za zrealizow any o b ie k t o d p o w ia d a je d n a k zawsze g łó w n y p ro je k ta n t i w yko n a w ca, czyli Jan B ogusław ski i P racow nie K o n se rw acji Z a bytków.
m g r inż. arch. A n t o n i Kąsinow ski PP PKZ — O d d z i a ł w Poznaniu
Aneks
ZESTAWIENIE PODSTAWOWYCH OPRACOWAŃ BADAWCZYCH ZAMKU KRÓLEWSKIEGO W OKRESIE POWOJENNYM
1. R e fe ra t A. ^ w i e c h o w s k i e j i Z. T o m a s z e w s k i e g o w ygłoszony na z e b ra n iu naukow ym SHS i T M H w d n iu 23 czerw ca 1953 roku. Złożony d o d ru ku w B ib lio te c e Korzona pt. D z ie je b u d o w y Z am ku W ars za w skiego do
XVI w. (nie o p u b lik o w a n y ).
2. A. Ś w i e c h o w s k a , O n a jd a w n ie js z e j W arsz aw ie w
św ie tle dotyc hczasow ych b a d a ń a rcheolo gicznyc h. „ W ia d o
m ości A rc h e o lo g ic z n e ” 1954 t. XX z. 3 s. 221—233.
3. Z. T o m a s z e w s k i , B a d a n ia ce g ły ja k o m e to d a p o
m ocn ic za przy d a t o w a n iu o b ie k t ó w archite kt onicznych. „ Z e
szyty N au ko w e P o lite c h n ik i W a rs z a w s k ie j" 1955 nr 11 z. 4
B u d o w n ic tw o .
4. A. K ą s i n o w s k i , Zespół p iw n ic g o ty ck ich skrzydła w s ch o d n ie go . M aszynopis, rysunki, fo to g ra fie . PKZ — O d d z ia ł Szczecin 1960.
5. A. K ą s i n o w s k i , B a d a n ia a rc h it e k to n ic zn e skrzydła w s ch o d n ie g o - k u c h e n n e g o . M aszynopis, rysunki, fo to g ra fie . PKZ — O d d z ia ł Szczecin 1961.
6. A. K ą s i n o w s k i , B a d a n ia a rc h ite kto n ic z n e środko wej
części skrzydła w s c h o d n ie g o wraz z p o d s u m o w a n ie m b a d a ń archite kto n ic z n y ch z la t 1960-1962. M aszynopis, rysunki, f o
to g ra fie . PKZ — O d d z ia ł Szczecin 1962.
7. P. G a' r t k i e w i с z, B a d a n ia a rc h ite kto n ic z n e na Zamku
Kró lewskim w W a rsz aw ie w sezonie 1969 r. „W a rs z a w s k ie
M a te ria ły A rc h e o lo g ic z n e ” 1969—1970 t. IV—V s. 55—74. 8. J. W i d a w s k i , Początki i rozw ój m uro w a n yc h o b w a r o
w ań W arszaw y p rz e d e p o k ą b ro n i p a ln e j. „K w a rta ln ik A rc h ite k tu ry i U rb a n is ty k i" 1970 t. XV z. 3 s. 239—252. 9. A. Ś w i e c h o w s k a , Sp ra w o zd a n ie z b a d a ń a r c h e o lo
gicznych na Z amku Królewskim w W a rs za w ie w r o k u 1971.
W : Sie dem W ie k ó w Z am ku Kró le wskiego w Warsz aw ie . W a r szawa 1971 s. 41—62.
10. A. K ą s i n o w s k i , B a d a n ia a rc h it e kto n ic z n e Zamku Warsz aw sk ie go . M aszynopis, rysunki, fo to g ra fie . PKZ — O d
d z ia ł Szczecin 1971.
11. A. K ą s i n o w s k i , Sp ra w o zd a n ie z b a d a ń a rc h it e k t o
nicznych Z am ku Kr óle wsk ie go w Warszaw ie, p r z e p r o w a d z o nych w okresie o d czerwca do li s t o p a d a 1971 r. W : Siedem wie kó w Zam ku Królewskiego..., op. cit., s. 33—40.
12. A. K ą s i n o w s k i , Prace b u d o w la n e n a Z am ku Kró
lewskim w W a rs zaw ie w świetle ra ch u n kó w z la t 1569—1572.
