Morfogenetyczna działalność górnictwa odkrywkowego w rejonie Konina i Turka

(1)

MIROSŁAWA GILEWSKA

MORFOGENETYCZNA DZIAŁALNOŚĆ GÓRNICTWA

ODKRYWKOWEGO W REJONIE KONINA I TURKA

MORPHOGENETIC COAL MINING ACTIVITIES

IN KONIN A N D TUREK REGION

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Katedra Gleboznawstwa i Rekultywacji, Zakład Rekultywacji z siedzibą w Koninie

A b s tr a c t: M orp h ogen etic brow n coal m in in g a c tivities in K onin and Turek region co v ers about 15 thousand hectares. N e w and durable form s o f land arose - external heap, internal heap and final open cast w ork in g. T h e order o f h y d ro lo g y net has ch an ged . T he n ew lie o f the land is ch a ra cterized b y h ig h c h a n g e a b ility and a lso h igh su sc e p tib ility to g e o d y n a m ic s p r o c e s se s . T he fun ction o f p ost m inin g land also varies. T he agriculture reclam ation is dom inant and apart from that the forest, w ater and recreation reclam ation takes place.

S ło w a k lu c z o w e : g ó r n ic tw o o d k r y w k o w e , d z ia ła ln o ś ć m o r fo g e n e ty c z n a , teren y p o g ó r n ic z e , rek u ltyw acja.

K e y w o r d s ’, su rface m in in g, m orp h ogenetic activ ities, post lign ite m in in g areas, reclam ation.

WSTĘP

Złoża węgla brunatnego, eksploatowane przez odkrywki KWB „Adamów” i KWB „Konin”, są usytuowane w utworach mioceńskich. Tworzą one złoża soczewkowe o nieregularnych kształtach i powierzchni wynoszącej od kilku do kilkunastu, a także kilkudziesięciu km2. W pliocenie, w większości przypadków, przykryte zostały iłami. Decydujący wpływ na litologię złóż węgla wywarły występujące w plejstocenie zlodo wacenia. Pokryły one powierzchnię kraju w większości glinami i piaskami zwałowymi oraz piaskami i żwirami wodnolodowcowymi. Poszczególne zlodowacenia uznawane są za jeden z najw ażniejszych czynników m orfogenetycznych, m odelujących po wierzchnię terenu, głównie poprzez niesiony materiał skalny i wody roztopowe. Za późniejszy czynnik morfogenetyczny uznać można również odkrywkową eksploatację kopalin, a głównie węgla brunatnego [Kozacki 1997]. Kształtuje ona ponownie rzeźbę powierzchni, powodując powstawanie, przeobrażanie, a także niszczenie starych form terenu, sieci hydrograficznej, pokrywy glebowej oraz roślinnej. Wydobycie 1 tony węgla brunatnego wymaga zajęcia od 0,24 m 2 do 0,34 m2 terenu, zdjęcia, przemieszczenia i zdeponowania od 5 do 8 m 3 nadkładu, a także wypompowania od 7 do 37 m 3 wody.

(2)

Morfogenetyczna działalność górnictwa odkrywkowego w rejonie Konina i Turka 49

Skawina [1971] ten typ przekształceń środowiska zdefiniował jako przekształcenia geomechaniczne, a towarzyszące im zmiany stosunków wodnych jako przekształcenia hydrologiczne.

NOWA RZEŹBA POWIERZCHNI I JEJ CHARAKTERYSTYKA

Odkrywkową eksploatację węgla brunatnego w rejonie Konina przez KWB „Konin” rozpoczęto w połowie lat 40, a w rejonie Turka przez KWB „Adamów” w połowie lat 50 ubiegłego wieku. Zainicjowany został proces wyłączania gleb z użytkowania rolniczego i leśnego, przebudowa rzeźby powierzchni, zmiana sieci hydrologicznej, komunikacyjnej i osiedlowej w obrębie 6 gmin w powiecie konińskim i 3 gmin w powiecie tureckim.

