Działy spadkowe : (prawo
intertemporalne, powrót i
wyrównanie)
Palestra 4/3(27), 56-61
Z y i C / I P i W I E l M P R O B L E M O W E W Ś W I E T L E
P R A K T Y K ! S Ą D O W E J
Działy spadkowe
(Prawo inłerłem poralne, powrót i wyrównanie)
J ó ze f K. b ył w łaścicielem gospodarstwa rolnego o p o w ierzchn i 22 ha 3 390 m 2 z zabudow aniam i i in w en ta rza m i. A k te m n o ta ria ln ym z 1935 r. N r rep. 141 J ó zef K., m ający 6 dzieci, połowę p o w y ższe j nieruchom ości od stro n y północnej, tj. ha 1 695 m 2, w ra z z połow ą zabudow ań i in w e n ta r zy darował sw ej córce N atalii P. — ja k podano w akcie — „ ty tu łe m u d zia łu m a ją tko w eg o , w yczerp u ją c na je j rzecz połow ę dozw olo nej p r z e z praw o części rozrządzalnej, ze szczególnych w zględów z w a l niając darow iznę tę od p o w ro tu do m a sy sp a d ko w ej”. D arczyńca zm a rł w 1952 r. i w dn. 30.IX.1957 r. jed e n z p ozostałych syn ów zm arłego w y stąpił do Sądu P ow iatow ego w O strow i M azow. o dział m a ją tk u spadko- tuego, składającego się z p o w y ższej nieruchom ości.
Sąd P o w ia to w y, stw ie rd ziw szy odpow iednio praw a do spad ku po Jó ze fie K . na rzecz żo ny i sześciorga dzieci zm arłego, uznał, opierając się na przepisach K od. N ap., że część rozrządzalna w dacie a k tu w yno siła 1/i m a ją tk u , że w obec tego połow a te j części, tj. '/&, stanow i w łasność ob darow anej N atalii P., reszta zaś d a ro w izn y, tj. 3/s nieruchom ości, pow raca do m a sy spad ko w ej, i że w obec tego p rzed m io te m działu p o m ięd zy spa d kobiercam i (wliczając do nich i N atalię P.) je s t T/s nieruchom ości. W y chodząc z ty c h założeń, Sąd P ow ia to w y dokonał działu 7/8 nieruchom ości p o m ięd zy spadkobiercam i oraz zniósł w spółw łasność p o m ięd zy spadko biercam i a 'Natalią P. ja ko w łaścicielką ‘/s nieruchom ości.
P ostanow ienie to za skarżyła rew izją N atalia P. N a rozpraw ie w Sądzie W o jew . dla w o jew . w arszaw skiego w dn. 8.1.1960 r. p ełn o m o cn ik N ata lii P. adw. S ta n isła w G arlicki w s w y m p rzem ó w ie n iu podniósł m .i., ca następuje:
I
Sąd P ow iatow y zastosow ał w n in iejszej sp raw ie częściowo p rzepisy obecnego p raw a spadkow ego (co do u sta le n ia u łam ko w ych udziałów' spadkobierców w spadku), a częściowo p rzep isy Kod. N apoleona. T ak i
Nr 3 D Z IA Ł Y S P A D K O W E 57
system je st oczywiście niedopuszczalny. S padek został o tw a rty 11..III. 1952 r. i wobec teg o stosow ać m ożna ty lk o przepisy obecnie obow ią zującego p raw a spadkow ego, ja k to w y n ik a z a rt. 174 p r. spadk. i a rt. X V III przep. w prow . p r. spadkow e. O koliczność, że ak t daro w izn y części m a ją tk u p rzez spadkodaw cę n a stą p ił w 1935 г., a więc pod r z ą dem przepisów Kod. N ap. i kod. zob., je s t zupełnie obo jętna dla oce n y spadkow ych k onsekw encji te j darow izny. Zgodnie bow iem z a rt. X IX przep. w p r. p r. spadk., do um ów dotyczących p ra w spadkow ych sto su je się p raw o obow iązujące w chw ili zaw arcia ty c h um ów ty lk o w kw estii zdolności osób, fo rm y czynności p raw n e j i w ad ośw iadcze n ia woli. R ów nież a rt. X X X przep. w p r. p r. rzecz, n ie podw aża w n i czym tezy, że do sp raw y n iniejszej stosow ać należy obecnie obow ią zujące p raw o spadkow e. P rz ep is a rt. X X X przep. w p r. pr. rzecz, n a k azu je ty lk o dokonać oceny a k tu daro w izn y w zakresie sku tk ów rze czow ych w edług przepisów Kod. N ap., n ie rz u tu je zaś w niczym na spadkow e ko n sek w en cje tego ak tu . W ty m zakresie m ogą tu w chodzić w g rę ty lk o p rzepisy p raw a spadkow ego, tzn . — ja k w ykazałem w y żej — p rzep isy obecnego p raw a spadkow ego.