W : W a rszaw a XVI—XVII. W arszaw a 1974 z. 1 s. 65—107. 13. A. Ś w i e c h o w s k a , N o w e m a te r ia ły d o h is to rii b u d o
wy Z amku Kró le ws kie go w Warszaw ie. „R o c zn ik W a rs z a w s ki”
1979 T. XV s. 8 5 -1 0 4 .
ARCHITECTONIC STUDIES AS THE MATERIAL FOR THE PLAN
A rc h ite c to n ic studies on ca stle c e lla rs were c a rrie d o u t from 1949 to 1971. T hat p e rio d can be d iv id e d in to 3 sta g es: 1949—1952 — "R e s e a rch W o rk on W a rs a w C a s tle ” , 1960 —1962 — a rc h ite c to n ic studies m ade by th e A te lie rs fo r th e C o n se rv a tio n o f C u ltu ra l Property a n d 1971 — research a r- c h a e o lo g ic and a rc h ite c to n ic w ork.
A t present, several years a fte r th e c o m p le tio n o f the stu dies a n d o f the re c o n s tru ctio n o f th e castle, it is possible to d ra w the m ain conclusions.
F irst a n d fo rem ost, one should m en tio n th e e la b o ra tio n of th e m eth o d fo r fie ld a rc h ite c to n ic studies. The preserved c e lla r w a ljs of th e castle, d a tin g from several d iffe re n t ages, p ro v id e d an e x c e lle n t research fie ld . A t the same tim e a jo in t c o o p e ra tio n o f a rch e o lo g is ts a n d a rc h ite cts was in i tia te d d u rin g th e w o rk in th e castle.
A fre q u e n t resu m p tio n o f th e sam e s u b je c t over th e span o f m ore th a n tw e n ty years — a lo n g w ith th e s ta b iliz a tio n o f th e m eth o d — m od e it possible to re c tify some of w o r king theses and a lso to sin g le o u t the p roblem s to be s o l ved. O n e o f them was the d iscovery and lo c a tio n o f th e o l d e st b ric k e d b u ild in g o f th e C a stle o f th e M azo via n P rin ces. The b u ild in g was e rected w hen to w n ’ s bricked f o r t i fic a tio n s a n d th e C a s tle g o t jo in e d in th e second h a lf of th e 14th century. O n c e the C a stle was p u t up th e m oat
OF THE RECONSTRUCTION OF THE ROYAL CASTLE
b e ca m e unnecessary. The m o a t p e rfo rm e d its ro le when th e re existed a p rin c e 's s tro n g h o ld w here a b ric k e d to w e r fo r liv in g in was b u ilt up in the 1st h a lf o f the 14th ce n tury, th e s o -c a lle d G rodzka Tower. The next a ch ie v e m e n t was the c o m p le x ity o f th e studies, in w h ich histo ria n s, a r c h a e o lo g is ts a n d a rc h ite c ts p a rtic ip a te d . U n til the e a rly f i f ties such studies w ere c a rrie d o u t o n ly by a rc h a e o lo g is ts a n d h istorians.
The site o f th e ca stle p ro v id e d a g o o d g ro u n d fo r th e fo r m a tio n o f a new m od e l o f c o o p e ra tio n th a t should becom e o b lig a to ry u n iv e rs a lly in a rc h ite c tu ra l stu d ie s : th e h is to ria n e xam ines source m a te ria ls , so cio -e c o n o m ic re la tio n s and th e e c o n o m ic b a c k g ro u n d ; the a rc h a e o lo g is t in v e s tig a te s and in te rp re ts the m a te ria l history o f th e site and in a cc e s s i b le a n d unknow n e lem ents th a t a re fo u n d u n d e rg ro u n d . The a rc h ite c t studies th e m a te ria l substance o f th e structu re fo u n d bo th u n d e rg ro u n d a n d o v e rg ro u n d a n d he d e te rm i nes a fu ll c h ro n o lo g y o f in d iv id u a l a rc h ite c tu ra l d e ta ils. The a rt h is to ria n exa m in e s th e d é c o r o f th e structu re , fo/rn and substance. A fu ll e xch a ng e o f in fo rm a tio n a n d a c o m mon in te rp re ta tio n o f the phe no m e n a bo th in the fie ld and " c a b in e t" e x a m in a tio n s m ake it p o ssib le to le a rn a rc h ite c tu re a n d its history an a give n site.