W latach 1943-2007 powstało 15 odkrywek węgla brunatnego o różnej wielkości i głębokości. Powierzchnie odkrywek wynoszą 180-2200 ha, a głębokość 35-70 m. Wydobyto z nich około 683 min Mg węgla brunatnego i zdjęto 3,8 mld m3 nadkładu. Eksploatację węgla zakończono już w 7 odkrywkach. Aktualnie KWB „Konin”, podobnie jak KWB „Adamów”, eksploatują węgiel z 3 odkrywek.

Nadkład złożony z utworów trzeciorzędowych i czwartorzędowych zdejmowany jest koparkami z układem przenośników taśmowych, transportowany i deponowany na zwałowiskach zewnętrznych i wewnętrznych. Zwałowiska zewnętrzne budowane są poza obszarem złoża, a deponow any w nich m ateriał pochodzi z wykopów udostępniających te złoża. Są to formy nadpoziomowe, wypiętrzone na wysokość od 8 do 70 m ponad otaczający teren (tab. 1). Ich pow ierzchnia, kubatura, a także architektura są silnie zróżnicowane. Są to bryły zbliżone do stożka ściętego. Charakte ryzują się małym udziałem powierzchni płaskiej (wierzchowinowej) w stosunku do p o w ierzch n i zboczy. K sz ta łt ich je s t d efo rm o w an y ru c h am i m as ziem n y c h , obejmującymi osuwiska i obrywy, spłukiwaniem i wymywaniem materiału oraz jego płynięciem w dół zboczy. Przyczyną tych geodynamicznych procesów jest stromość skarp, a także heterogenność mas ziem nych i nie zawsze praw idłow o wykonana rekultyw acja bio lo g iczn a. Z w ałow iska zew nętrzne p o zo stają w dysharm onii z

TABELA 1. Zwałowiska zewnętrzne i ich wykorzystanie TABLE 1. The external heaps and their w ay o f management O dkrywka O pen cast Zw ałow isko Heap W ysokość Size [m] Po w. Area [ha] W ykorzystanie W ay o f management

M orzysław Glinka 8 - 2 0 25 zabudow a mieszkalna -housing estate

W schodnie 12 60 gleby orne - arable land N iesłusz N iesłusz 20 43 gleby leśne - forest land G osław ice Zachodnie 40 70 gleby leśne - forest land Pątnów Pątnów -Jóźw in 70 340 gleby leśne - forest land Kazimierz Kazimierz 4 5 - 5 0 203 gleby orne - arable land Lubstów Lubstów 3 5 - 4 0 408 gleby orne/ gleby leśne

-arable/forest land A dam ów A dam ów 40 318 gleby leśne - forest land B ogdałów B ogdalów 40 95 gleby leśne - forest land W ładysław ów W ładysław ów 26 35 gleby leśne - forest land

(3)

TABELA 2. Wyrobiska poeksploatacyjne i ich wykorzystanie TABLE 2. The final open cast working and way o f their management Odkrywka O pen cast Po w. Area [ha] G łębok. maks. Depth max [m] Pojemn. Capacity [tys. m3] Wykorzystanie Way o f management

M orzysław 2,5 15 20 zbiornik w odny - water reservoir 4 ,0 15 - składow isko od p ad ów - w aste deposition N iesłusz 18,5 27 148 zbiornik rekreacyjny - recreational water G osław ice 3 2 0 ,0 2 5 - 2 - składow isko pop iołów - w aste ashes Pątnów 32,5 55 240 zbiornik w odny - water reservoir

57 ,7 zbiornik osad ów - settling tank 3 3 2 ,0 50 składow isko pop iołów - w aste ashes 3 6 0 ,0 50 8 3 5 0 0 zbiornik w odny - water reservoir

12,0 50 składow isko od p ad ów - w aste deposition 18,0 50 składow isko od p ad ów komunalnych Jóźwin 12,0 50 składow isko od p ad ów - w aste deposition Kazimierz Płd. 3 5 ,0 1 ,5 -2 800 staw y rybne - fish ponds