Pow ołać się tu n ależy na orzeczenie S.N. N r 1 Co 29/57, n a k azu jące oceniać dział za życia sporządzony przed rząd em przepisów Kod. N ap. w edług przepisów obecnego p raw a spadkow ego, jeżeli spadkodaw ca zm arł po 31.X II.1946 r., oraz n a w y czerp u jącą do tego orzeczenia glo sę J. P ietrzy k o w sk ieg o (OSP n r 4 z 1959 r., s tr. 206 i nast.). P rz y to czyć rów nież p rag n ę pracę A n n y L a m p arsk ie j p t. „Działy za życia w edług Kod. N apo leo na” („Nowe P ra w o ” n r 7— 8/58, str. 105 i nast.). W pracy te j a u to rk a pisze na s tr. 107: „Jeżeli spadkodaw ca ro zp o rzą dził całym lub częścią swego m a ją tk u poprzez darow izny, n ie m ające c h a ra k te ru działu za życia (...), gdy om aw iana czynność zdziałana została przed rząd am i K.C.Nap., a spadek o tw a rty po w ejściu w życie p raw a spadkow ego z 1946 r. — dziedziczenie reg u lu je się przepisam i tego p ra w a ” . J a k w idzim y, w sp raw ie n in iejszej stosow ać należy p rz e pisy obow iązującego obecnie p raw a spadkow ego i ty lk o tego praw a.
И
To ustalen ie m a dla oceny zasadności zaskarżonego orzeczenia n a - d e r isto tne znaczenie. Kod. N apoleona h o łd uje, ja k w iadom o, w dzie dzinie p raw a spadkow ego system ow i rezerw y . S ystem te n polega n a przy zn an iu każdem u pow ołanem u sp adkobiercy odpow iedniego u d ziału w m asie spadkow ej. K onsekw encją sy stem u rez e rw y je s t in sty tu c ja
5 8 S T A N IS Ł A W G A R L IC K I N r 3
p o w ro tu p rzew idzian a w a rt. 829 o raz w a rt. 843 i n a st. Kod. N ad. P o w ró t polega n a tym , że każd y ze spadkobierców p o w raca d o m asy spadko w ej w szystko to, co o trz y m ał m .i. w drodze d arow izn y, chy ba że n ie p rzek racza ona części ro zrząd zaln ej i je s t dokonana p o n ad u d ział i bez obow iązku pow rotu. Je że li chodzi o nieruchom ości, to z re g u ły p o w ró t m usi n a stą p ić w n a tu rz e , p rz y czym u leg a jąc y po w ro tow i p rzed m io t darow izn y p rz e s ta je b yć w łasnością obdaro w anego i w chodzi w sk ład sp ad k u po d a ru ją c y m (art. 850, 858 i 859 Kod. N ap.). Pozw olę sobie przytoczyć uw ag i n a te n te m a t C. D em olom ba z jego p ra c y ,,0 sp a d k ac h ” (W -wa 1901 r., to m IV, s tr. 428): „D arow izna n ie ru chom ości p rzed staw ia tę. głów ną różnicę, że p o w stały z n iej obow iązek p o w ro tu m a za p rzed m iot rzecz określoną, sam ą nierucho m ość w to ż sam ości. Czyli, nieruchom ość d aro w a n a p o w raca do spadk u, ja k g dy b y nigd y z niego n ie w ychodziła, i w in n a być uw ażan a, ja k g d y b y nig d y n ie p rze stała n ależeć do spadkodaw cy, ta k iż sp adek pow raca do sta n u , ja k i b y przed staw iał, g dyby darow izna nie m iała m iejsca” . S tosując b łęd n ie w n in iejszej sp raw ie nie znaną p ra w u sp adkow em u z 1946 r. in sty tu c ję po w rotu , Sąd P o w iato w y k o n se k w e n tn ie u zn ał za w łasność P. ty lk o 1/8 nieruchom ości (połowę części n ierozrządzalnej), a za w łasność spadkodaw cy pozostałe 7/8, i dokon ał działu ty c h 7/8 m iędzy w szystkich spadkobierców , uw zględn iając w śró d n ich ta k ż e i obdarow aną P.