65 ,0 2 ,5 -8 ,5 2 1 0 0 zbiornik rekreacyjny - recreational water Lubstów 3 4 6 ,0 75

-Bogdałów 1 0,84 10 600 zbiornik w odny - water reservoir Przykona 2 4 2 ,0 6 6 5 0 0 zbiornik rekreacyjny - recreational water A dam ów 189,0 40 składow isko p op iołów - w aste ashes Razem - Total 2 0 5 5 ,2

otaczającym krajobrazem, aczkolwiek stanowią urozmaicenie dominującej na tym terenie rzeźby płaskorówninnej. Łączna aktualnie powierzchnia zwałowisk zewnętrznych wynosi 1597 ha. Do form nadpoziomowych zaliczyć można również obiekt o powierz chni około 7,5 ha, wznoszący się na około 20 m ponad otaczający teren, przeznaczony na stok narciarski.

Zwałowiska wewnętrzne powstają w wyniku deponowania zdejmowanego nakładu wewnątrz wyrobiska. Przemieszczany, a następnie deponowany materiał zmienia swą gęstość objętościową i porowatość.

Zwałowiska wewnętrzne - z uwagi na stosowaną technologię robót górniczych - były w początkowej fazie budowy wypiętrzane na wysokość 30-40 m ponad otaczający teren. Obecnie w obu kopalniach zwałowarki pracują na zwałowiskach wewnętrznych, a w ierzchow iny tych zw ałow isk kształtow ane są m etodą podsięsypną do poziom u otaczających terenów. Metoda ta, wprowadzona w latach siedemdziesiątych 20 wieku, wyeliminowała powstawanie terenów pogómiczych o znacznych, niemożliwych do usunięcia deniwelacjach. Ułatwiła ona prace górnicze i przyśpieszyła rekultywację biologiczną.

Powierzchnia zwałowisk wewnętrznych jest zróżnicowana i mieści się w granicach 80 do 1290 ha. Łączna powierzchnia 11 zwałowisk wynosi obecnie około 5800 ha. Zwałowiska wewnętrzne, w przeciwieństwie do zwałowisk zewnętrznych, są umiejętnie wkomponowane w otaczający krajobraz, nie wywołują wrażenia form obcych i są

(4)

szybko włączane, do użytkow ania głównie rolniczego. W ierzchow iny zwałowisk wewnętrznych objęte są także procesami geodynamicznymi związanymi z zagęszczeniem i osiadaniem mas ziemnych. Chwastek i Żuławski [1983] podają, że 85% osiadań całkowitych zachodzi w pierwszych kilku latach od usypania zwałowiska. Długotrwałe osiadanie stanowi dalsze 15%. Wielkość osiadania kształtuje się w granicach od 0,8 do 2,5% wysokości zwałowiska; wartości ekstremalne wynoszą nawet 13%. Czas osiadania wynosi 6-13 lat. Obserwacje, prowadzone na polu doświadczalnym, zlokalizowanym na zwałowisku wewnętrznym Pątnów wskazują, że pomimo upływu 30 lat zachodzi w dalszym ciągu deformacja powierzchni [Otremba 2003].

Dopełnieniem nowej rzeźby terenu są powierzchnie niezazwałowane - wyrobiska poeksploatacyjne (końcowe), których jest 9 sztuk. Formy wklęsłe (wyrobiska) stanowią 20-40% powierzchni odkrywki. Wyrobiska końcowe różnią się wielkością, głębokością, pojemnością i wykorzystaniem. Z reguły są to bezodpływowe, głębokie, wypełniane wodą zbiorniki przeznaczone na cele retencyjne, a także odpowiednio wypłycone - na cele rekreacyjne. Samoistne wypełnianie się wyrobisk trwa od kilku do kilkunastu lat [Michalski, Kasztelewicz 2007]. Dla skrócenia czasu ich wypełniania wykorzystuje się wody pochodzące z odwodnienia innych odkrywek. W trzech największych i najgłębszych aktualnie wyrobiskach składowane są - w formie pulpy bądź suspensji - popioły elektrowniane. Część wyrobisk Gosławice i Adamów została ju ż wypełniona popiołami do rzędnej terenu.

NOWY UKŁAD HYDROGRAFICZNY

Odwodnienie obszarów eksploatacji odbywa się obecnie systemem studni głębino wych ujętych w bariery pomp. Ich głębokość dochodzi do 80 m. Pompy tłoczą na powierzchnię wody czyste, które rurociągami i kanałami są odprowadzane do odbie ralników. Stanowią one 75% odprowadzanych wód kopalnianych. Kopalnia „Konin” pompuje około 140 m 3 wody na minutę, 199 tys. m3 na dobę, a w skali roku około 74 min m 3 wody. N a każdą tonę wydobywanego węgla przypada około 7 m 3 wody. KWB „Adamów” pompuje około 309 min m3 wody na dobę, rocznie około 60 min m3. W skaźnik zawodnienia w KWB „Adamów” jest wyższy, jak podaje Kasztelewicz [2004], i wynosi 15,8 m3. Na stosunki wodne w rejonie KWB „Adamów” duży wpływ wywiera Warta i jej lewobrzeżne dopływy W odkrywce „Koźmin” eksploatującej złoża położone w odległości 0,8 do 2 km od Warty, ilość pompowanej wody na 1 tonę w ydobyw anego w ęgla w ynosi 37 m3. Obie kopalnie w ciągu swej działalności dostarczyły do sieci hydrograficznej ponad 43 mld m3 wody zaliczanej do I i II klasy czystości.

Radykalne zmiany dotyczą układu wód powierzchniowych. Likwidacji uległo wiele małych cieków powierzchniowych i oczek wodnych. Osuszone zostały nawet 2 jeziora - N iesłuskie i K urzeniec. Koryta rzeczne przełożone zostały poza granice objęte eksploatacją. Struga Biskupia była trzykrotnie przekładana i ostatecznie wydłużono jej koiyto o około 3 km. Drugi dopływ Warty - Struga Kleczewska została skrócona o

1,2 km. Na trasie odtworzonego koryta rzeki Teleszyny powstał zbiornik Przykona. Przebudowie uległo także koiyto Kiełbaski i Strugi Janiszewskiej. W ramach systemów odwadniających, zbudowany został nowy układ rowów i kanałów.

(5)

TABELA 3. Tereny objęte działalnością górniczą i zrekultywowane przez KW B "Konin" i K W B "Adamów" [K asztelew icz i in. 2007]

TABLE 3. The areas under current mining operation and reclaimed by K W B "Konin" and K W B "Adamów" [K asztelew icz et al. 2007]

Kopalnia Mine N abyte tereny Acquired агсіь 1 ha] O bszary zrekultywowane Reclaimed areas [ha]

O bszary objęte działalnością górniczą Areas under current mining operation [ha] ogółem total odkszt. transformed nieodkszt. no transformed K W B "Konin" K W B "Adamów" 12 381 5 685 7 30 4 3 4 0 8 5 248 2 199 2 056 1 209 5 077 2 277 R azem - Total 1 06 6 10 712 7 447 3 265 7 354

Z układem sieci odw adniających złoża, zw iązane są osadniki wód kopalnianych. S ą to k o m o ro w e z b io rn ik i p rz e p ły w o w e u sy tu o w a n e na z w a ło w isk a c h b ąd ź w w yrobiskach poszczególnych odkryw ek. O dprow adzana je st do nich w oda „brudna” charakteryzująca się podw yższonym ładunkiem zaw iesin. W osadnikach w oda stagnuje od 1 do 1,5 doby i po tym czasie, podobnie ja k w ody czyste, kierow ana je s t do odbieralników.

W ciągu ponad sześćdziesięcioletniej działalności Kopalnie Węgla Brunatnego „Konin” i „A d a m ó w ” p rzejęły o b szar 18066 ha [K asztelew icz 2007]. W ieloodkryw kow y i przestrzenny rozm iar odkryw kow ej eksploatacji w ęgla brunatnego spow odow ał, że m orfogenetyczną działalnością objęty został obszar wynoszący 14801 ha (tab. 3). W jego obrębie znajdują się tereny związane z aktualną działalnością wydobywczą - 7354 ha oraz tereny z now ą pokryw ą glebową - 7447 ha. Zrekultywowanych zostało 10712 ha.