III
P ra w o spadkow e z 1946 r. n ie p rzy jęło sy stem u rezerw y , lecz sy stem zachow ku (art. 151 i 156). P ra w o n asze nie p rze w id u je obowiązkowego u działu spadk o biercy w m asie spadkow ej, lecz ty lk o p rz y z n a je spadko b iercy koniecznem u, jeżeli został p o m in ięty , w ierzyteln ość do sp ad k o bierców , ró w n ającą się połow ie jego udziału.
K o n sekw en tnie p raw o spadkow e n ie zna in sty tu c ji pow ro tu , zna n a to m ia st zupełnie o d m ienną in sty tu c ję w y ró w n a n ia (art. 63— 68 i a rt. 161— 166 p r. spadkow ego). P o m ija ją c n a ra z ie zagad nien ie za chow ku, trz e b a stw ierdzić, że w y ró w n a n ie n ie oznacza- po w ro tu czego kolw iek do m asy spadkow ej. J e s t ono jed yn ie o p eracją czysto r a ch u n k o w ą, polegającą n a doliczeniu do m asy w arto ści przyspo rzen ia, k tó ry m m oże być w p ew n y ch okolicznościach d arow izna. W ynika to z a rt. 65 p r. spadk. Pow ołać się n a d to m ogę n a w yw od y G w iazdom or- skiego w jego p rac y „P raw o spadkow e” (W -wa 1959 r.), gdzie n a s tr. 236 czytam y: „Sam o w y ró w n a n ie je st zaś o p eracją rach u n k o w ą stanow iąca
N r 3 D Z IA Ł Y S P A D K O W E 59
podstaw ę p rzep ro w adzen ia działu ” . P odobnie w pow ołanej w yżej glosie P ie trz y k o w sk i (str. 210) pisze: „Z a rt. 65 i 66 p r. spadk. w y n ik a bo m e m , że p rzyspo rzen ia dokonane przez spadkodaw cę n a rzecz jego zstępn ych nie stanow ią spadku po nim , n ie u leg a ją bow iem pow rotow i d o m asy spadkow ej i podziałow i w raz z tą m asą. D oliczenie do spadku, t j . do m a ją tk u pozostałego po spadkodaw cy, je s t p o trzeb ne jed y n ie do określenia w arto ści sched spadkobierców , zaliczenia n a poczet ty ch sched o trzy m an y ch przez poszczególnych spadkobierców przysporzeń nie zw olnionych od obow iązku w y ró w n an ia i u stalen ia, co kom u osta tec z n ie p rzy p a d n ie ze spadku. W y rów nanie przysp orzeń je st w ięc ope ra c ją rozrach u n k o w ą, n a to m ia st rzeczyw istem u fo rm aln em u podziało w i ulega jed y n ie sp ad ek ” .
O bdarow any sp adkobierca nie zw raca w ięc niczego do m asy: w łasność p rzed m io tu d arow izny pozostaje p rz y nim , a jed y n ie ze sp adk u b ierze odpow iednio m niej.