CHARAKTERYSTYKA NOWEJ POKRYWY GLEBOWEJ

L okow any na zw ałow iskach zew nętrznych i w ew nętrznych m ateriał ziem ny je st konglom eratem w szystkich skał w ystępujących w nadkładzie eksploatow anych złóż w ęgla - iłów plioceńskich, glin zw ałow ych zlodow aceń środkow opolskiego i wisły, piasków czw artorzędow ych różnie uziarnionych, a naw et piasków i m ułków m ioceń skich zaw ierających piryt. Są to skały o różnych w łaściw ościach. Ich zm ieszanie, a tak że ro z m ie sz c z e n ie w m asie m in eraln ej je s t p rz y p ad k o w e. K o n se k w e n c ją je s t m ozaikow atość tw orzonej pokryw y glebow ej. Przew ażają pow ierzchnie, zbudow ane z dom inujących w nadkładzie glin zw ałow ych, głów nie gliny zwałowej zlodow acenia środkow opolskiego bądź glin z dom ieszką piasków czw artorzędow ych. Są one jednak poprzedzielane m niejszym i lub w iększym i płatam i utw orów piaszczystych lub ilastych (tab. 4). N a zw ałow iskach zew nętrznych i w ew nętrznych znajdują się rów nież enklaw y zbudow ane z kw aśnych utw orów mioceńskich, przez wiele lat niepokryte szatą roślinną. Ich obecność obniża w artość użytkow ą i estetyczną terenów pogórniczych.

H eterogenność m ateriału przejaw ia się w dużej zm ienności przestrzennej cech i w łaściw ości gleb (tab. 5). Skład granulom etryczny oscyluje od piasków luźnych do iłów a odczyn od zasadow ego do kw aśnego. Przypadkow e zm ieszanie zasobnej w w ęglany w apnia gliny zwałowej szarej z bezw ęglanow ym i iłami poznańskim i, pow oduje duże zróżnicow anie zaw artości w ęglanów wapnia (V = 76,5%). W ystępująca substancja o rg an iczn a je s t rep rez en to w a n a przez d o m ieszk ę w ęg la b runatnego, n iereg u larn ie

(6)

TABELA 4. Heterogeniczność poziomu powierzchniowego badanych powierzchni pogórniczych TABLE 4. The heterogeneity o f surface horizon o f investigated post lignite mining areas Rodzaj materiału ziemnego

Category o f ground

Obszar Area Liczba parcel Parcels N o

W ielkość parceli Area o f parcels [ha] [ha] % min min maks max średnia mean Piaski luźne z dom ieszką glin

L oose sand+admixture o f boulder clay

10,54 3,45 12 0 ,18 2 ,4 9 0 ,8 7

Gliny zw ałow e z dom ieszką piasku Boulder clay + admixture o f sand

108,54 3 6 ,0 2 36 0 ,6 9 10,07 3,01

Gliny zw ałow e - boulder clay 145,28 4 8 ,2 7 50 0 ,6 0 6 ,6 9 2 ,8 0 Iły poznańskie z dom ieszką piasku i glin

Silt + admixture o f clay and sand

3 6 ,9 2 12,25 21 0 ,1 9 5 ,6 0 1,75

Razem 3 0 1 , 2 8 100 ; i 19 j -

-i

rozproszoną w masie ziemnej. Współczynnik zmienności (V) dla tej cechy wynosi 34%. O dużej zmienności substratu mineralnego w układzie profilowym i powierzchniowym obok Bendera i Gilewskiej [1989], a także Gilewskiej i Otremby [2002, 2007], informuje także Strzyszcz [1982].

Funkcje, które pełnią tereny pogómicze, są bardzo różne. Z reguły poddawane są rekultyw acji rolniczej bądź leśnej, realizow anej zgodnie z koncepcją gatunków docelowych Bendera [1995]. Dominującym kierunkiem rekultywacji (około 5100 ha) jest rekultywacja rolnicza. Stan rekultywacji rolniczej można uznać za zadowalający. Ograniczeniem w praw idłow ym użytkowaniu powstających gleb są jednak liczne zastoiska wodne wywołane osiadaniem powierzchni. Rekultywacji leśnej, obejmującej około 3 300 ha, poddawane są z reguły skarpy zwałowisk zewnętrznych, a także fragmenty wierzchowin zwałowisk wewnętrznych. Powierzchnie zalesione charakte ryzują liczne halizny porośnięte trzcinnikiem piaskowym (Calamagrostis epigeios L.), a także gatunkami roślin o ograniczonej przydatności gospodarczej, tj. klonem jesio nolistnym (Acer negundo L.) i jesionem pensylwańskim (Fraxinus pensylvanica Marsh). Na terenach pogórniczych zlokalizowane są również ogródki działkowe, składowiska odpadów, a nawet lotnisko.

PODSUMOWANIE

Morfogenetyczna działalność górnictwa węgla brunatnego w rejonie Konina i Turka zaznaczyła się na pow ierzchni około 15000 ha. Dalsze 3000 ha stanow ią gleby nieodkształcone. Planowane jest objęcie odkrywkową eksploatacją węgla następnych 3000 ha. Ukształtowana przez górnictwo nowa rzeźba powierzchni i nowa pokrywa glebowa, aczkolwiek niepozbawione wad, wpisane zostały na trwałe w środowisko. Zwałowiska zewnętrzne i wewnętrzne oraz wyrobiska pełnią określone funkcje przyrod nicze, gospodarcze i społeczne.

Obecnie odstępuje się od tradycyjnych kierunków rekultywacji - rolniczej i leśnej na rzecz rekultywacji rekreacyjnej i wodnej. Celem takiego rozwiązania jest przede wszystkim zaspokojenie najczęściej partykularnych potrzeb społeczeństw lokalnych.

(7)

TABELA 5. Współczynniki zmienności - V [%] wybranych parametrów obszarów pogómiczych TABLE 5. Coefficients o f variation - V [%] o f some properties in post lignite mining areas Wyszczególnienie Specification Jednostka Unit Wartości liczbowe Numerical value V [%] min min maks max średnia mean średnia mean C a C 0 3 _{[g kg ']} 0,0 109,0 7 0 ,0 76,5 Suma zasad [c m o l+ )-k g '] 2,42 31,3 12,0 68,2 Total Exchange B ases (TEB)

Pojemność sorpcyjna Sorption [cmol (+)-kg '] 2,17 36,3 15,0 6 2 ,4 capacity P [mg • kg '] 0,0 21,4 10,03 6 2,0 Hh [cmol (+)-kg '] 0,0 5,0 2,5 59,0 N [g kg '] 0,06 0,66 0,28 4 0 ,0 С _{[ g k g 1]} 1,0 16,0 7,0 3 1,4 C/N 5,4 4 1 .0 20,0 4 3 ,0 К [mg • kg '] 33,2 2 79,9 124,15 34,0 Za w. frakcji o śr. Fraction in dia [mm] 1-0,01 10 89 5 0 ,5 4 2 6 ,0 0 ,1 -0 ,0 2 7 30 19,67 31,5 < 0 ,0 0 2 2 50 16,47 21,5 Porow atość og -Tot. porosity [% w ] 34,0 58,0 4 5 ,0 20,5 pH w KCl 2 ,6 4 7,94 6,9 11,2 pH w H20 3,41 8,5 7,0 7,6 G ęstość objęt. - Bulk density [M g -m 3] 1,21 1,9 1,6 10,3 G ęstość właśc. - Sp ec, density [M g n i 3] 2,33 2,95 1,8 6,8 V - Współczynnik zmienności - Coefficient o f variation [%]; Hh - kw asow ość hydrolityczna - Hydrolytic acidity [cmol (+) -kg ']

Pomimo znacznych osiągnięć w zakresie technologii robót górniczych, rekultywacji technicznej i biologicznej oraz zagospodarowania terenów pogórniczych, górnictwo odkrywkowe węgla brunatnego jest przede wszystkim postrzegane jako dewastator środowiska, a nie kreator jego nowych wartości i jakości.