S tąd też w ziął się a rt. 66 pr. spadkow ego, n o rm u ją cy sy tuację, gdy sp ad k o b ierca z ty tu łu p rzyspo rzen ia o trz y m ał w ięcej, niż w ynosi jego udział w spadku. Spadkobierca n ie zw raca do sp ad k u nad w y żki (pom i ja m w tej chw ili zagadnienie zachow ku), n ie uczestniczy n ato m iast w dziale spadku. I to je s t zupełn ie zrozum iałe. Skoro pozostali sp ad k o b ier c y zostaną zaspokojeni ze spadku bądź też przy sługiw ać im będzie ty l ko w ierzy teln o ść z ty tu łu zachow ku do obdarow anego, to n ie m a żadnej po trzeb y , b y o bd arow any zw racał cośkolw iek do spadku. N ie m a on rów nież żadnego ty tu łu do u działu w d ziale spadku, gdyż ud ział jego je s t ju ż p o k ry ły , n a w e t z nadw yżką, przy sporzen iem . K o m en tato rzy o graniczają się w te j sp raw ie w łaściw ie do p ow tórzen ia przep isu a rt. 66 pr. spadk. (np. G w iazdom orski: op. cit., s tr. 237; A lek san d er Baziński: P ra w o spadkow e, Łódź 1948, str. 188; W ładysław Chojnow ski: P ra w o spadkow e, W -w a 1951, str. 9).
IV
Przejdźm y, do sp raw y zachow ku. W y rów nanie w ty m w y p a d k u n o r m u ją przep isy a rt. 161— 168 p r. spadk. D la u sta le n ia zachow ku dolicza
się w artość przy sp orzeń i d arow izn w określony ch w ty c h przepisach w ypadkach. Dolicza się je także, a n a w e t p rze d e w szystkim w tedy, gdy p rzyspo rzen ia i darow izn y p rze k ra cz a ją u d ział spadkobiercy. N ie m a to jed n a k (poza n ie w chodzącym w niniejszej sp ra w ie w y padk iem z a rt. 165 P". spadk.) żadnego w p ły w u n a ty tu ł w łasności w y n ik a ją c y z p rzyspo rz e n ia lub darow izny, a to ze w zględu n a c h a ra k te r zachow ku jako
60 S T A N IS Ł A W G A R L IC K I Nr
3-w ierzytelno ści (art. 156 p r. spadk.). D oliczenie je s t ró3-w nież ty lk o ope- ra c ją rach u n k o w ą i służy jed y n ie do o kreślenia e w e n tu aln e j w ierzy telności koniecznego sp ad ko b iercy do obdarow anego, n ie n a ru sz a ją c w niczym ty tu łu w łasności w y n ik ającej z przysp orzen ia lub darow izny.
V
To zagadnienie je s t zresztą w sp raw ie niniejszej obojętne. S k o ro p rzedm io tem d arow izny n a rzecz P. b yła ty lk o połow a m ają tk u , to p o została m asa spadkow a p ok ry w a połow ę u działu spadkobierców ko niecznych (art. 151 pr. spadk.) i nie p rzy słu g u je im z ty tu łu zachow ku żadna w ierzytelność. N ie zachodzi w ięc p o trzeb a dokonyw ania n a w e t czysto obliczeniowego w y ró w n an ia z a rt. 161 i nast. p r. spadk. Z a k tu N r rep. 141 w y n ik a zaś w yraźnie, że przedm io tem d aro w izn y była połow a nieruchom ości w e w si K. N ieruchom ość ta m a 22 ha 3 390 m 2 pow ierzchni, zaś z § 2 a k tu w ynika, że p rzed m io tem darow izny je s t 11 h a 1 695 m 2 (w raz z połow ą zabudow ań i in w en tarzy ). Z a w a rty w akcie zw rot, że spadkodaw ca w y czerp ał n a rzecz obdarow anego p o łow ę w arto ści części ro zrządzaln ej, m oże m ieć ty lk o to znaczenie, że w szystko to, co było d aro w an e ponad połow ę części rozrząd zaln ej, u le gało w edług stan u p raw nego z d a ty d aro w izn y pow rotow i do m asy. J a k w skazałem jed n a k w yżej, zagadnienie p o w ro tu w tej sp raw ie n ie istn ieje. N ie trz e b a dodaw ać, że dla określenia zachow ku spadkob ier ców decy du ją przepisy p raw a spadkow ego z 1946 r. (art. 151 pr. spadk.), a nie przepisy a rt. 913 i n a st. Kod. N ap. o części rozrząd zaln ej. Z a k res części rozrządzaln ej u sta la się zgodnie z a rt. 922 Kod. cyw. N ap. w edług sta n u z d a ty śm ierci spadkodaw cy (1952 r.), w te j zaś dacie obow iązy w ało ju ż p raw o spadkow e i jego p rzep isy o zachow ku, a n ie p rze p isy Kod. N ap. o części rozrząd zalnej.
VI
W sp raw ie niniejszej Sąd nie m iał w ięc żadnych podstaw do ograni czenia p rzed m iotu d aro w izn y na rzecz P. do 1/8 nieruchom ości. P o ło w a nieruchom ości jak o przed m io t daro w izny stanow i w łasność P. i do spad k u w ogóle nie wchodzi. P rzed m io tem działu m oże być ty lk o d rug a po łow a nieruchom ości, przy czym w dziale te j d ru g iej połow y P. nie b ę dzie już uw zględniona zgodnie z a rt. 66 pr. spadk. Sąd po nadto m ógł znieść w spółw łasność pom iędzy P. jak o w spółw łaścicielką połowy n ie ruchom ości a ty m i z pozostałych spadkobierców , k tó ry m p rzy d zielił
INr 3 D Z IA Ł Y S P A D K O W E 61
{niepodzielnie bądź w określonych częściach) pozostałą połowę tej n ie ruchom ości. P rz y znoszeniu w spółw łasności Sąd pow inien w ziąć pod uw agę, że wola spadkodaw cy szła w y raźn ie w ty m k ieru n k u , by P. o trzy m ała północną połow ę nieruchom ości.
vn
Ubocznie ju ż ty lk o p rag n ę dodać, że dokonany p rzez Sąd P ow iatow y d ział w y k azu je i d alsze w adliw ości. Sąd podzielił nieruchom ość n a 3 p a sk i ziem i o ta k ie j kon fig u racji, że długość każdego paska przek racza 3 0 -krotnie jego szerokość. Zgodnie z § 53 p k t 4 rozp. w yk. z 27.VIII. 1928 r. w b rzm ieniu n ad a n y m przez rozporządzenie z dn. 10.X.1933 r. (Dz. U. N r 111, poz. 319), utw orzone działki pow inny m ieć ta k ie roz m ia ry , by długość działki nie p rzek raczała je j szerokości w ięcej niż
10-krotnie. Sąd P ow iatow y przydzielił M. K. działkę o pow ierzchni oko ło 7 ha, p rzy jm u ją c w arto ść 1 h a n a 18 000 zł. O bciążył go jednocześ n ie sp łatą blisko 100 000 zł (nie ulegającą odroczeniu, gdyż pozostali sp ad k ob iercy są rolnikam i), tzn. że sp łata w ynosi blisko 6/7 w artości przydzielonej działki, co gospodarczo nie da się niczym uspraw iedliw ić. Sąd pom inął w reszcie, że P. na północnej połow ie nieruchom ości gospo d a ru je od d a ty darow izny, tj. od 1935 r., a w ięc blisko 25 lat, w p ro w a dzenie więc zm ian po ta k długim okresie rów nież nie je s t pożądane
(zob. pow ołaną glosę Pietrzykow skiego, str. 209).
Z ty ch w szystkich zasad, zważywszy, że Sąd P ow iatow y p rze p ro w a dził dział o p ierając się na zasadniczo b łęd n ej koncepcji pow rotu, że p rzy jęcie w łaściw ej koncepcji zachow ku w ym aga przeprow adzenia dzia łu z oparciem się na odm iennych zasadach — uw ażam , że całe zask ar żone postanow ienie Sądu Pow iatow ego pow inno ulec uchyleniu, a sp ra w a p rzek azana Sądow i Pow iatow em u do ponow nego rozpoznania.
*
Sąd W o jew ó d zki orzeczen iem z dn. 15.1.1960 r. zaskarżone postano w ien ie Sądu Pow iatow ego u c h y lił i przeka za ł sprawą te m u ż Sądow i do ponow nego rozpoznania,