LITERATURA

B E N D E R J. 1995: Rekultyw acja terenów pogóm iczych w P olsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Robi. 418: 7 6 -8 5 . B E N D E R J., G IL E W S K A M . 1989: T e ch n o lo g ia urabiania nadkładu i fo rm o w a n ie z w a ło w is k w g ó rn ic

tw ie o d k r y w k o w y m i jej skutki g o sp o d a rcz e. Z agad n ien ia s o z o lo g ic z n e w p r z e m y śle w y d o b y w  cz y m i p r z etw ó rczy m su r o w c ó w m ineralnych. W ydaw . A G H K raków : 1 9 - 3 1 .

C H W A S T E K J., Ż U Ł A W S K I C z. 1983: O chrona i rek u lty w a cja g le b w g ó r n ic tw ie o d k r y w k o w y m . S igm a: 1 6 s s .

G IL E W S K A M ., O T R E M B A K. 2 0 0 2 : Z m ie n n o ść p rzestrzenna w y b ra n y ch w ła ś c iw o ś c i g ru n tów p o  g ó r n ic z y c h . Rocz. AR Pozn. CCCXLII, M elior Inż. Śród. 23: 8 3 - 9 3 .

G IL E W S K A M ., O T R E M B A K. 2 0 0 7 : O rgan izacja p rzestrzeni produkcyjnej na gruntach p o g ó r n ic z y c h na p rzy k ła d zie K op aln i W ę g la B run atn ego „ K o n in ” . G ó rn ictw o o d k r y w k o w e 5 -6 /2 0 0 7 , W rocław : 2 3 2 - 2 3 5 .

(8)

KASZTELEW ICZ Z. 2004: Polskie górnictwo w ęgla bnmatnego. „Porozum ienie Producentów W ęgla Brunatnego w B ełch atow ie”, Wrocław: 218 ss.

KASZTELEW ICZ Z., KLICH J., KOZIOŁ W., ZAJĄCZKOW SKI M. 2007: Rekultyw acja terenów w górnictw ie w ęgla brunatnego w Polsce na tle rekultywacji w N iem czech oraz Republice Czeskiej. G órnictwo odkryw kow e 5-6. Poltegor - Instytut, Instytut Górnictwa O dkryw kow ego, Wrocław: 8 1 -8 9 .

KOZACKI L. 1997: Obszary górnictwa odkryw kow ego jako dynam iczne elem enty w kształtowaniu środowiska przyrodniczego. Górnictwo odkryw kowe a ochrona środowiska. Fakty i Mity. Scrip tum, Kraków: 1 3 5 -1 4 5 .

M ICHALSKI A ., KASZTELEW ICZ Z. 2007: Rewitalizacja terenów pogóm iczych na przykładzie K o palni W ęgla Brunatnego w K leczew ie S.A. Górnictwo odkryw kowe 5-6. Poltegor - Instytut, Instytut Górnictwa O dkryw kow ego, W rocław: 2 2 3 -2 2 7 .

O TREM BA K. 2003:W pływ zabiegów rekultywacyjnych na kształtowanie w ła ściw ości gruntów pogór- niczych. Rozprawa doktorska. M aszynopis.

SKAW INA T. 1971: Ochrona gleb. Zesz. Nauk AGH, Kraków, zesz. sp e c . nr 21: 8 7 -1 0 8 .

STRZYSZCZ Z. 1982: O ddziaływ anie przemysłu na środow isko gleb ow e i m ożliw ość je g o rekultywa cji. O ssolineum , W rocław: 92 ss.

Prof. dr hab. Mirosława Gilewska Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Gleboznawstwa i Rekultywacji Zakład Rekultywacji z siedzibą w Koninie Przemysłowa 120, 62-510 Konin